HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

HBSE 11th Class Sanskrit गान्धिनः संस्मरणम् Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) प्रस्तुतः पाठः कस्माद् ग्रन्थात् सङ्कलितः?
(ख) गान्धिनः आत्मकथा मूलतः कस्यां भाषायां लिखिता?
(ग) गान्धिनः आत्मकथायाः संस्कृतभाषायाम् अनुवादकः कः?
(घ) महात्मा गाँधी किनाम नाटकम् अपठत?
(ङ) गान्धिनः ग्रामं के उपागच्छन् ?
(च) गान्धिनः मनसि कयोः विलापः पुनः पुनः श्रूयते स्म?
(छ) महात्मा गाँधी हरिश्चन्द्रनाटकं द्रष्टुं कस्य अनुज्ञाम् अध्यगच्छत् ?
(ज) कस्य कथायां सत्यत्वप्रतीतिः आसीत् ?
(झ) को गान्धिनः हृदये नित्यसनिहितौ आस्ताम्?
(ञ) कीदृशस्य श्रवणस्य प्रतिकृतिः गान्धिना अवलोकिता?
(ट) गान्धिनः मनसा किं प्रयुक्तम् आसीत्?
(ठ) का प्रश्नः गान्धिनः मनसि पुनः पुनः स्फुरति स्म
उत्तराणि:
(क) प्रस्तुत पाठः ‘सत्यशोधनम्’ इति ग्रन्थात् सङ्कलितः।
(ख) गान्धिनः आत्मकथा मूलतः गुजराती भाषायां लिखिता।
(ग) गान्धिनः आत्मकथायाः संस्कृतभाषायाम् अनुवादकः पण्डित होसकेरे नागप्पा शास्त्री अस्ति।
(घ) महात्मा गाँधी श्रवणपितृभक्ताख्य नाटकम् अपठत्।
(ङ) गान्धिनः ग्रामं पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः उपागच्छन्।
(च) गान्धिनः मनसि श्रवणमातृपित्रोः विलापः पुनः पुनः श्रूयते स्म।
(छ) महात्मा गान्धी हरिश्चन्द्रनाटकं द्रष्टुं पितुः अनुज्ञाम् अध्यगच्छत् ।
(ज) हरिश्चन्द्रस्य कथायां सत्यत्व प्रतीतिः आसीत्।
(झ) हरिश्चन्द्र श्रवणौ गान्धिनः हृदये सत्यसन्निहितौ आस्ताम्।
(ञ) स्वमातापितरौ स्कन्धावलम्बिवीवधेन वहमानस्य श्रवणस्य प्रतिकृतिः गान्धिना अवलोकिता।
(ट) गान्धिनः मनसा हरिश्चन्द्र नाटकं प्रयुक्तम् आसीत्।
(ठ) हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि कस्मात् सत्यवद्भिः न भवितव्यम् इति प्रश्नः गान्धिनः मनसि पुनः पुनः स्फुरति स्म ।

2. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) ग्रामात् ग्रामं …………………… पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः उपागच्छन्?
(ख) श्रवणस्य पितृभक्तिः ………………… त्वया स्थापनीया।
(ग) स रागः मे ………………. तन्मयमकरोत्।
(घ) अनेकशः मे नेत्रभ्याम् …………….. विस्सारितानि।
(ङ) हरिश्चन्द्रश्रवणौ ………………. मम हृदये नित्यसनिहितौ।
उत्तराणि:
(क) ग्रामात् ग्रामं पर्यटनाः पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः उपागच्छन् ?
(ख) श्रवणस्य पितृभक्तिः आदर्शरूपेण त्वया स्थापनीया।
(ग) स रागः मे हृदयं तन्मयमकरोत्।
(घ) अनेकशः मे नेत्राभ्याम् अश्रूणि विस्सारितानि।
(ङ) हरिश्चन्द्रश्रवणौ उभावपि मम हृदये नित्यसन्निहितौ।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

3. अधोलिखितेषु यथानिर्देशं पदचयनादिकं कुरुत
(क) अस्मात् पाठात् अव्ययपदानि चिनुत ।
उत्तरम्:
उपरि, कथम, च, अपि, एव, कदापि, इति, अद्य, पुनः पुनः, इव, किन्तु, तथापि, वत्, न, अक्षरशः, अनेकशः।

(ख) एतेषां शब्दानां संस्कृतवाक्ये प्रयोगं कुरुत
पर्यटनम्, उद्दिश्य, संवृत्ता, प्राप्य, भवितव्यम्
उत्तराणि:
पर्यटनम् (भ्रमण) तीर्थस्थानानां पर्यटनम् अतिरुचिकरं भवति।
उद्दिश्य (कहकर) एतत् उद्दिश्य सा गृहं गतवती।
संवृत्ता (हुई) श्रवणसदृशी घटनैका संवृत्ता
प्राप्य (प्राप्त करके) किन्तु अनुज्ञां कतिकृत्वः प्राप्य गन्तुं शक्येत्।
भवितव्यम् (होना चाहिए)-सर्वैः हरिश्चन्द्रेणेव सत्यवदभिः भवितव्यम्

(ग) अस्मिन् पाठे कर्मवाच्ये प्रयुक्तानि क्रियापदानि चिनुत ।
उत्तरम्:
शक्येत, भवितव्यम्, निस्सारितानि, विलीयते।

(घ) अधोलिखितशब्दानां समानार्थक शब्दं लिखत
लोचनम्, पितरौ, मनः
उत्तरम्:
लोचनम् = नेत्रम्, चक्षु, अक्षि, नयनम् ।
पितरौ = मातापितरौ, जनकजनन्यौ।
मनः = चित्तम्, चेतः, हृदयम्।

4. अधोलिखितपदेषु सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत
(क) दृष्टिरपतत् = ……… + ……….
(ख) ग्रामात् + ग्रामम् = ………………
(ग) कदा + अपि + अप्रमार्जनीयाम् = …………….
(घ) घटनैका = ………….. + …………….
(ङ) तत् + नाटकम् = ………………
(च) इत्येष = ………….. + …………….
(छ) मनसि + आविरभूत् = ………………
उत्तराणि:
(क) दृष्टिरपतत् = दृष्टिः + अपतत्।
(ख) ग्रामात् + ग्रामम् = ग्रामाद्ग्रामम्।
(ग) कदा + अपि + अप्रमार्जनीयाम् – = कदाप्य प्रमार्जनीयाम्
(घ) घटनैका = घटना + एका।
(ङ) तत् + नाटकम् = तन्नाटकम्।
(च) इत्येष = इति + एष।
(छ) मनसि + आविरभूत … = मनस्याविरभूत् ।

5. हिन्दीभाषया आशयं स्पष्टीकुरुत

(क) सत्यानुसरणं सत्यस्यार्थे हरिश्चन्द्रवन्निर्विकल्पेन मनसा क्लेशानामनुभवः ।
आशय:
प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। ‘हरिश्चन्द्र’ नामक नाटक ने गाँधी जी के जीवन पर अमिट छाप छोड़ी थी। हरिश्चन्द्र की भाँति सभी को किसलिए सत्यवादी होना चाहिए? इसी बात पर चिन्तन करते हुए गाँधी ने सोचा कि-सत्य का अनुसरण करने पर सत्य के लिए ही, हरिश्चन्द्र की भाँति ही बिना किसी विकल्प के अर्थात् यही ठीक है, ऐसा मानकर मैं अपने मन से बहुत-से दुःखों का अनुभव करता हूँ। महाराजा हरिश्चन्द्र के कष्ट कदम-कदम पर हमें दुःखी करते हुए सच्चाई के रास्ते पर चलने के लिए प्रेरित करेंगे।

(ख) निस्संख्यवारमिदं नाटकं मया स्वयं मनसा प्रयुक्तं स्यात्। आशय- प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। ‘हरिश्चन्द्र’ नाटक को देखने के बाद गाँधी जी के जीवन में अभूतपूर्व परिवर्तन हुए। इस संबंध में वे कहते हैं कि इस नाटक को मैंने अनेक बार अपने ही मन से प्रयोग किया जिसने कि हमें हरिश्चन्द्र के समान कठिन कार्यों को करने तथा सच्चाई के मार्ग पर चलने की प्रेरणा प्रदान की।

(ग) श्रवणस्य पितभक्तिरादर्शरूपेण त्वया स्थापनीयेत्यात्मनात्मान-मबोधायम्। आशय- प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। महात्मा गाँधी ने बचपन में ‘श्रवणपितृभक्ति’ नामक नाटक को पढ़ा। श्रवण कुमार की पितृ भक्ति की कहानी गाँधी जी के लिए अमिट हो गई। इसी सम्बन्ध में गाँधी जी ने कहा है कि श्रवण कुमार की मातृ-पितृ भक्ति को देखकर मैंने स्वयं अपने को समझाया कि हमें भी श्रवण कुमार के समान ही अपने माता-पिता की सेवा करनी चाहिए। इस विचारधारा को गाँधी जी ने अपने जीवन में उतारा भी।

योग्यताविरतारः

गान्धिनः संस्मरणम् इति पाठम् अनुसृत्य मातृभक्तेः पितृभक्तेः एवं सत्यनिष्ठायाः भावं दृढीकरणाय इमे श्लोकाः प्रस्तूयन्ते।

1. मातृमान् पितृमान् आचार्यवान् पुरुषो वेद। (शतपथब्राह्मणात्)
अर्थात् मनुष्य को माता-पिता व आचार्य से मुक्त जानो।

2. उपाध्यायान् दशाचार्यः
आचार्याणां शतं पिता।
सहस्रं तु पितृन् माता
गौरवेणातिरिच्यते॥

अर्थात् उपाध्याय से दशगुना आचार्य, आचार्यों से सौ गुना पिता, पिता से हजार गुनी माता गौरव को प्राप्त करती है।

3. मातृदेवो भव, पितृदेवो भव, आचार्यदेवो भव। (उपनिषदः)

अर्थात् माता-पिता और आचार्य देव हैं। देवता के समान ही इन तीनों की सेवा सुश्रूषा एवं उपासना करें।

4. माता गुरुतरा भूमे; पितोच्चतरस्तथा। (महाभारतात्)

अर्थात् माता का स्थान भूमि से बढ़कर है, पिता का स्थान आकाश से भी बढ़कर है।

5. सत्यमेवेश्वरो लोके सत्ये धर्मः सदाश्रितः।
सत्यमूलानि सर्वाणि सत्यानास्ति परं पदम्।। (रामायणात्)

अर्थात् इस संसार में सत्य ही ईश्वर है, सत्य पर ही धर्म आधारित है। सभी का निवास सत्य की जड़ों में निहित है। इसलिए सत्य से बढ़कर गौरवशाली स्थान किसी का नहीं है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

6. भूमिः कीर्तिर्यशो लक्ष्मीः पुरुषं प्रार्थयन्ति हि।
सत्यं समनुवर्तन्ते सत्यमेव भजेत्ततः॥ (रामायणात्)

अर्थात् भूमि, कीर्ति, यश तथा लक्ष्मी को प्राप्त करने के लिए पुरुष प्रार्थना करते हैं। किन्तु सत्य का अनुगमन किया जाता है। अतः सत्य की ही पूजा करनी चाहिए।

7. बलं सर्वबलेभ्योऽपि सत्यमेवातिरिच्यते।
सत्यवानबलः श्रेयान् सबलात् सत्यवर्जितात्॥ (रामायणात्)

अर्थात्-शारीरिक, मानसिक एवं आध्यात्मिक बलों में बल ही सभी बलों में श्रेष्ठ है, किन्तु सत्य इनसे भी बढ़कर है। सत्यधारियों का बल श्रेयस्कर है। अन्य बलों से सत्य बल की तुलना करना ठीक नहीं है।

HBSE 11th Class Sanskrit गान्धिनः संस्मरणम् Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितौ गद्यांशी पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।
(निम्नलिखित गद्यांशों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

1. एतत्पुस्तकं पुत्तलिका चेति द्वयं मिलित्वा श्रवणकथां मे मनसः कदाप्यप्रमार्जनीयामकरोत् । अस्व पितृभक्तिरादर्शरूपेण त्वया स्थापनीयेत्यात्मनात्मानमबोधयम् । श्रवणस्य मरणेन सन्तप्यमानयोस्तत्पित्रोविलापोऽद्यापि मे मनसि पुनः पुनः श्रूयते इव। मदर्थे पित्रा वितीर्णेन पोचेन तमहमालापयम् । स रागो मे हृदयं तन्मयमकरोत्।

(i) मे मनसि का अप्रमार्जनीयम् आसीत्?
(ii) गान्धी महोदयः आदर्शरूपेण किं स्थापितम्?
(iii) गान्धिनः मनसि कयोः विलापः पुनः पुनः श्रूयते स्म?
उत्तराणि:
(i) मे मनसि एतत्पुस्तकं पुत्तलिका चेति द्वयं मिलित्वा श्रवणकथां अप्रमार्जनीयम् आसीत्।
(ii) गान्धी महोदयः श्रवणस्य पितृभक्तिः आदर्शरूपेण स्थापितम्।
(iii) गान्धिनः मनसि श्रवणपित्रोः विलापः पुनः पुनः श्रूयते स्म।

2. हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि कस्मात् सत्यवभिनं भवितव्यम् इत्येष प्रश्नो दिवानिशं मे मनसि पुनः पुनः अस्फुरत् सत्यानुसरणं सत्यस्यार्थे हरिश्चन्द्रवनिर्विकल्पेन मनसा क्लेशानामनुभवः । इत्येष आप एक एव मे मनस्याविरभूत । हरिश्चन्द्रकथायामक्षरशः सत्यत्वप्रतीतिरासीत् । सर्वस्यास्य स्मरणमनेको मे नेत्राभ्यामश्रूणि निस्सारितानि। हरिश्चन्द्र श्रवणावुभावपि मम हृदये नित्यसनिहिती स्तः । अयापि तन्नाटकपाठेन पूर्ववन्मे हृदयं विलीयत इत्यहं जाने ॥

(i) कस्य कथायां सत्यत्वप्रतीतिः आसीत् ?
(ii) कौ गान्धिनः हृदये नित्यसन्निहितौ आस्ताम्?
(iii) कः प्रश्नः गान्धिनः मनसिं पुनः पुनः स्फुरति स्म?
उत्तराणि:
(i) हरिश्चन्द्रस्य कथायां सत्यत्वप्रतीतिः आसीत्।
(ii) हरिश्चन्द्र श्रवणौ गान्धिनः हृदये नित्यसन्निहितौ आस्ताम् ।
(iii) हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि कस्मात् सत्यवादिभिर्न भवितव्यम्।

II. अधोलिखित शब्दानां प्रकृति प्रत्यय विभागः क्रियताम्।
(निम्नलिखित शब्दों के प्रकृति-प्रत्यय कीजिए)
प्रमार्जनम्, मिलित्वा, अवलोकयितुम्, प्रयुक्तं, गन्तुम्
उत्तराणि:
प्रमार्जनम् प्र + मृज् + णिच् + ल्युट्।
मिलित्वा मिल् + क्त्वा।
अवलोकयितुम् अव + लोक् + तुमुन्।
प्रयुक्तं-प्र + युज् + क्त।
गन्तुम्-गम् + तुमुन्।

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. महात्मा गाँधी किन्नाम नाटकम् अपठत्?
(A) हरिश्चन्द्रनाटकः
(B) सत्यशोधनः
(C) श्रवणपितृभक्तिः
(D) पुत्तलिकाप्रदर्शनः
उत्तरम्:
(C) श्रवणपितृभक्तिः

2. गान्धिनः मनसा किं प्रयुक्तम् आसीत् ?
(A) हरिश्चन्द्रनाटकम्
(B) श्रवणपितृभक्तिनाटकम्
(C) सत्यशोधनम् नाटकम्
(D) पुत्तलिकाप्रदर्शनम्
उत्तरम्:
(A) हरिश्चन्द्रनाटकम्

3. ‘घटनका’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) घट + नैका
(B) घट् + अनैका
(C) घटना + ऐका
(D) घटना + एका
उत्तरम्:
(D) घटना + एका

4. ‘मनसि + आविरभूतू’ अत्र सन्धियुक्तपदं अस्ति
(A) मनस्याविरभूत्
(B) मनसि + आविरभूत्
(C) मनसिऽविर्मत्
(D) मनसि आर्विभूत्
उत्तरम्:
(A) मनस्याविरभूत्

5. ‘पितरौ’ अत्र कः समासः?
(A) अव्ययीभावः
(B) तत्पुरुषः
(C) एकशेषद्वन्द्वः
(D) कर्मधारयः
उत्तरम्:
(C) एकशेषद्वन्द्वः

6. ‘प्र + मृज् + णिच् + ल्युट्र’ अत्र निष्पन्न रुपम् अस्ति-
(A) प्रमृजि
(B) प्रमार्जनम्
(C) प्रमृज
(D) प्रमृजम्
उत्तरम्:
(B) प्रमार्जनम्

7. ‘अवलोकयितुम्’ इति पदे कः प्रत्ययः अस्ति?
(A) शतृ
(B) णिच्
(C) तुमुन्
(D) ल्यप्
उत्तरम्:
(C) तुमुन्

8. ‘उभयतः’ इति उपपद योगे का विभक्तिः ?
(A) प्रथमा
(B) द्वितीया
(C) तृतीया
(D) पञ्चमी
उत्तरम्:
(B) द्वितीया

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 12 गान्धिनः संस्मरणम्

9. ‘प्रयुक्तम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् ?
(A) मुक्तम्
(B) सयुक्तम्
(C) अयुक्तम्
(D) अप्रयुक्तं
उत्तरम्:
(D) अप्रयुक्तं

10. ‘पर्यटन्तः’ इति पदस्य पर्याय पदं किम्
(A) आगच्छन्तः
(B) गच्छन्तः
(C) परिभ्रमन्तः
(D) अगच्छन्तः
उत्तरम्:
(C) परिभ्रमन्तः

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) ‘इत्येष’ अस्य सन्धिविच्छेदः ………. अस्ति ।
(ii) ‘पितरौ’ इति पदस्य विग्रहः ……………… अस्ति ।
(iii) ‘प्रयुक्तम्’ अत्र प्रकृति प्रत्यय विभागः …………… अस्ति।
उत्तराणि:
(i) इति + एष,
(ii) माता च पिता च,
(iii) प्र + युज् + क्त।

(i) ‘प्र + युज् + क्त’ अत्र निष्पन्न रूपम् …………….. अस्ति ।
(ii) ‘प्रयुक्तम्’ इति पदस्य विलोमपदं …………….. वर्तते।
(iii) ‘अनुज्ञा’ इति पदस्य पर्यायपदं …………… वर्तते।
उत्तराणि:
(i) प्रयुक्तम्,
(ii) अप्रयुक्तम्,
(iii) आदेशं।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) तन्मयम्,
(ii) दिवानिशं,
(iii) मनसा।
उत्तराणि:
(i) तन्मयम् (उसमें डूब जाना)-सः रागः मे हृदयं तन्मयम्।
(ii) दिवानिशं (दिन और रात) सः दिवानिशं पठति।
(iii) मनसा (मन से) मनसा सत्यनिष्ठः भवेत्।

गद्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. मम पित्रा क्रीत्वा स्थापितस्य श्रवणपितृभक्त्याख्यनाटकग्रन्थस्योपरि कथमपि मे दृष्टिरपतत् । तमेनं तत्परतयाहमपठम्। तत्कालमेव ग्रामाद्ग्रामं पर्यटन्तः पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः केचिदस्मद्ग्राममुपागमन् । तत्प्रदर्शितपुत्तलिकासु यात्रामुद्दिश्य स्कन्धावलम्बिवीवधेन स्वमातापितरौ वहमानस्य श्रवणस्य प्रतिकृतिरेका अवलोकिता। एतत्पुस्तकं पुत्तलिका चेति द्वयं मिलित्वा श्रवणकथां मे मनसः कदाप्यप्रमार्जनीयामकरोत् ।श्रवणस्य पितृभक्तिरादर्शरूपेण त्वया स्थापनीयेत्यात्मनात्मानमबोधयम्। श्रवणस्य मरणेन सन्तप्यमानयोस्तत्पित्रोविलापोऽद्यापि मे मनसि पुनःपुनः श्रूयते इव। मदर्थे पित्रा वितीर्णेन वाद्येन तमहमालापयम् । स रागो मे हृदयं तन्मयमकरोत् ।

शब्दार्थ क्रीत्वा = खरीदकर (खरीदी हुई)। स्थापितस्य = रखी हुई/सुरक्षित । श्रवणपितृभक्त्याख्य = ‘श्रवणपितृभक्ति’ नाम वाले। ग्रन्थस्योपरि (ग्रन्थस्य + उपरि) = ग्रंथ के ऊपर। पर्यटन्तः = घूमते हुए। पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः = पुत्तलिका/कठपुतली का नाच दिखाकर जीविका चलाने वाले। उपागम् = आये। स्कन्धावलम्बिवीवधेन (स्कन्ध + अवलम्बि + वीवधेन) = कन्धे पर लटकी काँवड़ (बँहगी)। वहमानस्य = ढोते हुए उठाते हुए। प्रतिकृतिः = चित्र/फोटो। अवलोकिता = देखी। कदाप्यप्रमार्जनीयाम् (कदा + अपि + अप्रमार्जनीयाम्) = कभी न मिटने वाली। स्थापनीयेत इति = स्थापित करना चाहिए। आत्मनात्मानमबोधयम् = ऐसा स्वयं को स्वयं से ही समझाया। सन्तप्यमानयोः = तड़पते हुए का दुखी होते हुए का। तत्पित्रोविलापोऽद्यापि (तत् + पित्रोः + विलापाः + अद्य + अपि) = उसके माता-पिता का रोदन आज भी। वितीर्णेन = दिए गए। आलापयम् = गाया।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से गाँधी जी की आत्मकथा ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। इस ग्रन्थ को संस्कृत भाषा में पण्डित होसकेरे नागप्प शास्त्री जी ने अनूदित किया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस गद्यांश में बताया गया है कि श्रवण कुमार की पितृभक्ति का गाँधी जी के मन पर अमिट प्रभाव पड़ा।

सरलार्थ मेरे पिता जी के द्वारा खरीदकर रखी हुई ‘श्रवणपितृभक्ति’ नामक नाट्यग्रन्थ के ऊपर किसी तरह मेरी नज़र पड़ गई। उसको मैंने तल्लीनता से पढ़ा। उसी समय ही एक गाँव से दूसरे गाँव तक घूमते हुए कठपुतली का नाच दिखाकर जीविका चलाने वाले कुछ (लोग) हमारे गाँव में आए। उनके द्वारा दिखाई गई कठपुतलियों में यात्रा के उद्देश्य से कंधे पर लटकी हुई काँवड़ (बँहगी) से अपने माता-पिता को उठाकर ले जाते हुए श्रवण कुमार की फोटो (चित्र) देखी।

इस पुस्तक तथा कठपुतली इन दोनों ने मिलकर श्रवण की कहानी को कभी न मिटने वाली बना दिया। श्रवण कुमार की पितृभक्ति को आदर्श रूप से तुम्हें (गाँधी को) स्थापित करना चाहिए, ऐसा स्वयं को स्वयं से ही समझाया। श्रवण कुमार की मृत्यु से दुःखी होते हुए उसके माता-पिता का रोदन आज भी मेरे मन में बार-बार सुनाई-सा-देता है। मेरे लिए पिता जी के द्वारा दिए गए वाद्ययन्त्र से मैंने उसे गाया। उस राग ने मेरे हृदय को तन्मय कर दिया।

भावार्थ भाव यह है ‘श्रवणपितृभक्ति’ नामक पुस्तक को पढ़कर गाँधी जी के मन पर श्रवण कुमार की माता और पिता की भक्ति का ऐसा प्रभाव पड़ा कि उसे वे आजीवन नहीं भुला पाए। इस कहानी से संबंधित करुणगीत को गाँधी जी ने वाद्ययन्त्र के साथ गाया भी।

2. नाटकान्तरसम्बन्धिन्यपरा तत्सदृशी घटनैका संवृत्ता। एतत्कालमेव कयापि नाटकमण्डल्या प्रयुक्तं नाटकमवलोकयितुं पितुरनुज्ञाम् अध्यगच्छम् । तत्राटकं हरिश्चन्द्रचरितात्मकमासीत् । तदेतल्लोचनासेचनकं मम मानसमकर्षत् किन्त्वनुज्ञां कतिकृत्वः प्राप्य गन्तुं शक्येत। तथाप्येतनिमित्तं व्यसनं नैव माममुञ्चत् । निस्संख्यवारमिदं नाटकं मया स्वयं मनसा प्रयुक्तं स्यात् । हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि कस्मात् सत्यवद्भिर्न भवितव्यम् इत्येष प्रश्नो दिवानिशं मे मनसि पुनःपुनः अस्फुरत् सत्यानुसरणं सत्यस्यार्थे हरिश्चन्द्रवनिर्विकल्पेन मनसा क्लेशानामनुभवः। इत्येष आदर्श एक एव मे मनस्याविरभूत। हरिश्चन्द्रकथायामक्षरशः सत्यत्वप्रतीतिरासीत्। सर्वस्यास्य स्मरणमनेकशो मे नेत्राभ्यामश्रूणि निस्सारितानि। हरिश्चन्द्र श्रवणावुभावपि मम हृदये नित्यसंनिहितौ स्तः। अद्यापि तन्नाटकपाठेन पूर्ववन्मे हृदयं विलीयत इत्यहं जाने ॥

शब्दार्थ घटनैका (घटना + एका) = एक घटना। संवृत्ता = हुई। अध्यगच्छम् (अधि + अगच्छम्) = प्राप्त किया। तदेतल्लोचनासेचनकम् = आँखों को शीतल करने वाले ऐसे उस नाटक को। अकर्षत् = आकृष्ट किया। कृतिकृत्वः = कितनी बार। गन्तुम् शक्येत = जाया जा सकता है। व्यसनम् = लगन/आसक्ति। निस्संख्यवारम् = अनेक बार; बहुत बार। दिवानिशम् = दिन-रात । पुनःपुनः अस्फुरत् = बार-बार उभरता हुआ। हरिश्चन्द्रवनिर्विकल्पेन (हरिश्चन्द्रवत् + निर्विकल्पेन) = हरिश्चन्द्र के समान सत्यनिष्ठ। मनस्याविरभूत (मनसि + आविरभूत) = मन में प्रकट हुआ। अनेकशः = अनेक बार। विलीयते = लीन हो रहा है। जाने = समझता हूँ।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘गान्धिनः संस्मरणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से गाँधी जी की आत्मकथा ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ से संकलित है। इस ग्रन्थ को संस्कृत भाषा में पण्डित होसकेरे नागप्प शास्त्री जी ने अनूदित किया है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में बताया गया है कि गाँधी जी ने हरिश्चन्द्र के जीवन से संबंधित नाटक देखा जिनकी सत्यनिष्ठा उनके जीवन में अंत तक समाई रही। . सरलार्थ-नाटक से संबंधित उसके समान ही एक और घटना घटित हुई। इसी समय ही किसी नाटक-मंडली द्वारा प्रयुक्त नाटक को देखने के लिए पिता जी की आज्ञा को प्राप्त किया। वह नाटक हरिश्चन्द्र के चरित से संबंधित था। आँखों को शीतल करने वाले ऐसे उस नाटक ने मेरे मन को आकृष्ट कर लिया, किन्तु आज्ञा प्राप्त करके कितनी बार जाया जा सकता है।

अर्थात् किसी भी नाटकादि को देखने के लिए बार-बार आज्ञा लेकर जाना संभव नहीं है तो भी इसके निमित्त आसक्ति ने मुझको नहीं छोड़ा। अनेक बार इस नाटक को मैंने स्वयं मन से प्रयुक्त किया। क्या सभी को हरिश्चन्द्र की तरह सत्यवादी नहीं होना चाहिए। इस प्रकार से यही प्रश्न मेरे मन में बार-बार दिन-रात प्रकट होने लगा कि सत्य के लिए सत्य का अनुसरण हरिश्चन्द्र के समान सत्यनिष्ठ मन से क्लेशों का अनुभव करना चाहिए, ऐसा विचार उभरने लगा। यही एक आदर्श मेरे मन में प्रकट हुआ। हरिश्चन्द्र की कहानी में अक्षरशः सत्यता की प्रतीति थी। इसके स्मरण ने अनेक बार मेरी आँखों से आँसू बहाए। हरिश्चन्द्र और श्रवण कुमार दोनों ही मेरे हृदय में सदैव विद्यमान हैं। आज भी उस नाटक को पढ़ने से पहले की तरह मेरा हृदय विलीन हो रहा है। ऐसा मैं समझता हूँ।

भावार्थ भाव यह है कि श्रवण कुमार के जीवन पर आधारित नाटक के प्रभाव के साथ ही हरिश्चन्द्र के नाटक ने भी गाँधी जी पर अमिट छाप छोड़ी। बार-बार नाटक को देखने के लिए उनका मन करता था। परन्तु बार-बार पिता की आज्ञा लेकर देखना संभव नहीं था। परन्तु इस लगन से वे मुक्त नहीं हो सके। वे सोचते थे कि क्यों नहीं सभी लोग हरिश्चन्द्र की तरह सत्यवादी एवं श्रवण कुमार की तरह मात-पित भक्त बन जाते। हरिश्चन्द्र की सत्यनिष्ठा को गाँधी जी ने आजीवन निभाया।

गान्धिनः संस्मरणम् (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

राष्ट्रपिता महात्मा गाँधी ने 36 वर्ष की आयु में अपने संस्मरणों को एकत्रित कर अपनी आत्मकथा मातृभाषा गुजराती में लिखी। इसके अनन्तर विश्व की अनेक भाषाओं में इसका अनुवाद किया गया। स्वयं गाँधी जी ने श्रीनिवास शास्त्री के सहयोग से इसका परिशोधन किया। गाँधी जी के अनुसार उनकी आत्मकथा आत्मपरीक्षण के रूप में है। पंडित होसकेरे नागप्प शास्त्री जी ने गाँधी जी की आत्मकथा को संस्कृत भाषा में ‘सत्यशोधनम्’ नामक ग्रन्थ के रूप में अनूदित किया। प्रस्तुत पाठ इसी ग्रन्थ से लिया गया है। इसमें यह वर्णित किया गया है कि बचपन में गाँधी जी किस प्रकार श्रवण कुमार की मातृ-पितृभक्ति एवं सत्यवादी राजा हरिश्चन्द्र की सत्यनिष्ठा से अभिभूत हुए।

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *