Class 11

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 11 ईशः कुत्रास्ति

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 11 ईशः कुत्रास्ति Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 11 ईशः कुत्रास्ति

HBSE 11th Class Sanskrit ईशः कुत्रास्ति Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतभाषाया उत्तरं दीयताम्
(क) ईशः कुत्रास्ति? इति पाठः कस्माद् ग्रन्थात्सङ्कलितः?
(ख) लाङ्गलिकः किं करोति?
(ग) प्रस्तरखण्डान् कः दारयते?
(घ) ईश्वरः काभ्यां सार्द्धं तिष्ठति?
(ङ) कविः जनान् कुत्र गन्तुं प्रेरयति?
(च) कविः किं चिन्तयितुं कथयति?
उत्तराणि:
(क) ‘ईशः कुत्रास्ति’ इति पाठः ‘गीताञ्जलि’ इति ग्रन्थात् सङ्कलितः।
(ख) लाङ्गलिकाः कठोर भूमिं कर्षन्ति।
(ग) जनपदरथ्याकर्ता प्रस्तर खण्डान् दारयते।
(घ) ईशः वर्षा आतपयोः मलिनवपुभिः सार्धं तिष्ठति।
(ङ) कविः जनान् कार्यक्षेत्रे गन्तुं प्रेरयति।
(च) कविः तत्त्वमिदं चिन्तयितुं कथयति।

2. “तत्रास्तीशः कठिनां भूमिं ……………. दारयते” इत्यस्य काव्यांशस्य व्याख्या हिन्दीभाषया कर्तव्या।
उत्तराणि:
प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ईशः कुत्रास्ति’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से नोबेल पुरस्कार विजेता गुरुदेव कविवर ‘रवीन्द्र नाथ टैगोर’ की विश्व प्रसिद्ध रचना ‘गीताञ्जलि’ के संस्कृत अनुवाद से संकलित है। इस श्लोक में ईश्वर के निवास स्थान के विषय में बताया गया है। व्याख्या-लोग ईश्वर की खोज मन्दिरों, मस्जिदों व गिरिजाघरों में करते हैं किन्तु ईश्वर की उपलब्धि इन स्थानों पर नहीं होती।

ईश्वर वहाँ हैं, जहाँ किसान कठोर भूमि पर सूर्य की कड़ी धूप में कठिन परिश्रम करता है। कठोर भूमि को जोतकर अन्न उगाने वाली बनाता है। ईश्वर वहाँ है जहाँ कठोर, कड़ी धूप में सड़क निर्माता पत्थरों को तोड़कर राजमार्गों पर बिछाते व सड़कों का निर्माण करते हैं। पसीने से जिनके वस्त्र गल जाते हैं उनमें हज़ारों छिद्र हो जाते हैं। इन्हीं लोगों के बीच में ईश्वर का निवास है। हमें इस तथ्य पर विचार करना चाहिए तभी हम इस बिंदु पर पहुँच सकेंगे कि कर्म ही पूजा है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 11 ईशः कुत्रास्ति

3. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) अस्मिन् ……………….. कं भजसे।
(ख) स्वेदजलार्द्रः ………………….. तिष्ठ।
(ग) ध्यानं हित्वा …………………. एहि।
(घ) यदि तव ……………… धूसरितं स्यात् ।
उत्तराणि:
(क) अस्मिन् तमोवृत्ते कं भजसे।
(ख) स्वेदजलार्द्रः पश्यन् तिष्ठ।
(ग) ध्यानं हित्वा बहिः एहि।
(घ) यदि तव वसनं धूसरितं स्यात्।

4. अधोलिखितपदाना वाक्येषु प्रयोगं कुरुत
सार्द्धम्, सविधे, हित्वा, एहि, धूसरितम्, भवेत्।
उत्तराणि:

शब्दअर्थवाक्य-प्रयोग
सार्द्धूूसाथ मेंईश्वरः वर्षातपयोः ताभ्यां सार्द्धं तिष्ठति।
सबिधेपास मेंईश्वर अस्माकं सविधे तिष्ठति।
हित्वाछोड़करध्वानं हित्वा त्वं बहि: एहि।
एहिआओत्वं मलिनवपुः इव पांसुरभूमिम् एहि
धूसरितमूधूल से युक्ततव वसनं धुसरितम् अस्ति।
भवेत्होना चाहिएअस्मिन् क्षेत्रे किं भवेत्?

5. अधोलिखितेषु सन्धिं कुरुत
(क) तमोवृते + अस्मिन् = …………..
(ख) ईशः + तिष्ठति = …………..
(ग) बहिः + एहि = …………..
उत्तराणि:
(क) तमोवृत्तेऽस्मिन्।
(ख) ईशस्तिष्ठति।
(ग) बहिरेहि।

6. अधोऽङ्कितेषु सन्धिविच्छेदं कुरुत
(क) नास्त्यत्रेशः = ………… + ………….
(ख) पश्यस्तिष्ठ = ………… + ………….
(ग) तनिकटे = ………… + ………….
उत्तराणि:
(क) नास्त्यत्रेशः न + अस्ति + अत्र + ईशः
(ख) पश्यस्तिष्ठ = पश्यन् + तिष्ठ
(ग) तन्निकटे = तत् + निकटे

7. ईशस्तिष्ठति वर्षातपयो
स्ताभ्यां साधु मलिनवपुः।
दूरे क्षिप तव शुद्धां शाटी
मेहि स इव पांसुरभूमिम् ॥
इत्यस्य श्लोकस्य अन्वयं लिखत

अन्वयः मलिनवपुः ईशः वर्षा आतपयोः ताभ्यां सार्धं तिष्ठति (अत्रः) तव शुद्धां शाटीं दूरे क्षिप् (त्वम्) स इव पांसुरभूमिम् एहि।

योग्यताविस्तारः

1. पाठगतस्य आशयस्य स्थिरीकरणाय अधोलिखित-सूक्तयः दीयन्ते
मनः क्षोभं न कस्यापि
प्रकुर्वीत कथञ्चन।
आर्वोच्छ्वासैर्हि दीनानां
जगत् सर्वं प्रणश्यति ॥1॥

भावार्थ-कभी भी मन में किसी प्रकार का दुःख या खेद नहीं करना चाहिए। दीन-दुखियों के उच्छ्वासों (साँसों) । से संपूर्ण जगत् नष्ट हो जाता है।

बद्धाञ्जलिपुटा भृत्या
वित्तेशान् समुपासते।
तेभ्यस्तु ते महीयांसः
कुर्वते ये श्रमार्चनम् ॥2॥

भावार्थ-वे लोग नौकर हैं या दास हैं जो हाथ जोड़कर धन पतियों की उपासना करते हैं। उनके लिए तो वे लोग वरिष्ठ अथवा श्रेष्ठ हैं जो केवल श्रमार्चन (श्रम ही पूजा) करते हैं।

सम्भरणेन दीनानां
विपदाशु विलीयते।
ह्रियन्तेऽदातृ – वित्तानि
हिंसकेर्दस्युभिर्बलात् ॥3॥

भावार्थ-जो लोग दीन-दुखियों का भरण-पोषण करते हैं उनकी आपत्तियाँ भी लुप्त हो जाती हैं। किन्तु जो लोग दानादि नहीं करते हैं उनका धन हिंसक डाकुओं आदि के द्वारा बलपूर्वक ले लिया जाता है।

दीनं प्रति घृणाभावः
कर्तव्यो न कदाचन।
कृपापात्रं स ते भक्तः
पापकर्मा भवन्नपि ॥4॥

भावार्थ-कभी भी दीनों के प्रति घृणा भाव नहीं रखना चाहिए। पाप कर्म करते हुए भी भक्त कृपा पात्र होता है।

अशक्तमपि कार्येषु
अशक्तं मावगच्छ माम्।
समर्थ इति मत्वा मां
व्यवहारं कुरुष्व भोः ॥5॥

भावार्थ-अशक्तिशाली को शक्तिहीन होते हुए भी स्वयं को कार्यों में कमज़ोर अथवा निर्बल नहीं जानना चाहिए। हमें हमेशा स्वयं को शक्तिशाली मानकर ही व्यवहार करना चाहिए।

पाठस्य भावं चेतसि प्रवर्धनाय कानिचित् समभावगीतानि अपि श्राव्यसाधनैः श्रावयितव्यानि।
उत्तरम्:
अध्यापक/प्राध्यापक निर्देशने संवादानाम् अभ्यासं कुर्यात्।

HBSE 11th Class Sanskrit ईशः कुत्रास्ति Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितौ श्लोकौ पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।
(निम्नलिखित श्लोकों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

(1) तत्रास्तीशः, कठिनां भूमि
यत्र हि कर्षति लाङ्गलिकः।
यत्र च जनपदरथ्याकर्ता
प्रस्तरखण्डान् दारयते ॥
प्रश्ना:
(i) लाङ्गलिकः किं करोति?
(ii) प्रस्तरखण्डान् कः दारयते?
(iii) अस्य श्लोकस्य पाठः कस्मात् ग्रन्थात् सङ्कलितः?
उत्तराणि:
(i) लाङ्गलिकः कठोर भूमिं कर्षति।
(ii) जनपदरथ्याकर्ता प्रस्तरखण्डान् दारयते।
(iii) अस्य श्लोकस्य पाठः ‘गीताञ्जलि’ इतिग्रन्थात् सङ्कलितः।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 11 ईशः कुत्रास्ति

2. ईशस्तिष्ठति वर्षातपयो
स्ताभ्यां साधु मलिनवपुः।
दूरे क्षिप तव शुद्धां शाटी
मेहि स इव पांसुरभूमिम् ॥
प्रश्ना:
(i) ताभ्यां सार्धं कः तिष्ठति?
(ii) शुद्धां शाटी कुत्र क्षिप्?
(iii) ईश्वरः काभ्यां सार्धं तिष्ठति?
उत्तराणि:
(i) ताभ्यां साधु ईशः तिष्ठति।
(ii) शुद्धां शाटीं दूरे (बहिः) क्षिप्।
(iii) ईशः वर्षा आतपाभ्यां मलिनवपुः सार्धं तिष्ठति।

II. अधोलिखित रेखांकित पदानि आधृत्य संस्कृतेन प्रश्न निर्माणं कुरुत
(निम्नलिखित रेखांकित पदों को देखकर संस्कृत में प्रश्न निर्माण कीजिए)

(क) यत्र हि कर्षति लाङ्गलिकः
(ख) त्यज जपमालां त्यज तव गानं।
(ग) ईशः वर्षातपयोः ताभ्यां सार्धं तिष्ठति।
(घ) स्वेदजलार्द्रः तन्निकटे कार्यक्षेत्रे पश्यन् तिष्ठा।
उत्तरम:
(क) यत्र हि कर्षति कः?
(ख) त्यज कां त्यज तव गानं?
(ग) ईशः कयोः ताभ्यां सार्धं तिष्ठति?
(घ) स्वेदजलार्द्रः तन्निकटे कस्मिन् पश्यन् तिष्ठ?

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. कठोरभूमि कः कर्षति?
(A) श्रमिकः
(B) सेवकः
(C) लाङ्गलिकः
(D) भृत्यः
उत्तरम्:
(C) लाङ्गलिकः

2. कविः जनान् कुत्र गन्तुं प्रेरयति?
(A) देवागारे
(B) प्रस्तरखण्डे
(C) पिहित द्वारे
(D) कार्यक्षेत्रे
उत्तरम्:
(D) कार्यक्षेत्रे

3. जनपदरथ्याकर्ता कान् दारयते?
(A) क्षेत्रान्
(B) पर्वतान्
(C) अन्नान्
(D) प्रस्तरखण्डान्
उत्तरम्:
(D) प्रस्तरखण्डान्

4. ‘अत्रेशः’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) अत्र + ईशः
(B) अत्र + एशः
(C) अत्र + एशः
(D) अत्र + ईशः
उत्तरम्:
(A) अत्र + ईशः

5. ‘तत् + निकटे’ अत्र सन्धियुक्तपदं अस्ति
(A) तन्निकटे
(B) तनिकटे
(C) तनिकटे
(D) तत्निकटे
उत्तरम्:
(A) तन्निकटे

6. ‘देवागारे’ अत्र कः समासः?
(A) अव्ययीभावः
(B) कर्मधारयः
(C) बहुव्रीहिः
(D) द्विगुः
उत्तरम्:
(C) बहुव्रीहिः

7. ‘कठिनभूमि’ इति पदस्य विग्रहः अस्ति
(A) कठिनां भूमिं:
(B) कठिनं भूमिं
(C) कठिनः भूमि:
(D) कठिन् भूमिं
उत्तरम्:
(A) कठिनां भूमिं:

8. ‘हित्वा’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(A) ल्यप्
(B) क्त्वा क्त्वा
(C) शतृ
(D) मतुप्
उत्तरम्:
(B) क्त्वा

9. ‘कुसुमं’ इति पदस्य विलोमपदं किम्?
(A) पुष्पं
(B) फलं
(C) कण्टकं
(D) कष्टं
उत्तरम्:
(C) कण्टकं

10. ‘लाङ्गलिकः’ इति पदस्य पर्याय पदं किम् ?
(A) कृषकः
(B) माङ्गलिकः
(C) लङ्गरः
(D) भृत्यः
उत्तरम्:
(A) कृषकः

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 11 ईशः कुत्रास्ति

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(i) ‘सलिलमीशः’ अस्य सन्धिविच्छेदः …………….. आस्ति ।
(ii) ‘शुद्धशाटीं’ इति पदस्य विग्रहः ………………… अस्ति।
(iii) ‘मलिन वपुः’ इति पदस्य विशेषणपद ……………….. अस्ति।
उत्तराणि:
(i) सलिलम् + ईशः,
(ii) शुद्धां शाटीम्,
(iii) मलिन।

(ख)
(i) ‘धूसरितंवसनं’ इति पदस्य विशेष्यपदं ………….. अस्ति।
(ii) ‘मुक्तिः ‘ इति पदस्य विलोमपदं ………… वर्तते।
(iii) ‘साधु’ इति पदस्य पर्यायपदं ………. वर्तते।
उत्तराणि:
(i) वसनं,
(ii) बन्धनम्,
(iii) सह।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीय:
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) ध्वानं,
(ii) पांसुरं,
(ii) लाङ्गलिकः।
उत्तराणि:
(i) ध्वानं (अंधकार) सूर्यः ध्वानं दूरी करोति।
(ii) पांसुरं (धूल-धूसरित)-भूमिः पांसुरं अस्ति।
(iii) लाङ्गलिकः (हलवाहा) लाङ्गलिक क्षेत्रं कर्षति।

श्लोकों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. देवागारे पिहितद्वारे
तमोवृतेऽस्मिन् भजसे कम्?
त्यज जपमालां त्यज तव गानं
नास्त्यत्रेशः स्फुटय दृशम् ॥

अन्वय अस्मिन् तमोवृत्ते पिहितद्वारे देव-अगारे कं भजसे? जपमालां त्यज, तव गानं त्यज, दृशं स्फुटय अत्र ईशः न अस्ति।

शब्दार्थ देवागारे = देव मन्दिर में। पिहितद्वारे = बंद दरवाज़े वाले। तमोवृतेऽस्मिन् (तमः + आवृत्ते + अस्मिन्) = अंधकार से आच्छादित इसमें। जपमालां = मंत्र आदि जपने की माला को। नास्त्यत्रेशः (न + अस्ति + अत्र + ईश) = यहाँ ईश्वर नहीं है। स्फुटय = खोलो। दृशम् = दृष्टि (आँखों) को।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ईशः कुत्रास्ति’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से नोबेल पुरस्कार विजेता गुरुदेव रवीन्द्रनाथ टैगोर’ की विश्व प्रसिद्ध रचना ‘गीताञ्जलि’ के संस्कृत अनुवाद से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि ईश्वर को सही स्थान पर खोजने का प्रयत्न करो। क्योंकि वे मन्दिर अथवा जपमाला आदि में नहीं रहते।

सरलार्थ हे मानव! इस अंधकार से आच्छादित बन्द दरवाज़े वाले देव मन्दिर में (त) किसका भजन कर रहा है? मंत्र आदि जपने की माला को छोड़ो, अपने गीत को छोड़ो। अपनी आँखों को खोलो और देखो यहाँ ईश्वर नहीं है।

भावार्थ भाव यह है कि ईंट-गारे आदि से निर्मित मन्दिर में प्रभु का निवास नहीं है। इसके साथ जपमाला आदि बाह्य आडंबरों से भी उनकी प्राप्ति संभव नहीं है। उनकी प्राप्ति तो अपने ज्ञान चक्षुओं के माध्यम से ही संभव है। अतः अपने ज्ञान चक्षुओं को खोलकर ईश्वर को ढूँढ़ने का प्रयत्न करना चाहिए।

2. तत्रास्तीशः, कठिनां भूमि
यत्र हि कर्षति लाङ्गलिकः।
यत्र च जनपदरथ्याकर्ता
प्रस्तरखण्डान् दारयते ॥

अन्वय-हि यत्र लाङ्गलिकः कठिनां भूमिं कर्षति, यत्र च जनपदरथ्याकर्ता प्रस्तरखण्डान् दारयते, तत्र ईशः अस्ति।

शब्दार्थ तत्रास्तीशः (तत्र + अस्ति + ईशः) = ईश्वर वहाँ है। कर्षति = हल चलाता है। हि = निश्चय से। लाङ्गलिकः = हलवाहा। जनपदरथ्याकर्ता = जनपद की सड़क का निर्माण करने वाला। प्रस्तरखण्डान् = पत्थरों के टुकड़ों को। दारयते = तोड़ता है।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ईशः कुत्रास्ति’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से नोबेल पुरस्कार विजेता गुरुदेव रवीन्द्रनाथ टैगोर’ की विश्व प्रसिद्ध रचना ‘गीताञ्जलि’ के संस्कृत अनुवाद से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में बताया गया है कि सच्चे अर्थों में ईश्वर का निवास कहाँ है।

सरलार्थ-निश्चय से जहाँ किसान कठोर धरती पर हल चलाता है तथा जहाँ जनपद की सड़क का निर्माण करने वाला मजदूर पत्थरों के टुकड़ों को तोड़ता है, वहाँ ईश्वर विद्यमान है।

भावार्थ भाव यह है कि भारत के किसानों तथा मजदूरों के कर्मक्षेत्र में ही ईश्वर का निवास है।

3. ईशस्तिष्ठति वर्षातपयो
स्ताभ्यां साधु मलिनवपुः।
दूरे क्षिप तव शुद्धां शाटी
मेहि स इव पांसुरभूमिम् ॥

अन्वय मलिनवपुः ईशः वर्षा आतपयोः ताभ्यां सार्धं तिष्ठति (अतः) तव शुद्धां शाटी दूरे क्षिप स इव पांसुरभूमिम् एहि।

शब्दार्थ-ईशस्तिष्ठति (ईशः + तिष्ठति) = ईश्वर ठहरता है। वर्षातपयोः = वर्षा और धूप में। सार्धं = साथ। मलिनवपुः = मैल युक्त शरीर वाला। क्षिप = फेंको। शुद्धां = स्वच्छ/साफ। शार्टी = साड़ी को। एहि = आओ। स इव = उसकी तरह। पांसुरभूमिम् = धूल-धूसरित जमीन पर।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ईशः कुत्रास्ति’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से नोबेल पुरस्कार विजेता गुरुदेव ‘रवीन्द्रनाथ टैगोर’ की विश्व प्रसिद्ध रचना ‘गीताञ्जलि’ के संस्कृत अनुवाद से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में बताया गया है कि दीन-हीन व्यक्ति में ही ईश्वर विद्यमान है।

सरलार्थ मैलयुक्त शरीर वाला दीन-हीन ईश्वर वर्षा और धूप में उन दोनों के साथ ठहरता है। इसलिए तुम तेरी (अपनी) साफ साड़ी को दूर फेंक दो तथा उसकी भाँति धूल-धूसरित धरती पर आओ।

भावार्थ भाव यह है कि हे मानव! बाहरी वेशभूषा को त्यागकर गरीब व्यक्ति की भाँति मिट्टी वाली जमीन पर आ जाओ। मलिन वस्त्रों को धारण करके बरसात तथा धूप की परवाह न करने वाले किसान के साथ ही ईश्वर विद्यमान है। यदि तुम्हें ईश्वर को प्राप्त करना है तो इन्हीं किसानों के समान वस्त्रों को धारण करके उनके साथ रहो। तुम्हें ईश्वर की प्राप्ति अवश्य होगी।

4. मुक्तिः? क्व नु सा दृश्या मुक्तिः!
सलीलमीशः सृजति भुवम् ।
तिष्ठति चास्मद्धिताभिलाषी
सविधेऽस्माकं मिषन् सदा ॥

अन्वय-मुक्ति? नु सा मुक्तिः क्व दृश्या! ईशः सलीलं भुवं सृजति। अस्मद्ध हित-अभिलाषी च मिषन् सदा अस्माकं सविधे तिष्ठति।

शब्दार्थ-मुक्तिः = मुक्ति अथवा मोक्ष। दृश्या = देखी गईं। सलीलं = क्रीड़ा के साथ। सृजति = बनाता है। भुवं = पृथ्वी को। अस्मद्धिताभिलाषी (अस्मद् + हित + अभिलाषी) = हमारा हित चाहने वाला। सविधे = समीप में। मिषन् = देखता हुआ।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ईशः कुत्रास्ति’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से नोबेल पुरस्कार विजेता गुरुदेव ‘रवीन्द्रनाथ टैगोर’ की विश्व प्रसिद्ध रचना ‘गीताञ्जलि’ के संस्कृत अनुवाद से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में बताया गया है कि ईश्वर सदा हमारे साथ रहता है।

सरलार्थ मुक्ति अथवा मोक्ष? निश्चय से वह मुक्ति (अथवा मोक्ष) कहाँ देखी गई है अर्थात् किसने उस मुक्ति को अपनी आँखों से देखा है। ईश्वर क्रीड़ा के साथ इस पृथ्वी लोक की रचना करता है अर्थात् सृष्टि का निर्माण करता है तथा हमारा हित चाहने वाला वह ईश्वर देखता हुआ हमेशा हमारे समीप में निवास करता है।

भावार्थ भाव यह है कि मोक्ष की सच्चाई क्या है। इस बात को स्पष्ट रूप में नहीं बताया जा सकता, परन्तु इस सृष्टि का कर्ता स्वयं ईश्वर है। वह ईश्वर हमारी रक्षा करता हुआ सदा हमारे साथ ही रहता है।

5. ध्वानं हित्वा बहिरेहि त्वं
त्यज तव कुसुमं त्यज धूपम्।
पश्यस्तिष्ठ स्वेदजलार्द्र
स्तनिकटे कार्यक्षेत्रे ॥

अन्वय-त्वं ध्वानं हित्वा बहिः एहि, तव कुसुमं त्यज, धूपं त्यज। स्वेदजलार्द्रः तत् निकटे कार्यक्षेत्रे पश्यन् तिष्ठ।

शब्दार्थ-ध्वानं हित्वा = अंधकार को छोड़कर। बहिरेहि = बाहर आओ। कुसुमं = फूल को। स्वेदजलाईः = पसीने की बूंदों से गीले। तन्निकटे (तत + निकटे) = उसके समीप में। कार्यक्षेत्रे = कार्य करने की जगह पर।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ईशः कुत्रास्ति’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से नोबेल पुरस्कार विजेतां गुरुदेव ‘रवीन्द्रनाथ टैगोर’ की विश्व प्रसिद्ध रचना ‘गीताञ्जलि’ के संस्कृत अनुवाद से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि तुम पुष्प एवं धूप आदि का त्याग करके पसीने से लथपथ श्रमिक को देखो।

सरलार्थ-(हे मानव!) तुम अंधकार को छोड़कर बाहर आओ। तुम (मूर्ति पर चढ़ाने के लिए हाथ में रखे) फूल को एवं (पूजा के लिए धूप-दीप) धूप को छोड़ दो। पसीने की बूंदों से गीले अर्थात् लथपथ उस मज़दूर के समीप में कार्य करने की जगह पर जाओ।

भावार्थ भाव यह है कि ईश्वर की पूजा के लिए पुष्प एवं धूप आदि का त्याग करके श्रमिकों की कार्यस्थली पर जाना उचित है। क्योंकि ईश्वरीय सत्ता का दर्शन उसी स्थान पर हो सकता है।

6. यदि तव वसनं धूसरितं स्यात्
यदि च सहस्रच्छिद्रं स्यात्।
का वा क्षतिरिह तेन भवेत्ते
तत्त्वमिदं चिन्तय चित्ते ॥

अन्चय यदि तव वसनं धूसरितं स्यात् यदि च (तत्) सहस्रच्छिद्रं स्यात् तेन इह का वा ते क्षतिः भवेते, चित्ते इदं तत्त्वं चिन्तय।

शब्दार्थ-वसनं = वस्त्र। धूसरितं = धूल से सना। स्यात् = होवे। सहस्रच्छिद्रं = हज़ार छिद्रों वाला (फटा-पुराना)। क्षति = हानि। तेन = उससे। ते = तुम्हारी। तत्त्वमिदं = इस तत्त्व को। चिन्तय = सोचो। चित्ते = चित्त में।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ईशः कुत्रास्ति’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से नोबेल पुरस्कार विजेता गुरुदेव ‘रवीन्द्रनाथ टैगोर’ की विश्व प्रसिद्ध रचना ‘गीताञ्जलि’ के संस्कृत अनुवाद से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि बाह्य वेशभूषा को न देखते हुए अपनी अन्तरात्मा में ही ईश्वरीय सत्ता को पहचानने का प्रयत्न करना चाहिए।

सरलार्थ-हे मानव! यदि तुम्हारा वस्त्र धूल से सना हुआ मैला है और उसमें यदि हज़ारों छिद्र हों तो उससे तुम्हारी क्या हानि हो सकती है। अपने चित्त में इस तत्त्व पर विचार करो। अर्थात् इस तात्विक प्रसंग को सोचो कि वास्तविकता क्या है?

भावार्थ-भाव यह है कि अपने मैले एवं फटे-पुराने वस्त्रों के विषय में विचार न करके, ईश्वरीय तत्त्व के विषय में चिन्तन करना चाहिए। भौतिकता से जुड़कर चिरन्तन तत्त्व को भूलना उचित नहीं है। अतः मानव को सांसारिकता का परित्याग करके ईश्वरीय तत्त्व के विषय में चिन्तन करना चाहिए।

ईशः कुत्रास्ति (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

प्रस्तुत पाठ नोबेल पुरस्कार विजेता कवीन्द्र रवीन्द्रनाथ टैगोर की विश्वविख्यात कृति ‘गीताञ्जलि’ के संस्कृत अनुवाद से संकलित है। इसमें कवि ने ईश्वर की वास्तविक सत्ता को किसानों, मजदूरों और गरीबों में दर्शाया है। इसके अनुवादक को.ल. व्यासराय शास्त्री हैं। यद्यपि यह पुस्तक मूलतः बंगला भाषा में है। विश्व कवि की यह कृति उनके प्रगतिवादी तथा जनवादी दृष्टिकोण की परिचायिका है, जिसमें ईश्वर को मन्दिरों में ढूँढ़ने की बजाय खेतों-खलिहानों में प्रत्यक्ष अवलोकन करने का संदेश प्रदान किया गया है। सही अर्थों में रवीन्द्रनाथ टैगोर द्वारा लिखित यह गीत जनवादी है। आध्यात्मिकता से युक्त पाठ में वर्णित ये गीत मानव चेतना को किसी परोक्ष अनुभूति से जोड़ते हैं, जो सर्वव्यापक तथा सर्वशक्तिमान है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 11 ईशः कुत्रास्ति Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

HBSE 11th Class Sanskrit गान्धिनः संस्मरणम् Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) प्रस्तुतः पाठः कस्माद् ग्रन्थात् सङ्कलितः?
(ख) गान्धिनः आत्मकथा मूलतः कस्यां भाषायां लिखिता?
(ग) गान्धिनः आत्मकथायाः संस्कृतभाषायाम् अनुवादकः कः?
(घ) महात्मा गाँधी किनाम नाटकम् अपठत?
(ङ) गान्धिनः ग्रामं के उपागच्छन् ?
(च) गान्धिनः मनसि कयोः विलापः पुनः पुनः श्रूयते स्म?
(छ) महात्मा गाँधी हरिश्चन्द्रनाटकं द्रष्टुं कस्य अनुज्ञाम् अध्यगच्छत् ?
(ज) कस्य कथायां सत्यत्वप्रतीतिः आसीत् ?
(झ) को गान्धिनः हृदये नित्यसनिहितौ आस्ताम्?
(ञ) कीदृशस्य श्रवणस्य प्रतिकृतिः गान्धिना अवलोकिता?
(ट) गान्धिनः मनसा किं प्रयुक्तम् आसीत्?
(ठ) का प्रश्नः गान्धिनः मनसि पुनः पुनः स्फुरति स्म
उत्तराणि:
(क) प्रस्तुत पाठः ‘सत्यशोधनम्’ इति ग्रन्थात् सङ्कलितः।
(ख) गान्धिनः आत्मकथा मूलतः गुजराती भाषायां लिखिता।
(ग) गान्धिनः आत्मकथायाः संस्कृतभाषायाम् अनुवादकः पण्डित होसकेरे नागप्पा शास्त्री अस्ति।
(घ) महात्मा गाँधी श्रवणपितृभक्ताख्य नाटकम् अपठत्।
(ङ) गान्धिनः ग्रामं पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः उपागच्छन्।
(च) गान्धिनः मनसि श्रवणमातृपित्रोः विलापः पुनः पुनः श्रूयते स्म।
(छ) महात्मा गान्धी हरिश्चन्द्रनाटकं द्रष्टुं पितुः अनुज्ञाम् अध्यगच्छत् ।
(ज) हरिश्चन्द्रस्य कथायां सत्यत्व प्रतीतिः आसीत्।
(झ) हरिश्चन्द्र श्रवणौ गान्धिनः हृदये सत्यसन्निहितौ आस्ताम्।
(ञ) स्वमातापितरौ स्कन्धावलम्बिवीवधेन वहमानस्य श्रवणस्य प्रतिकृतिः गान्धिना अवलोकिता।
(ट) गान्धिनः मनसा हरिश्चन्द्र नाटकं प्रयुक्तम् आसीत्।
(ठ) हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि कस्मात् सत्यवद्भिः न भवितव्यम् इति प्रश्नः गान्धिनः मनसि पुनः पुनः स्फुरति स्म ।

2. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) ग्रामात् ग्रामं …………………… पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः उपागच्छन्?
(ख) श्रवणस्य पितृभक्तिः ………………… त्वया स्थापनीया।
(ग) स रागः मे ………………. तन्मयमकरोत्।
(घ) अनेकशः मे नेत्रभ्याम् …………….. विस्सारितानि।
(ङ) हरिश्चन्द्रश्रवणौ ………………. मम हृदये नित्यसनिहितौ।
उत्तराणि:
(क) ग्रामात् ग्रामं पर्यटनाः पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः उपागच्छन् ?
(ख) श्रवणस्य पितृभक्तिः आदर्शरूपेण त्वया स्थापनीया।
(ग) स रागः मे हृदयं तन्मयमकरोत्।
(घ) अनेकशः मे नेत्राभ्याम् अश्रूणि विस्सारितानि।
(ङ) हरिश्चन्द्रश्रवणौ उभावपि मम हृदये नित्यसन्निहितौ।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

3. अधोलिखितेषु यथानिर्देशं पदचयनादिकं कुरुत
(क) अस्मात् पाठात् अव्ययपदानि चिनुत ।
उत्तरम्:
उपरि, कथम, च, अपि, एव, कदापि, इति, अद्य, पुनः पुनः, इव, किन्तु, तथापि, वत्, न, अक्षरशः, अनेकशः।

(ख) एतेषां शब्दानां संस्कृतवाक्ये प्रयोगं कुरुत
पर्यटनम्, उद्दिश्य, संवृत्ता, प्राप्य, भवितव्यम्
उत्तराणि:
पर्यटनम् (भ्रमण) तीर्थस्थानानां पर्यटनम् अतिरुचिकरं भवति।
उद्दिश्य (कहकर) एतत् उद्दिश्य सा गृहं गतवती।
संवृत्ता (हुई) श्रवणसदृशी घटनैका संवृत्ता
प्राप्य (प्राप्त करके) किन्तु अनुज्ञां कतिकृत्वः प्राप्य गन्तुं शक्येत्।
भवितव्यम् (होना चाहिए)-सर्वैः हरिश्चन्द्रेणेव सत्यवदभिः भवितव्यम्

(ग) अस्मिन् पाठे कर्मवाच्ये प्रयुक्तानि क्रियापदानि चिनुत ।
उत्तरम्:
शक्येत, भवितव्यम्, निस्सारितानि, विलीयते।

(घ) अधोलिखितशब्दानां समानार्थक शब्दं लिखत
लोचनम्, पितरौ, मनः
उत्तरम्:
लोचनम् = नेत्रम्, चक्षु, अक्षि, नयनम् ।
पितरौ = मातापितरौ, जनकजनन्यौ।
मनः = चित्तम्, चेतः, हृदयम्।

4. अधोलिखितपदेषु सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत
(क) दृष्टिरपतत् = ……… + ……….
(ख) ग्रामात् + ग्रामम् = ………………
(ग) कदा + अपि + अप्रमार्जनीयाम् = …………….
(घ) घटनैका = ………….. + …………….
(ङ) तत् + नाटकम् = ………………
(च) इत्येष = ………….. + …………….
(छ) मनसि + आविरभूत् = ………………
उत्तराणि:
(क) दृष्टिरपतत् = दृष्टिः + अपतत्।
(ख) ग्रामात् + ग्रामम् = ग्रामाद्ग्रामम्।
(ग) कदा + अपि + अप्रमार्जनीयाम् – = कदाप्य प्रमार्जनीयाम्
(घ) घटनैका = घटना + एका।
(ङ) तत् + नाटकम् = तन्नाटकम्।
(च) इत्येष = इति + एष।
(छ) मनसि + आविरभूत … = मनस्याविरभूत् ।

5. हिन्दीभाषया आशयं स्पष्टीकुरुत

(क) सत्यानुसरणं सत्यस्यार्थे हरिश्चन्द्रवन्निर्विकल्पेन मनसा क्लेशानामनुभवः ।
आशय:
प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। ‘हरिश्चन्द्र’ नामक नाटक ने गाँधी जी के जीवन पर अमिट छाप छोड़ी थी। हरिश्चन्द्र की भाँति सभी को किसलिए सत्यवादी होना चाहिए? इसी बात पर चिन्तन करते हुए गाँधी ने सोचा कि-सत्य का अनुसरण करने पर सत्य के लिए ही, हरिश्चन्द्र की भाँति ही बिना किसी विकल्प के अर्थात् यही ठीक है, ऐसा मानकर मैं अपने मन से बहुत-से दुःखों का अनुभव करता हूँ। महाराजा हरिश्चन्द्र के कष्ट कदम-कदम पर हमें दुःखी करते हुए सच्चाई के रास्ते पर चलने के लिए प्रेरित करेंगे।

(ख) निस्संख्यवारमिदं नाटकं मया स्वयं मनसा प्रयुक्तं स्यात्। आशय- प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। ‘हरिश्चन्द्र’ नाटक को देखने के बाद गाँधी जी के जीवन में अभूतपूर्व परिवर्तन हुए। इस संबंध में वे कहते हैं कि इस नाटक को मैंने अनेक बार अपने ही मन से प्रयोग किया जिसने कि हमें हरिश्चन्द्र के समान कठिन कार्यों को करने तथा सच्चाई के मार्ग पर चलने की प्रेरणा प्रदान की।

(ग) श्रवणस्य पितभक्तिरादर्शरूपेण त्वया स्थापनीयेत्यात्मनात्मान-मबोधायम्। आशय- प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। महात्मा गाँधी ने बचपन में ‘श्रवणपितृभक्ति’ नामक नाटक को पढ़ा। श्रवण कुमार की पितृ भक्ति की कहानी गाँधी जी के लिए अमिट हो गई। इसी सम्बन्ध में गाँधी जी ने कहा है कि श्रवण कुमार की मातृ-पितृ भक्ति को देखकर मैंने स्वयं अपने को समझाया कि हमें भी श्रवण कुमार के समान ही अपने माता-पिता की सेवा करनी चाहिए। इस विचारधारा को गाँधी जी ने अपने जीवन में उतारा भी।

योग्यताविरतारः

गान्धिनः संस्मरणम् इति पाठम् अनुसृत्य मातृभक्तेः पितृभक्तेः एवं सत्यनिष्ठायाः भावं दृढीकरणाय इमे श्लोकाः प्रस्तूयन्ते।

1. मातृमान् पितृमान् आचार्यवान् पुरुषो वेद। (शतपथब्राह्मणात्)
अर्थात् मनुष्य को माता-पिता व आचार्य से मुक्त जानो।

2. उपाध्यायान् दशाचार्यः
आचार्याणां शतं पिता।
सहस्रं तु पितृन् माता
गौरवेणातिरिच्यते॥

अर्थात् उपाध्याय से दशगुना आचार्य, आचार्यों से सौ गुना पिता, पिता से हजार गुनी माता गौरव को प्राप्त करती है।

3. मातृदेवो भव, पितृदेवो भव, आचार्यदेवो भव। (उपनिषदः)

अर्थात् माता-पिता और आचार्य देव हैं। देवता के समान ही इन तीनों की सेवा सुश्रूषा एवं उपासना करें।

4. माता गुरुतरा भूमे; पितोच्चतरस्तथा। (महाभारतात्)

अर्थात् माता का स्थान भूमि से बढ़कर है, पिता का स्थान आकाश से भी बढ़कर है।

5. सत्यमेवेश्वरो लोके सत्ये धर्मः सदाश्रितः।
सत्यमूलानि सर्वाणि सत्यानास्ति परं पदम्।। (रामायणात्)

अर्थात् इस संसार में सत्य ही ईश्वर है, सत्य पर ही धर्म आधारित है। सभी का निवास सत्य की जड़ों में निहित है। इसलिए सत्य से बढ़कर गौरवशाली स्थान किसी का नहीं है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

6. भूमिः कीर्तिर्यशो लक्ष्मीः पुरुषं प्रार्थयन्ति हि।
सत्यं समनुवर्तन्ते सत्यमेव भजेत्ततः॥ (रामायणात्)

अर्थात् भूमि, कीर्ति, यश तथा लक्ष्मी को प्राप्त करने के लिए पुरुष प्रार्थना करते हैं। किन्तु सत्य का अनुगमन किया जाता है। अतः सत्य की ही पूजा करनी चाहिए।

7. बलं सर्वबलेभ्योऽपि सत्यमेवातिरिच्यते।
सत्यवानबलः श्रेयान् सबलात् सत्यवर्जितात्॥ (रामायणात्)

अर्थात्-शारीरिक, मानसिक एवं आध्यात्मिक बलों में बल ही सभी बलों में श्रेष्ठ है, किन्तु सत्य इनसे भी बढ़कर है। सत्यधारियों का बल श्रेयस्कर है। अन्य बलों से सत्य बल की तुलना करना ठीक नहीं है।

HBSE 11th Class Sanskrit गान्धिनः संस्मरणम् Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितौ गद्यांशी पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।
(निम्नलिखित गद्यांशों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

1. एतत्पुस्तकं पुत्तलिका चेति द्वयं मिलित्वा श्रवणकथां मे मनसः कदाप्यप्रमार्जनीयामकरोत् । अस्व पितृभक्तिरादर्शरूपेण त्वया स्थापनीयेत्यात्मनात्मानमबोधयम् । श्रवणस्य मरणेन सन्तप्यमानयोस्तत्पित्रोविलापोऽद्यापि मे मनसि पुनः पुनः श्रूयते इव। मदर्थे पित्रा वितीर्णेन पोचेन तमहमालापयम् । स रागो मे हृदयं तन्मयमकरोत्।

(i) मे मनसि का अप्रमार्जनीयम् आसीत्?
(ii) गान्धी महोदयः आदर्शरूपेण किं स्थापितम्?
(iii) गान्धिनः मनसि कयोः विलापः पुनः पुनः श्रूयते स्म?
उत्तराणि:
(i) मे मनसि एतत्पुस्तकं पुत्तलिका चेति द्वयं मिलित्वा श्रवणकथां अप्रमार्जनीयम् आसीत्।
(ii) गान्धी महोदयः श्रवणस्य पितृभक्तिः आदर्शरूपेण स्थापितम्।
(iii) गान्धिनः मनसि श्रवणपित्रोः विलापः पुनः पुनः श्रूयते स्म।

2. हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि कस्मात् सत्यवभिनं भवितव्यम् इत्येष प्रश्नो दिवानिशं मे मनसि पुनः पुनः अस्फुरत् सत्यानुसरणं सत्यस्यार्थे हरिश्चन्द्रवनिर्विकल्पेन मनसा क्लेशानामनुभवः । इत्येष आप एक एव मे मनस्याविरभूत । हरिश्चन्द्रकथायामक्षरशः सत्यत्वप्रतीतिरासीत् । सर्वस्यास्य स्मरणमनेको मे नेत्राभ्यामश्रूणि निस्सारितानि। हरिश्चन्द्र श्रवणावुभावपि मम हृदये नित्यसनिहिती स्तः । अयापि तन्नाटकपाठेन पूर्ववन्मे हृदयं विलीयत इत्यहं जाने ॥

(i) कस्य कथायां सत्यत्वप्रतीतिः आसीत् ?
(ii) कौ गान्धिनः हृदये नित्यसन्निहितौ आस्ताम्?
(iii) कः प्रश्नः गान्धिनः मनसिं पुनः पुनः स्फुरति स्म?
उत्तराणि:
(i) हरिश्चन्द्रस्य कथायां सत्यत्वप्रतीतिः आसीत्।
(ii) हरिश्चन्द्र श्रवणौ गान्धिनः हृदये नित्यसन्निहितौ आस्ताम् ।
(iii) हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि कस्मात् सत्यवादिभिर्न भवितव्यम्।

II. अधोलिखित शब्दानां प्रकृति प्रत्यय विभागः क्रियताम्।
(निम्नलिखित शब्दों के प्रकृति-प्रत्यय कीजिए)
प्रमार्जनम्, मिलित्वा, अवलोकयितुम्, प्रयुक्तं, गन्तुम्
उत्तराणि:
प्रमार्जनम् प्र + मृज् + णिच् + ल्युट्।
मिलित्वा मिल् + क्त्वा।
अवलोकयितुम् अव + लोक् + तुमुन्।
प्रयुक्तं-प्र + युज् + क्त।
गन्तुम्-गम् + तुमुन्।

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. महात्मा गाँधी किन्नाम नाटकम् अपठत्?
(A) हरिश्चन्द्रनाटकः
(B) सत्यशोधनः
(C) श्रवणपितृभक्तिः
(D) पुत्तलिकाप्रदर्शनः
उत्तरम्:
(C) श्रवणपितृभक्तिः

2. गान्धिनः मनसा किं प्रयुक्तम् आसीत् ?
(A) हरिश्चन्द्रनाटकम्
(B) श्रवणपितृभक्तिनाटकम्
(C) सत्यशोधनम् नाटकम्
(D) पुत्तलिकाप्रदर्शनम्
उत्तरम्:
(A) हरिश्चन्द्रनाटकम्

3. ‘घटनका’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) घट + नैका
(B) घट् + अनैका
(C) घटना + ऐका
(D) घटना + एका
उत्तरम्:
(D) घटना + एका

4. ‘मनसि + आविरभूतू’ अत्र सन्धियुक्तपदं अस्ति
(A) मनस्याविरभूत्
(B) मनसि + आविरभूत्
(C) मनसिऽविर्मत्
(D) मनसि आर्विभूत्
उत्तरम्:
(A) मनस्याविरभूत्

5. ‘पितरौ’ अत्र कः समासः?
(A) अव्ययीभावः
(B) तत्पुरुषः
(C) एकशेषद्वन्द्वः
(D) कर्मधारयः
उत्तरम्:
(C) एकशेषद्वन्द्वः

6. ‘प्र + मृज् + णिच् + ल्युट्र’ अत्र निष्पन्न रुपम् अस्ति-
(A) प्रमृजि
(B) प्रमार्जनम्
(C) प्रमृज
(D) प्रमृजम्
उत्तरम्:
(B) प्रमार्जनम्

7. ‘अवलोकयितुम्’ इति पदे कः प्रत्ययः अस्ति?
(A) शतृ
(B) णिच्
(C) तुमुन्
(D) ल्यप्
उत्तरम्:
(C) तुमुन्

8. ‘उभयतः’ इति उपपद योगे का विभक्तिः ?
(A) प्रथमा
(B) द्वितीया
(C) तृतीया
(D) पञ्चमी
उत्तरम्:
(B) द्वितीया

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

9. ‘प्रयुक्तम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् ?
(A) मुक्तम्
(B) सयुक्तम्
(C) अयुक्तम्
(D) अप्रयुक्तं
उत्तरम्:
(D) अप्रयुक्तं

10. ‘पर्यटन्तः’ इति पदस्य पर्याय पदं किम्
(A) आगच्छन्तः
(B) गच्छन्तः
(C) परिभ्रमन्तः
(D) अगच्छन्तः
उत्तरम्:
(C) परिभ्रमन्तः

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) ‘इत्येष’ अस्य सन्धिविच्छेदः ………. अस्ति ।
(ii) ‘पितरौ’ इति पदस्य विग्रहः ……………… अस्ति ।
(iii) ‘प्रयुक्तम्’ अत्र प्रकृति प्रत्यय विभागः …………… अस्ति।
उत्तराणि:
(i) इति + एष,
(ii) माता च पिता च,
(iii) प्र + युज् + क्त।

(i) ‘प्र + युज् + क्त’ अत्र निष्पन्न रूपम् …………….. अस्ति ।
(ii) ‘प्रयुक्तम्’ इति पदस्य विलोमपदं …………….. वर्तते।
(iii) ‘अनुज्ञा’ इति पदस्य पर्यायपदं …………… वर्तते।
उत्तराणि:
(i) प्रयुक्तम्,
(ii) अप्रयुक्तम्,
(iii) आदेशं।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) तन्मयम्,
(ii) दिवानिशं,
(iii) मनसा।
उत्तराणि:
(i) तन्मयम् (उसमें डूब जाना)-सः रागः मे हृदयं तन्मयम्।
(ii) दिवानिशं (दिन और रात) सः दिवानिशं पठति।
(iii) मनसा (मन से) मनसा सत्यनिष्ठः भवेत्।

गद्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. मम पित्रा क्रीत्वा स्थापितस्य श्रवणपितृभक्त्याख्यनाटकग्रन्थस्योपरि कथमपि मे दृष्टिरपतत् । तमेनं तत्परतयाहमपठम्। तत्कालमेव ग्रामाद्ग्रामं पर्यटन्तः पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः केचिदस्मद्ग्राममुपागमन् । तत्प्रदर्शितपुत्तलिकासु यात्रामुद्दिश्य स्कन्धावलम्बिवीवधेन स्वमातापितरौ वहमानस्य श्रवणस्य प्रतिकृतिरेका अवलोकिता। एतत्पुस्तकं पुत्तलिका चेति द्वयं मिलित्वा श्रवणकथां मे मनसः कदाप्यप्रमार्जनीयामकरोत् ।श्रवणस्य पितृभक्तिरादर्शरूपेण त्वया स्थापनीयेत्यात्मनात्मानमबोधयम्। श्रवणस्य मरणेन सन्तप्यमानयोस्तत्पित्रोविलापोऽद्यापि मे मनसि पुनःपुनः श्रूयते इव। मदर्थे पित्रा वितीर्णेन वाद्येन तमहमालापयम् । स रागो मे हृदयं तन्मयमकरोत् ।

शब्दार्थ क्रीत्वा = खरीदकर (खरीदी हुई)। स्थापितस्य = रखी हुई/सुरक्षित । श्रवणपितृभक्त्याख्य = ‘श्रवणपितृभक्ति’ नाम वाले। ग्रन्थस्योपरि (ग्रन्थस्य + उपरि) = ग्रंथ के ऊपर। पर्यटन्तः = घूमते हुए। पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः = पुत्तलिका/कठपुतली का नाच दिखाकर जीविका चलाने वाले। उपागम् = आये। स्कन्धावलम्बिवीवधेन (स्कन्ध + अवलम्बि + वीवधेन) = कन्धे पर लटकी काँवड़ (बँहगी)। वहमानस्य = ढोते हुए उठाते हुए। प्रतिकृतिः = चित्र/फोटो। अवलोकिता = देखी। कदाप्यप्रमार्जनीयाम् (कदा + अपि + अप्रमार्जनीयाम्) = कभी न मिटने वाली। स्थापनीयेत इति = स्थापित करना चाहिए। आत्मनात्मानमबोधयम् = ऐसा स्वयं को स्वयं से ही समझाया। सन्तप्यमानयोः = तड़पते हुए का दुखी होते हुए का। तत्पित्रोविलापोऽद्यापि (तत् + पित्रोः + विलापाः + अद्य + अपि) = उसके माता-पिता का रोदन आज भी। वितीर्णेन = दिए गए। आलापयम् = गाया।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से गाँधी जी की आत्मकथा ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। इस ग्रन्थ को संस्कृत भाषा में पण्डित होसकेरे नागप्प शास्त्री जी ने अनूदित किया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस गद्यांश में बताया गया है कि श्रवण कुमार की पितृभक्ति का गाँधी जी के मन पर अमिट प्रभाव पड़ा।

सरलार्थ मेरे पिता जी के द्वारा खरीदकर रखी हुई ‘श्रवणपितृभक्ति’ नामक नाट्यग्रन्थ के ऊपर किसी तरह मेरी नज़र पड़ गई। उसको मैंने तल्लीनता से पढ़ा। उसी समय ही एक गाँव से दूसरे गाँव तक घूमते हुए कठपुतली का नाच दिखाकर जीविका चलाने वाले कुछ (लोग) हमारे गाँव में आए। उनके द्वारा दिखाई गई कठपुतलियों में यात्रा के उद्देश्य से कंधे पर लटकी हुई काँवड़ (बँहगी) से अपने माता-पिता को उठाकर ले जाते हुए श्रवण कुमार की फोटो (चित्र) देखी।

इस पुस्तक तथा कठपुतली इन दोनों ने मिलकर श्रवण की कहानी को कभी न मिटने वाली बना दिया। श्रवण कुमार की पितृभक्ति को आदर्श रूप से तुम्हें (गाँधी को) स्थापित करना चाहिए, ऐसा स्वयं को स्वयं से ही समझाया। श्रवण कुमार की मृत्यु से दुःखी होते हुए उसके माता-पिता का रोदन आज भी मेरे मन में बार-बार सुनाई-सा-देता है। मेरे लिए पिता जी के द्वारा दिए गए वाद्ययन्त्र से मैंने उसे गाया। उस राग ने मेरे हृदय को तन्मय कर दिया।

भावार्थ भाव यह है ‘श्रवणपितृभक्ति’ नामक पुस्तक को पढ़कर गाँधी जी के मन पर श्रवण कुमार की माता और पिता की भक्ति का ऐसा प्रभाव पड़ा कि उसे वे आजीवन नहीं भुला पाए। इस कहानी से संबंधित करुणगीत को गाँधी जी ने वाद्ययन्त्र के साथ गाया भी।

2. नाटकान्तरसम्बन्धिन्यपरा तत्सदृशी घटनैका संवृत्ता। एतत्कालमेव कयापि नाटकमण्डल्या प्रयुक्तं नाटकमवलोकयितुं पितुरनुज्ञाम् अध्यगच्छम् । तत्राटकं हरिश्चन्द्रचरितात्मकमासीत् । तदेतल्लोचनासेचनकं मम मानसमकर्षत् किन्त्वनुज्ञां कतिकृत्वः प्राप्य गन्तुं शक्येत। तथाप्येतनिमित्तं व्यसनं नैव माममुञ्चत् । निस्संख्यवारमिदं नाटकं मया स्वयं मनसा प्रयुक्तं स्यात् । हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि कस्मात् सत्यवद्भिर्न भवितव्यम् इत्येष प्रश्नो दिवानिशं मे मनसि पुनःपुनः अस्फुरत् सत्यानुसरणं सत्यस्यार्थे हरिश्चन्द्रवनिर्विकल्पेन मनसा क्लेशानामनुभवः। इत्येष आदर्श एक एव मे मनस्याविरभूत। हरिश्चन्द्रकथायामक्षरशः सत्यत्वप्रतीतिरासीत्। सर्वस्यास्य स्मरणमनेकशो मे नेत्राभ्यामश्रूणि निस्सारितानि। हरिश्चन्द्र श्रवणावुभावपि मम हृदये नित्यसंनिहितौ स्तः। अद्यापि तन्नाटकपाठेन पूर्ववन्मे हृदयं विलीयत इत्यहं जाने ॥

शब्दार्थ घटनैका (घटना + एका) = एक घटना। संवृत्ता = हुई। अध्यगच्छम् (अधि + अगच्छम्) = प्राप्त किया। तदेतल्लोचनासेचनकम् = आँखों को शीतल करने वाले ऐसे उस नाटक को। अकर्षत् = आकृष्ट किया। कृतिकृत्वः = कितनी बार। गन्तुम् शक्येत = जाया जा सकता है। व्यसनम् = लगन/आसक्ति। निस्संख्यवारम् = अनेक बार; बहुत बार। दिवानिशम् = दिन-रात । पुनःपुनः अस्फुरत् = बार-बार उभरता हुआ। हरिश्चन्द्रवनिर्विकल्पेन (हरिश्चन्द्रवत् + निर्विकल्पेन) = हरिश्चन्द्र के समान सत्यनिष्ठ। मनस्याविरभूत (मनसि + आविरभूत) = मन में प्रकट हुआ। अनेकशः = अनेक बार। विलीयते = लीन हो रहा है। जाने = समझता हूँ।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से गाँधी जी की आत्मकथा ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। इस ग्रन्थ को संस्कृत भाषा में पण्डित होसकेरे नागप्प शास्त्री जी ने अनूदित किया है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में बताया गया है कि गाँधी जी ने हरिश्चन्द्र के जीवन से संबंधित नाटक देखा जिनकी सत्यनिष्ठा उनके जीवन में अंत तक समाई रही। . सरलार्थ-नाटक से संबंधित उसके समान ही एक और घटना घटित हुई। इसी समय ही किसी नाटक-मंडली द्वारा प्रयुक्त नाटक को देखने के लिए पिता जी की आज्ञा को प्राप्त किया। वह नाटक हरिश्चन्द्र के चरित से संबंधित था। आँखों को शीतल करने वाले ऐसे उस नाटक ने मेरे मन को आकृष्ट कर लिया, किन्तु आज्ञा प्राप्त करके कितनी बार जाया जा सकता है।

अर्थात् किसी भी नाटकादि को देखने के लिए बार-बार आज्ञा लेकर जाना संभव नहीं है तो भी इसके निमित्त आसक्ति ने मुझको नहीं छोड़ा। अनेक बार इस नाटक को मैंने स्वयं मन से प्रयुक्त किया। क्या सभी को हरिश्चन्द्र की तरह सत्यवादी नहीं होना चाहिए। इस प्रकार से यही प्रश्न मेरे मन में बार-बार दिन-रात प्रकट होने लगा कि सत्य के लिए सत्य का अनुसरण हरिश्चन्द्र के समान सत्यनिष्ठ मन से क्लेशों का अनुभव करना चाहिए, ऐसा विचार उभरने लगा। यही एक आदर्श मेरे मन में प्रकट हुआ। हरिश्चन्द्र की कहानी में अक्षरशः सत्यता की प्रतीति थी। इसके स्मरण ने अनेक बार मेरी आँखों से आँसू बहाए। हरिश्चन्द्र और श्रवण कुमार दोनों ही मेरे हृदय में सदैव विद्यमान हैं। आज भी उस नाटक को पढ़ने से पहले की तरह मेरा हृदय विलीन हो रहा है। ऐसा मैं समझता हूँ।

भावार्थ भाव यह है कि श्रवण कुमार के जीवन पर आधारित नाटक के प्रभाव के साथ ही हरिश्चन्द्र के नाटक ने भी गाँधी जी पर अमिट छाप छोड़ी। बार-बार नाटक को देखने के लिए उनका मन करता था। परन्तु बार-बार पिता की आज्ञा लेकर देखना संभव नहीं था। परन्तु इस लगन से वे मुक्त नहीं हो सके। वे सोचते थे कि क्यों नहीं सभी लोग हरिश्चन्द्र की तरह सत्यवादी एवं श्रवण कुमार की तरह मात-पित भक्त बन जाते। हरिश्चन्द्र की सत्यनिष्ठा को गाँधी जी ने आजीवन निभाया।

गान्धिनः संस्मरणम् (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

राष्ट्रपिता महात्मा गाँधी ने 36 वर्ष की आयु में अपने संस्मरणों को एकत्रित कर अपनी आत्मकथा मातृभाषा गुजराती में लिखी। इसके अनन्तर विश्व की अनेक भाषाओं में इसका अनुवाद किया गया। स्वयं गाँधी जी ने श्रीनिवास शास्त्री के सहयोग से इसका परिशोधन किया। गाँधी जी के अनुसार उनकी आत्मकथा आत्मपरीक्षण के रूप में है। पंडित होसकेरे नागप्प शास्त्री जी ने गाँधी जी की आत्मकथा को संस्कृत भाषा में ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ के रूप में अनूदित किया। प्रस्तुत पाठ इसी ग्रन्थ से लिया गया है। इसमें यह वर्णित किया गया है कि बचपन में गाँधी जी किस प्रकार श्रवण कुमार की मातृ-पितृभक्ति एवं सत्यवादी राजा हरिश्चन्द्र की सत्यनिष्ठा से अभिभूत हुए।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम् Read More »

HBSE 11th Class Biology Solutions Haryana Board

Haryana Board HBSE 11th Class Biology Solutions

HBSE 11th Class Biology Solutions in Hindi Medium

HBSE 11th Class Biology Solutions in English Medium

HBSE 11th Class Biology Solutions Haryana Board Read More »

HBSE 11th Class Chemistry Solutions Haryana Board

Haryana Board HBSE 11th Class Chemistry Solutions

HBSE 11th Class Chemistry Solutions in English Medium

HBSE 11th Class Chemistry Solutions in Hindi Medium

HBSE 11th Class Chemistry Solutions Haryana Board Read More »

HBSE 11th Class Physics Solutions Haryana Board

HBSE 11th Class Physics Solutions Haryana Board Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः

HBSE 11th Class Sanskrit सत्त्वमाहो रजस्तमः Textbook Questions and Answers

1. एकपदेन उत्तरत
(क) श्रद्धा कतिविधा भवति?
(ख) देहिनां का स्वभावजा भवति?
(ग) आहारः कतिविधो भवति?
(घ) दुःखशोकामयप्रदाः आहाराः कस्य इष्टा:?
(ङ) कीदृशं वाक्यं वाड्मयं तप उच्यते?
(च) देशे काले पात्रे च दीयमानं कीदृशं दानं भवति?
(छ) प्रत्युपकारार्थं यदानं तत् कीदृशं दानं कथ्यते?
(ज) तामसं दानं पात्रेभ्यः दीयते अपात्रेभ्यः वा?
उत्तराणि:
(क) त्रिविधा,
(ख) श्रद्धा,
(ग) त्रिविधः,
(घ) राजसस्य,
(ङ) अनुद्वेगकरं,
(च) सात्त्विक,
(छ) राजसं,
(ज) अपात्रेभ्यः।

2. पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) श्रद्धा कस्य अनुरूपा भवति?
(ख) तामसा जनाः कान् यजन्ते?
(ग) के जनाः दम्भाहंकारसंयुक्ताः भवन्ति?
(घ) सात्त्विकप्रियाः आहाराः कीदृशाः भवन्ति?
(ङ) किं किं शारीरं तप उच्यते?
(च) राजसं दानं किम् उच्यते?
उत्तराणि:
(क) श्रद्धा सत्त्वस्य अनुरूपा भवति।
(ख) तामसा जनाः प्रेतान् भूतगणान् यजन्ते।
(ग) कामरागबलान्विता जनाः दम्भाहंकारसंयुक्ताः भवन्ति।
(घ) आयुः सत्त्वबलारोग्य सुख प्रीतिविर्वधनाः रस्याः स्निग्धाः हृद्या स्थिरा आहाराः सात्त्विकप्रियाः भवन्ति।
(ङ) देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं, शौचम्, आर्जवम्, ब्रह्मचर्यम् अहिंसा च शारीरं तप उच्यते।
(च) यत् दानं प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य दीयते तत् दानं राजसं उच्यते।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः

3. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) अयं पुरुजः श्रद्धामयः भवति।
(ख) सात्त्विकाः देवान् यजन्ते।
(ग) पर्युषितं भोजनं तामसप्रियं भवति।
(घ) शारीरं तप उच्यते।
(ङ) वाङ्मयं तप उच्यते।
(च) यद्दानम् अपात्रेभ्यः दीयते।
उत्तराणि:
(क) अयं पुरजः कीदृशः भवति?
(ख) सात्त्विकाः कान् यजन्ते?
(ग) कीदृशं भोजनं तामसप्रियं भवति?
(घ) शारीरं कः उच्यते?
(ङ) किं तप उच्यते?
(च) किम् अपात्रेभ्यः दीयते?

4. प्रकृतिप्रत्ययविभागं कुरुत

यथा-त्रिविधाप्रकृति:

त्रिविध

प्रत्यय:

टाप्

(क) सात्तिकी………..…………
(ख) पर्युषितम्……………………
( ग) सौम्यत्वम्……………………
(घ) तप्तम्……………………
(ङ) दातव्यम्……………………
(च) उद्दिश्य……………………

उत्तराणि:

यथा-त्रिविधाप्रकृति:

त्रिविध

प्रत्यय:

टाप्

(क) सात्तिकीसात्विकडोप्
(ख) पर्युषितम्पर्युषितशत्
( ग) सौम्यत्वम्सौम्यत्वत्वत्
(घ) तप्तम्तप्तक्त
(ङ) दातव्यम्दातव्यत्
(च) उद्दिश्यउत् + दिश्ल्यप्

5. पर्यायपदैः सह मेलनं कुरुत

यथा-जना:मनुष्या:
(क) देव:…….…….
(ख) गुरु:…….…….
(ग) प्राझः:…….…….
(घ) शौचम्…….…….
(ङ) आर्जवम्…….…….

उत्तराणि:

(क) देव:देवता
(ख) गुरु:आधार्य:
(ग) प्राझः:विद्धान्
(घ) शौचम्पदिसम्
(ङ) आर्जवम्सरलम्

6. विलोमपदै: सह योजयत

यथा- देव:दानव:
(क) अहिंसाअपात्रे
(ख) अनुद्वेगकरम्असत्यस्
(ग) अभ्यसनम्काठिन्यम्
(घ) सत्यम्अनभ्यसनम्
(ङ) पात्रेउद्वेगकरम्
(च) सौम्यत्वम्हिंसा

उत्तराणि:

(क) अहिंसाहिंसा
(ख) अनुद्वेगकरम्उद्वेगकरम्
(ग) अभ्यसनम्अनभ्यसनम्
(घ) सत्यम्असत्यम्
(ङ) पात्रेअपात्रे
(च) सौम्यत्वम्काठिन्यम्

7. विशेषणं विशेष्येण सह मेलनं कुरुत

यथात्रिविधाश्रद्धा
(क)सत्त्वानुरूपाआहार:
(ख)तामसा:भोजनम्
(ग)घोरम्वाक्यम्
(घ)प्रिय:जना:
(ङ)पर्युषितमूतप:
(च)अनुद्वेगकरम्श्रद्धा

उत्तराणि:

(क)सत्त्वानुरूपाश्रद्धा
(ख)तामसा:जना:
(ग)घोरम्तपः
(घ)प्रिय:आहार:
(ङ)पर्युषितमूमोजनस
(च)अनुद्वेगकरम्वाक्यम्

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः

9. विम्रहपदानि आधत्य समस्तपदानि रचयत

विग्रहपदानिसमस्तपदानि
(क) न शास्त्रविहितम्…………
(ख) अहकारेण संयुक्ता:…………
(ग) पर्युषितं भोजनम्…………
(घ) न उद्वेगकरम्…………
(ङ) प्रियं च हितं च…………
(च) मनसः प्रसादः…………

उत्तराणि:

विग्रहपदानिसमस्तपदानि
(क) न शास्त्रविहितम्अशास्त्रविहितम्
(ख) अहंकारेण संयुक्ताःअहंकारसंयुक्ता:
(ग) पर्युषितं भोजनम्पर्युषितभोजनम्
(घ) न उद्वेगकरम्अनुद्वेगकरम्
(ङ) प्रियं च हितं चप्रियहितम्
(च) मनसः प्रसाद:मन: प्रसाद:

योग्यताविस्तारः

(क) श्रीमद्भगवद्गीतायां त्रिविधः विभागः कृतः। तद्यथा
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः।
निबध्नाति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्॥

एते त्रयः गुणाः- 1. सत्त्वम् 2. रजः 3. तमः भावार्थ-तीन गुण हैं-सत्त्व, रजस्, तमो। हे महाबाहु अर्जुन! जब शाश्वत जीव प्रकृति के संसर्ग में आता है, तो वह इन गुणों से बँध जाता है।

1. सत्त्वगुण:- तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम्।
सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ।।

भावार्थ-हे अर्जुन! सत्त्व गुण अन्य दो गुणों की अपेक्षा अधिक शुद्ध होने के कारण प्रकाश प्रदान करने वाला और मनुष्यों को . समस्त पापों से मुक्त करने वाला है। जो लोग इस गुण में स्थित होते हैं, वे सुख तथा ज्ञान के भाव में बँध जाते हैं।

2. रजोगुण:- रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम्।
तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम्॥

भावार्थ-हे कुन्तीपुत्र अर्जुन ! रजो गुण की उत्पत्ति असीम आकांक्षाओं तथा तृष्णाओं से होती है। इसी कारण शरीरधारी यह जीव सकाम कर्मों से बँध जाता है।

3. तमोगुणः- तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम्।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत!॥

भावार्थ-हे भारत! तुम ज्ञान लो कि अज्ञान से उत्पन्न तमोगुण समस्त शरीरधारी जीवों का मोह है। इस गुण के प्रतिफल प्रमाद . (पागलपन) आलस्य तथा नींद है, जो जीव को बाँधता है।

(ख) ‘तपः’ पदस्य मूलशब्दः ‘तपस्’ इति विद्यते।

एतदनुरूपशब्दाः -मनस् (मन), तमस् (अन्धकार), वचस् (वचन), रजस् (रजोगुण), यशस् (यश), सरस् (तालाब), नभस् (आकाश), इत्यादयः। एते शब्दाः नपुंसकलिङ्ग सन्ति। शब्दरूपाणि एतानि
‘तपस्’ (तप) नपुंसकलिङ्गे विभक्तिः

विभवितःएकवचनेद्विवचनेबहुवचने
प्रथमातप:तपसीतपांसि
द्वितीयातपःतपसीतपांसि
तृतीयातपसातपोभ्याम्तपोभि:
चतुर्थीतपसेतपोभ्याम्तपोभ्य:
पञ्चमीतपसःतपोभ्याम्तपोभ्य:
षष्ठीतपस:तपसो:तपसाम्
सप्तमीतपसितपसो:तपस्सु
संबोधनहे तपः।हे तपसी !हे तपांसि!

(ग) अधोलिखितैः श्लोकैः गीतायाः महत्तां ज्ञातुम् अर्हति।
सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दनः।
पार्थो वत्सः सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत्॥1॥

भावार्थ-भगवान् श्रीकृष्ण (गोपालनन्दन) ने सभी उपनिषद् रूपी गायों से गीता रूपी दूध का दोहन किया, जिसका पान अर्जुन रूपी बुद्धिमान बछड़े ने किया।

गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रसंग्रहैः।
या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्माद्विनिः सृता॥2॥

भावार्थ-स्वयं पद्मनाभ भगवान विष्णु के मुखकमल से निकलने वाली श्रीमद्भगवद्गीता का जिसने अच्छी प्रकार से गान कर लिया, उसे अन्य शास्त्रों के विस्तार (ज्ञान) की क्या आवश्यकता है।

गीताश्रयेऽहं तिष्ठामि गीता मे चोत्तमं गृहम्।
गीताज्ञानमुपाश्रित्य त्रील्लोकान् पालयाम्यहम्॥3॥

भावार्थ-मैं गीता के आश्रम में रहता हूँ। गीता ही मेरा श्रेष्ठ (उत्तम) घर है। गीता के ज्ञान का आश्रय लेकर तीनों लोकों के नियमों का पालन करता हूँ।

HBSE 11th Class Sanskrit सत्त्वमाहो रजस्तमः Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् श्लोकान् पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।
(निम्नलिखित श्लोकों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

1. त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा।
सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु॥

(i) श्रद्धा कतिविधा भवति?
(ii) देहिनां का स्वभावजा भवति?
(iii) त्रिविधा-श्रद्धा नामानि लिखत।
उत्तराणि:
(i) श्रद्धा त्रिविधा भवति।
(ii) देहिनां श्रद्धा स्वभावजा भवति।
(iii) त्रिविधा-श्रद्धा नामानि-सात्त्विकी, राजसी, तामसी च अस्ति।

2. आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः।
यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु॥

(i) आहारः कतिविधिः भवति?
(ii) यज्ञस्तपस्तथा दानं कस्य भेदम् अस्ति?
(iii) आहारः कस्य प्रियः?
उत्तराणि:
(i) आहारः त्रिविधिः भवति।
(ii) यज्ञस्तपस्तथा दानं आहारस्य भेदम् अस्ति।
(iii) आहारः सर्वस्य प्रियः।

3. अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्।
स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाड्मयं तप उच्यते॥

(i) कीदृशं वाक्यं वाङ्मयं तप उच्यते?
(ii) स्वाध्यायाभ्यसनं कीदृशं तप उच्यते?
(iii) सत्यं प्रियहितं च किम् अस्ति?
उत्तराणि:
(i) अनुद्वेगकरं वाक्यं वाङ्मयं तप उच्यते ।
(ii) स्वाध्यायाभ्यसनं वाङ्मयं तप उच्यते।
(iii) सत्यं प्रियहितं च वाक्यं अस्ति।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः

II. रिक्त स्थानानि पूरयत
(रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए)

(i) सत्त्वानुरूपा सर्वस्य ………………… भवति भारत।
(ii) अनुद्वेगकरं वाक्यं ………………. प्रियहितं च यत्।
(iii) श्रद्धया परया तप्तं ………………. तत् त्रिविधं नरैः।
(iv) दातव्यमिति यद्दानं दीयते ……………..।
(v) ………………… यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते।
उत्तराणि:
(i) सत्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत।
(ii) अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्।
(iii) श्रद्धया परया तप्तं तपः तत् त्रिविधं नरैः।
(iv) दातव्यमिति यद्दानं दीयते अनुपकारिणे
(v) अदेशकाले यदानमपात्रेभ्यश्च दीयते।

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. देहिनां स्वभावजा त्रिविधा का भवति?
(A) गुणा
(B) आहारा:
(C) श्रद्धा
(D) अश्रद्धा
उत्तरमू:
(C) श्रद्धा

2. सत्यं प्रियहितं वाक्यं कीदृशं तप उच्यते?
(A) सात्त्विकं
(B) तामसिकं
(C) राजसिकं
(D) वाड्मयं
उत्तरमू:
(D) वाड्मयं

3. देशे काले च दीयते दानं कीदृशम्?
(A) सात्त्विकं
(B) असात्त्विकं
(C) राजसिकं
(D) तामसिकं
उत्तरम्:
(A) सात्त्विकं

4. ‘वाङ्मयम्’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) वाङ् + मयम्
(B) वाक् + मयम्
(C) वड्म् + मयम्
(D) वाङ्म + मम्
उत्तरम्:
(B) वाक् + मयम्

5. “तपः + तत्’ अत्र सन्धियुक्त पदम् अस्ति
(A) तपोतत्
(B) तपः तत्
(C) तपस्तत्
(D) तपसतत्
उत्तरम्:
(C) तपस्तत्

6. ‘अशास्त्रविहितम्’ अत्र कः समासः?
(A) तत्पुरुषः
(B) नञ् तत्पुरुषः
(C) अव्ययीभावः
(D) कर्मधारयः
उत्तरम्:
(B) नञ्तत्पुरुषः

7. ‘स्निग्धाः’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्यय विभागः अस्ति
(A) स्निह् + शतृ
(B) स्निह् + ठञ्
(C) स्निह् + ठक्
(D) स्निह् + क्त
उत्तरम्:
(D) स्निह् + क्त

8. ‘देह + इनि’ पुंल्लिंग षष्ठी बहुवचने निष्पन्न रूप अस्ति।
(A) देहिनाम
(B) देहिनान्
(C) देहिनाम्
(D) देहानाम्
उत्तरम्:
(C) देहिनाम्

9. ‘अस्निग्धाः’ इति पदस्य विलोमपदं पाठे किं प्रयुक्तम्?
(A) अरस्याः
(B) स्निग्धाः
(C) मधुराः
(D) प्रियाः
उत्तरम्:
(B) स्निग्धाः

10. ‘पवित्रम्’ इति पदस्य पर्याय पदं पाठे किं प्रयुक्तम्?
(A) शौचम्
(B) स्वच्छम्
(C) शुद्धम्
(D) प्रकाशितं
उत्तरम्:
(A) शौचम्

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) ‘तद्दानम्’ अस्य सन्धिविच्छेदः ……………… अस्ति।
(ii) ‘प्रियहितम्’ इति पदस्य विग्रहः ………. अस्ति ।
(iii) ‘स्निग्धा आहाराः’ अत्र विशेष्य पदम् ……………… अस्ति।
उत्तराणि:
(i) तत् + दानम्,
(ii) प्रियं च हितं च,
(iii) आहाराः।

(ख)
(i) ‘अमेध्यंः भोजनं’ इति पदस्य विशेषणपदम् ……………. अस्ति।
(ii) ‘अहिंसाम्’ इति पदस्य विलोमपदम् ………… अस्ति।
(iii) ‘ब्राह्मणः’ इति पदस्य पर्यायपदम् …………….. अस्ति।
उत्तराणि:
(i) अमेध्यं,
(ii) हिंसाम्,
(iii) द्विजः।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)

(i) देहिनां,
(ii) त्रिविधः,
(ii) सात्त्विकं।
उत्तराणि:
(i) देहिनां (शरीरधारियों के)-देहिनां श्रद्धा त्रिविधा भवति।
(ii) त्रिविधः (तीन प्रकार की)-सर्वस्य प्रियः आहारः त्रिविधः भवति।।
(iii) सात्त्विकं (सत्त्व से युक्त)-देशे काले दीयते दानं सात्त्विकं स्मृतम् ।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः

श्लोकों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा।
सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु॥

अन्वय-देहिनां स्वभावजा सा श्रद्धा त्रिविधा भवति, सात्त्विकी, राजसी तामसी एव च इति । तां च शृणु।

शब्दार्थ-श्रद्धा = (श्रत् + धा + अ + टाप्) आस्था/निष्ठा। देहिनाम् = (देह + इनि) जीवों की। स्वभावजा = (स्वभावात् जायते इति, स्त्री.) स्वभाव से उत्पन्न। सात्त्विकी = (सत्त्व + ठ, स्त्री.) सत्त्वगुण से युक्त, वास्तविक। राजसी = (रजसा निर्मितम्-अण् स्त्री.) रजोगुण से प्रभावित/युक्त । तामसी = अज्ञानी, प्रकृति के तीनों गुणों में से एक।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-श्रीकृष्ण अर्जुन को श्रद्धा तथा सत्त्व-रजस् एवं तमस तीनों गुणों से सम्बन्धित उपदेश देते हुए कहते हैं

सरलार्थ-शरीरधारी जीव द्वारा अर्जित गुणों के अनुसार उसकी श्रद्धा (निष्ठा, आस्था) तीनों प्रकार की हो सकती है सत्त्वोगुणी, रजोगुणी तथा तमोगुणी। अब इसके विषय में मुझसे सुनो।

भावार्थ-जीव अपने पूर्व कर्मों के अनुसार एक विशेष प्रकार का स्वभाव प्राप्त करते हैं। उस स्वभाव के अनुसार जीव की संगति शाश्वत चलती रहती है। स्वभाव के अनुसार ही उसकी श्रद्धा, निष्ठा (आस्था) बनती है जो कि तीन प्रकार की है-सत्त्वोगुणी, रजोगुणी तथा तमोगुणी। दर्शन में इन्हें सत्त्व, रजस् एवं तमस, तीन गुणों के नाम से जाना जाता है।

2. सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत।
श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः॥

अन्वय-भारत! सत्त्व-अनुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति । यत् श्रद्धः सः एव सः अयं पुरुषः श्रद्धामयः।

शब्दार्थ-सत्त्वानुरूपा = सत्त्व के अनुरूप। यच्छ्रद्धः = जिसकी श्रद्धा है, वह (यस्य श्रद्धा (भवति) सः)।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में श्रीकृष्ण अर्जुन से कहते हैं कि गुणों के अनुसार ही मनुष्य में श्रद्धा का निर्माण होता है।

सरलार्थ-हे भारत! (अर्जुन) विभिन्न गुणों के अन्तर्गत अपने-अपने अस्तित्व के अनुसार मनुष्य एक विशेष प्रकार की श्रद्धा विकसित करता है। गुणों के अनुसार ही जीव को विशेष श्रद्धा से युक्त कहा गया है।

भावार्थ-प्रत्येक मनुष्य चाहे जिस प्रकार का हो, उसमें एक विशेष प्रकार की श्रद्धा पाई जाती है, परन्तु उस श्रद्धा का निर्माण उसके स्वाभाविक गुणों के अनुरूप ही होता है। अपनी विशेष प्रकार की श्रद्धा के अनुसार ही उसके जीवन के आचरण होते हैं। यदि उसकी श्रद्धा सात्त्विक है तो वह सदाचारी तथा धार्मिक प्रवृत्ति का होगा। यदि उसकी श्रद्धा राजसिक व तामसिक होगी तो वह ऐश्वर्यपूर्ण तथा अहंकारी प्रवृत्ति का होगा।

3. यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षरक्षांसि राजसाः।
प्रेतान्भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः॥

अन्वय-सात्त्विका देवान् राजसाः यक्ष, रक्षांसि अन्ये तामसा जनाः च प्रेतान् भूतगणान् यजन्ते।

शब्दार्थ-यजन्ते = ( यज् आत्मनेपद) यज्ञ करते हैं, पूजते हैं। सात्त्विका = सत्त्व गुण में स्थित व्यक्ति। देवान् = देवताओं को। यक्ष रक्षांसि = यक्ष तथा असुरगणों को। राजसाः = रजोगुण में स्थित मनुष्य। प्रेतान् = प्रेतात्माओं को। भूतगणांश्चान्ये = भूतों या प्रेतों को। तामसा = तमोगुण में स्थित व्यक्ति । जनाः = लोग।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में बताया गया है कि अपने गुणों की प्रवृत्ति के अनुसार ही मनुष्य की भिन्न-भिन्न इष्ट के प्रति आस्था होती है।

सरलार्थ-सत्त्वगुण में आस्था रखने वाले लोग देवताओं को, रजोगुण में आस्था रखने वाले लोग यक्ष-राक्षसों को तथा तमोगुण में आस्था रखने वाले लोग मृतात्माओं तथा भूतों को पूजते (यज्ञ करते) हैं।

भावार्थ-भाव यह है कि जो लोग सतोगुणी हैं, वे सामान्यतया देवताओं की पूजा करते हैं। इन देवताओं में विष्णु, शिव तथा ब्रह्मादि हो सकते हैं। इसी प्रकार जो रजोगणी हैं, वे यक्ष-राक्षसों की पूजा करते हैं। सामान्यतया वे किसी शक्तिशाली व्यक्ति की ईश्वर के रूप में पूजा करते हैं। जो लोग तमोगुणी हैं, वे भूत-प्रेतों की पूजा करते हैं।

4. अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः।
दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः।।

अन्वय-ये दम्भ-अहंकारसंयुक्ताः कामराग-बलान्विता जनाः अशास्त्रविहितं घोरं तपः तपयन्ते।

शब्दार्थ-दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः = दम्भ और अहंकार से युक्त। कामराग = कामवासना तथा आसक्ति। बलान्विताः = बलपूर्वक प्रेरित होकर । अशास्त्रविहितं = शास्त्र द्वारा विधान न किया गया।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि अहंकारी व्यक्ति हमेशा शास्त्रविरुद्ध कार्य करता है।

सरलार्थ (जो) लोग दम्भ और अहंकार से संयुक्त होकर, कामवासना तथा आसक्ति से बलपूर्वक प्रेरित होकर शास्त्र द्वारा विधान न किए गए कठोर तपस्या और व्रत को करते हैं।

भावार्थ-भाव यह है कि अहंकारी व्यक्ति अपने अहंकार के मद में अपनी वासना एवं आसक्ति की पूर्ति के लिए प्रायः ऐसा कार्य करते हैं जिसे शास्त्र तथा समाज अनुमति नहीं देता। ऐसा करने से कभी-कभी न केवल उनके शरीर को ही हानि पहुँचती है, अपितु उनके शरीर में विद्यमान परमात्म-शक्ति को भी कष्ट पहुँचता है।

5. आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः।
यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु॥

अन्वय-सर्वस्य प्रियः आहारः तु अपि त्रिविधः भवति। यज्ञः तपः तथा दानं तेषां इदं भेदं शृणु। .

शब्दार्थ-आहारः = भोजन। सर्वस्य = सबका। त्रिविधिः = तीन प्रकार का। प्रियः = प्यारा। यज्ञः = यज्ञ । तपः = तपस्या। शृणु = (शु + श्रवणे) श्रवण करना, सुनना।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश- इस श्लोक में प्रकृति के गुणों के आधार पर व्यक्ति के तीन प्रकार के आहारों के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-प्रत्येक व्यक्ति का प्रिय भोजन भी तीन प्रकार का होता है। यही बात यज्ञ, तपस्या तथा दान के लिए भी है। अब उनके भेदों के विषय में सुनो।

भावार्थ-भाव यह है कि प्रकृति के भिन्न-भिन्न गुणों के आधार पर भोजन, यज्ञ, तपस्या तथा दान में अन्तर होता है। इस अन्तर को केवल बुद्धिमान व्यक्ति ही समझ सकता है।

6. आयुः सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः।
रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः॥

अन्वय-आयुः-सत्त्व-बल-आरोग्य-सुख-प्रीति-विवर्धनाः रस्याः स्निग्धाः हृद्या थराः सात्त्विक-प्रियाः आहाराः (भवति)।

शब्दार्थ-विवर्धनाः = बढ़ाने वाले। रस्याः = (रस् + यत्) रस वाले, रुचिकर। स्निग्धाः = (स्निह् + क्त).चिकने। स्थिराः = (स्था + किरच्) ठहरने वाले । हृद्याः = (हृद् + यत्) हृदय को प्रिय लगने वाले। सात्त्विकप्रियाः = (सात्त्विकानां प्रियाः) सात्त्विकों के प्रिय। आयः सत्त्वबलारोग्य = (आयुश्च सत्त्वं च बलं च आरोग्यञ्च) आयु सत्त्व बल आरोग्य। .

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में सतोगुणी प्रवृत्ति वाले व्यक्ति के भोजन के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-जो भोजन सतोगुणी प्रवृत्ति वाले व्यक्ति को प्रिय होता है, वह आयु बढ़ाने वाला, सात्त्विक बल, स्वास्थ्य सुख तथा संतुष्टि प्रदान करने वाला होता है। ऐसा भोजन रसमय, स्निग्ध (चिकना), हृदय को भाने वाला तथा स्थिर होता है।

भावार्थ-कहने का भाव यह है कि भोजन का मुख्य उद्देश्य आयु को बढ़ाना, मस्तिष्क को शुद्ध करना तथा शरीर को शक्ति पहुँचाना है। ऐसे भोजन के अन्तर्गत दूध, दही, गेहूँ, चावल, फल तथा सब्जियाँ हैं । ऐसा भोजन सतोगुणी प्रवृत्ति वाले व्यक्ति को अत्यन्त प्रिय होता है।

7. कट्वाललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः।
आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः॥

अन्वय-कटु-अम्ल-लवण-अतिउष्ण-रूक्ष-विदाहिनः आहाराः राजसस्य इष्टा। दुःख-शोक-आमय प्रदाः (भवन्ति)।

शब्दार्थ-कट्वाललवणात्युष्ण = (कटुश्च, अम्लः च लवणः च अत्युष्णः च) कड़वे, खट्टे, अति लवणयुक्त, बहुत गर्म । तीक्ष्णरूक्षविदाहिनः = तीखे, सूखे और बहुत दाह पैदा करने वाले। इष्टा = (इष् + क्त) अभिलषित, चाहे गए ।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में रजोगुणी प्रवृत्ति के लोगों के आहार तथा उसके हानि-लाभ के विषय में बताया गया है। .

सरलार्थ-कड़वे, खट्टे, अत्यधिक नमकयुक्त, बहुत गर्म, तीखे, सूखे और बहुत दाह जलन पैदा करने वाले भोजन रजोगुणी व्यक्तियों को प्रिय होते हैं। ऐसे भोजन दुःख, शोक तथा रोग उत्पन्न करने वाले होते हैं।

भावार्थ- भाव यह है कि जो भोजन कटु, बहुत नमकीन तथा अत्यधिक गर्म होता है। वह आमाशय की उष्णता को कम करके रोग उत्पन्न करता है।

8. यातयामं गतरसं पूतिं पर्युषितं च यत्।
उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम्॥

अन्वय-यातयामं गतरसं पूर्ति पर्युषितम् उच्छिष्टम अपि अमेध्यं च यत् भोजनं तत् तामसप्रियम्।।

शब्दार्थ-यातयामम् = (यातः यामः यस्य तत्) आधा पका हुआ। गतरसम् = (गतः रसः यस्मात्) रस रहित। पूति = (पूय् + क्तिन्) दुर्गन्धयुक्त। पर्युषितम् = (परि + वस् + क्त) बासी। उच्छिष्टम् = (उत् + शिष् + क्त) शेष, बचा हुआ, जूठा। अमेध्यम् = (न मेध्यम्) अपवित्र, अस्वच्छ।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में तमोगुणी प्रवृत्ति वाले लोगों के भोजन तथा उसके हानि-लाभ के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-आधा पका हुआ, रसरहित, दुर्गन्धयुक्त, बासी, शेष बचा हुआ अथवा जूठा तथा अपवित्र व अस्वच्छ भोजन तमोगुणी लोगों को प्रिय होता है।

भावार्थ-कहने का भाव यह है कि तामसी भोजन अनिवार्यताः बासी होता है। प्रायः खाने से तीन घंटे पूर्व बना भोजन तामसी माना जाता है। जूठा भोजन भी तामसी माना गया है। अतः उसे उसी अवस्था में ग्रहण किया जा सकता है, जब वह प्रसाद के … रूप में हो।

9. देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम्।
ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते॥

अन्वय-देव-द्विज-गुरु-प्राज्ञ-पूजनं शौचम् आर्जवं ब्रह्मचर्यम् अहिंसा च शारीरं तपः उच्यते।

शब्दार्थ-देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनम् = (देवद्विजगुरुप्राज्ञानां पूजनं) देवता, ब्राह्मण, गुरु और विद्वान् का पूजन। शौचम् = (शुचेर्भावः अण्) पवित्रता । आर्जवम् = (ऋजु + अण्) सरलता, स्पष्टवादिता । ब्रह्मचर्यम् = (ब्रह्मणि चर्या यस्य यत्) ब्रह्मचर्य। शारीरिम् = (शरीर + अण्) शारीरिक, दैहिक। उच्यते = कहा जाता है।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में श्रीकृष्ण अर्जुन को शारीरिक तपस्या के विषय में बताते हुए कहते हैं कि

सरलार्थ-देवता, ब्राह्मण, गुरु और विद्वान् का पूजन पवित्रता, सरलता अथवा स्पष्टवादिता, ब्रह्मचर्य तथा अहिंसा शारीरिक तपस्या कहा जाता है।

भावार्थ-भाव यह है कि देवों, योग्य ब्राह्मणों, गुरु तथा माता-पिता जैसे गुरुजनों को प्रणाम करना चाहिए। इसके साथ ही ब्रह्मचर्य का पालन तथा अहिंसामय जीवन व्यतीत करना चाहिए।

10. अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्।
स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाड्मयं तप उच्यते॥

अन्वय-यत् सत्यं प्रियहितं अनुद्वेगकरं च वाक्यं स्वाध्यायाभ्यसनं च एव वाङ्मयं तपः उच्यते। .

शब्दार्थ-अनुद्वेगकरं = (न उद्वेगकरम् ) उत्तेजित नहीं करने वाला। प्रियहितम् = (प्रियं च हिंत च) प्रिय और हितकारी। स्वाध्यायाभ्यसनम् = (स्वाध्यायः च अभ्यसनम् ) स्वाध्याय और अभ्यास । वाड्मयम् = (वाच् + मयट्) वाणी से युक्त, वाचिक।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है। …

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में वाणी की तपस्या के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-सत्य, प्रिय और हितकारी एवं अन्यों को उत्तेजित न करने वाले वाक्य बोलना और स्वाध्याय तथा उसका नियमित अभ्यास-यही वाणी की तपस्या है।

भावार्थ-व्यक्ति को ऐसी वाणी नहीं बोलनी चाहिए जो दूसरों के मन को क्षुब्ध करे। इसके साथ ही वाणी ऐसी होनी चाहिए जो दूसरों के लिए प्रिय एवं हितकारी हो। व्यक्ति वेद, पुराण आदि शास्त्रों का स्वयं अध्ययन करे तथा उसे जीवन में उतारते हुए उसका अभ्यास भी करे।

11. मनः प्रसाद सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः।
भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते॥

अन्वय-मनः प्रसादः सौम्यत्वं मौनम्-आत्म-विनिग्रहः भाव-संशुद्धि इति मानसं तपः उच्यते।

शब्दार्थ-सौम्यत्वं = (सौम्य + त्व) सौम्यता। आत्मविनिग्रहः = (आत्मनः विनिग्रहः) आत्मनियन्त्रण। भावसंशुद्धि = स्वभाव का शुद्धिकरण । मानसम् = मन की।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में मानसिक तपस्या के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-मन की संतुष्टि, सौम्यता, गम्भीरता, आत्मनियंत्रण (संयम), स्वभाव का शुद्धिकरण, ये मन की तपस्या कही जाती हैं।

भावार्थ-भाव यह है कि मनुष्य को अपनी इन्द्रियों को नियन्त्रण में रखना चाहिए। इन्द्रियों के सुख के विचार को मन से अलग करके ही मन की तुष्टि प्राप्त की जा सकती है। मनुष्य को अपने व्यवहार में कपट से रहित होना चाहिए। इन उपायों से उसे अपने जीवन को शुद्ध बनाने का प्रयास करना चाहिए। उपरोक्त गुण मानसिक तपस्या के अन्तर्गत आते हैं।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः

12. श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्रिविधं नरैः।
अफलाकाक्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते॥

अन्वय-अफलाकाङ्किभिः युक्तैः नरैः तप्तं परया श्रद्धा त्रिविधं तपः सात्त्विकम् परिचक्षते।

शब्दार्थ-परया = दिव्य, दैवीय। तप्तम् = किया गया। त्रिविधं = तीन प्रकार का। अफलाकाक्षिभिः = फल की इच्छा न करने वाला। परिचक्षते = (परि + चक्ष, आत्मनेपद) कहा जाता है।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में सात्त्विक तपस्या के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-फल की इच्छा न करने वाले, केवल परमेश्वर में प्रवृत्त, लोगों द्वारा दिव्य श्रद्धा से सम्पन्न यह तीन प्रकार की तपस्या सात्त्विक तपस्या कहलाती है।

भावार्थ-भाव यह है कि वाचिक, शारीरिक तथा मानसिक तपस्या यदि बिना किसी फल की इच्छा से की जाए तो वही सात्त्विक तपस्या है।

13. सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत्।।
क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम्॥

अन्वय-यत् तपः दम्भेन सत्कार-मान-पूजार्थं च एव क्रियते, तद् चलम्-अध्रुवं राजसं प्रोक्तम्।

शब्दार्थ-सत्कारमानपूजार्थं = सत्कार, मान और पूजा के लिए। दम्भेन = घमंड से। चलम् = चलायमान । अध्रुवम् = क्षणिक, अस्थिर।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में रजोगुणी तपस्या के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-जो तपस्या घमण्ड से, सत्कार-सम्मान एवं पूजा कराने के लिए की जाती है, वह राजसी (रजोगुणी) तपस्या कहलाती है, यह चलायमान, चंचल और अस्थिर होती है।

भावार्थ-भाव यह है कि अन्य लोगों को अपनी तरफ आकर्षित करने तथा सम्मान एवं सत्कार-प्राप्ति के लिए की जाने वाली तपस्या रजोगुणी तपस्या है। रजोगुणी लोग अपने अधीन रहने वाले लोगों से पूजा करवाते हैं और उनसे चरण धुलवाकर धन चढ़वाते हैं। ऐसी तपस्या के फल क्षणिक एवं अस्थायी होते हैं।

14. मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः।
परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम्।

अन्वय-मूढग्राहेण आत्मनः पीडया परस्य उत्सादनार्थं वा यत् तपः क्रियते तत् तामसम् उदाहृतम्।

शब्दार्थ-मूढग्राहेण = मूर्खतावश । आत्मनः पीडया = आत्म-पीडन। परस्य = दूसरों को। उत्सादनार्थम् = नाश करने के लिए। तामसम् = तमोगुणी। उदाहृतम् = कहलाती है।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ . मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में तमोगुणी तपस्या के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-मूर्खतावश आत्म-उत्पीड़न तथा दूसरों के नाश अथवा हानि पहुँचाने के लिए जो तपस्या की जाती है, वह तामसी (तमोगुणी) तपस्या कहलाती है।

भावार्थ-भाव यह है कि तमोगुणी तपस्या प्रायः अपनी प्रसिद्धि एवं दूसरों के विनाश के लिए की जाती है। हिरण्यकशिपु, रावण आदि की तपस्या तमोगुणी तपस्या के उदाहरण हैं। इन्होंने ब्रह्मा जी तथा शिव जी को प्रसन्न करके शक्ति एवं प्रसिद्धि तो प्राप्त की थी, परन्तु भगवान् द्वारा ही विनाश को प्राप्त हुए।

15. दातव्यमिति यहानं दीयतेऽनुपकारिणे।
देशे काले च पात्रे च तदानं सात्त्विकं स्मृतम्॥

अन्वय-यत् दानं दातव्यम् इति अनुपकारिणे देशे काले च पात्रे च दीयते तत् दानं सात्त्विकं स्मृतम्।

शब्दार्थ-दातव्यम = (दा+तव्यत) देने योग्य। अनपकारिणे = (न उपकारिणे) उपकार न करने वाले को।देशे = उचित स्थान में। काले = उचित समय में। पात्रे = उपयुक्त स्थान में। स्मृतम् = माना जाता है।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में दान की विधि एवं सात्त्विक दान के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-जो (दान) कर्तव्य समझकर, प्रत्युकार की भावना के बिना उचित स्थान तथा समय में और सुयोग्य व्यक्ति को दिया। गया दान है, वह सात्त्विक दान माना जाता है।

भावार्थ-कहने का भाव यह है कि ‘मुझे दान करना चाहिए’ ऐसा मानकर किसी भी प्रकार की प्राप्ति की इच्छा के बिना किसी तीर्थ स्थान पर चन्द्रग्रहण, सूर्यग्रहण आदि के समय में योग्य व्यक्ति को दिया गया दान सात्त्विक दान है।

16. यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः।
दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम्॥

अन्वय-यतु प्रत्युपकारार्थम् फलम्-उद्दिश्य वा पुनः परिक्लिष्टं च यत् दानं दीयते तत् राजसम् स्मृतम्।

शब्दार्थ-प्रत्युपकारार्थम् = प्रत्युपकार के लिए। परिक्लिष्टं = क्लेशयुक्त । तद्दानं = (तत् + दानम्) वह दान। राजसम् = रजोगुणी।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में रजोगुणी दान के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-लेकिन जो दान प्रत्युपकार के लिए, फल की इच्छा से अथवा क्लेशपूर्वक दिया जाता है, वह दान रजोगुणी (राजस्) माना जाता है।

भावार्थ-भाव यह है कि जो दान यह समझकर दिया जाता है कि दान देने वाला तेरा उपकार करेगा अथवा दान देने से मुझे लाभ होगा या दवाब में आकर दिया गया दान रजोगुणी दान कहलाता है।

17. अदेशकाले यहानमपात्रेभ्यश्च दीयते।
असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम्॥

अन्वय-यत् दानम् अदेशकाले असत्कृतम् अवज्ञातम् अपात्रेभ्यः च दीयते तत् तामसम् उदाहृतम्।

शब्दार्थ-अदेशकाले = अशुद्ध स्थान एवं अशुद्ध समय में। अपात्रेभ्यः = अयोग्य व्यक्तियों को। असत्कृतम् = सत्कार के बिना। अवज्ञातम् = अनादर युक्त, अवज्ञा। उदाहृतम् = (उत् + आ + हृ + क्त) कहा गया है।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सत्त्वमाहो रजस्तमः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत श्लोक में दान के विषय में बताते हुए कहा गया है कि

सरलार्थ-जो दान किसी अनुचित स्थान पर, अनुचित समय में किसी अयोग्य पात्र को सत्कार के बिना अवज्ञापूर्वक अथवा अनादरयुक्त विधि से दिया जाता है, वह दान तमोगुणी (तामसी) दान कहा गया है।

भावार्थ-भाव यह है कि अशुद्ध स्थान से अयोग्य व्यक्ति को दिया गया दान तामसी दान कहलाता है। इसके साथ यदि दान में आदर की भावना न हो या तिरस्कार के साथ दान दिया जाए तो वह दान भी तमोगुणी दान कहलाता है।

सत्त्वमाहो रजस्तमः (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

श्रीमद्भगवद्गीता का दैवीय संदेश किसी जाति, धर्म, सम्प्रदाय अथवा देश-विशेष के लिए उपादेय नहीं है। इसका अमूल्य एवं अमर उपदेश सार्वकालिक एवं सार्वभौमिक है। गीता के उपदेश का अनुसरण करके मनुष्य अपने जीवन का सर्वांगीण विकास कर देवत्व (श्रेष्ठत्व) को प्राप्त कर सकता है। श्रीमद्भगवद्गीता में श्रीकृष्ण द्वारा अर्जुन को दिए गए उपदेश जीवन के उच्चतम आदर्श को प्राप्त करने के लिए पर्याप्त हैं। भारतीय मनीषियों ने इस ग्रन्थ रत्न को उपनिषदों के सार के रूप में स्वीकार किया है।

हृदय की दुर्बलता पर विजय प्राप्त करने वाले अर्जुन के समान ही गीता का रसपान करने वाले पाठकों को इस लोक और परलोक के सुखों की प्राप्ति सम्भव है। दार्शनिक चिन्तन, भक्ति-वर्णन एवं कर्मनिष्ठा के द्वारा गीता सम्पूर्ण विश्व में सबसे अधिक प्रतिष्ठित स्वरूप को प्राप्त कर चुकी है। प्रस्तुत पाठ में बताया गया है कि प्रत्येक मनुष्य में सत्त्व, रजस् तथा तमस्, तीनों गुण पाए जाते हैं, परन्तु प्रबलता किसी एक गुण की होती है। इसी क्रम में सात्त्विक, राजसिक एवं तामसिक श्रद्धा; सात्त्विक, राजसिक एवं तामसिक भोजन, तपस्या तथा सात्त्विक, राजसिक एवं तामसिक दान की विधि एवं उनके स्वरूपों का वर्णन किया गया है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 13 सत्त्वमाहो रजस्तमः Read More »

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली

Haryana State Board HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली 1
HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली 2

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली 3
HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली 4

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली 5
HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली 6

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली 7
HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली 8

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 16 प्रायिकता विविध प्रश्नावली Read More »