Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Pathit Avbodhan पठित-अवबोधनम् Exercise Questions and Answers.
Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्
पठित अवबोधनम् HBSE 10th Class
I. अधोलिखितदशप्रश्नानां प्रदत्तविकल्पेषु शुद्धविकल्पं विचित्य उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(क) ‘पावकः’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) पौ + अक:
(ii) पो + अक:
(iii) पाव + कः
(iv) पा + अकः।
उत्तराणि:
(i) पौ + अक:
(ख) ‘अप + ऊहः’ अत्र सन्धियुक्तपदम्-
(i) अपूहः
(ii) अपोहः
(iii) अपौहः
(iv) अपुहः।
उत्तराणि:
(ii) अपोहः
(ग) ‘अनुरथम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) उपपदतत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः।
उत्तराणि:
(iii) अव्ययीभावः
(घ) ‘स्मृतिविभ्रमः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) स्मृतेः विभ्रमः
(ii) स्मृतौ विभ्रमः
(iii) स्मृतो विभ्रमः
(iv) स्मृति विभ्रमः।
उत्तराणि:
(i) स्मृतेः विभ्रमः
(ङ) ‘मूर्खत्वम्’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(i) त्व
(ii) तल्
(iii) ईनि
(iv) क्ता।
उत्तराणि:
(i) त्व
(च) निहन्यन्ते ………… विवशाः प्राणिनः।
(रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) पुरा
(ii) ह्यः
(iii) न
(iv) च।
उत्तराणि:
(iv) च
(छ) ………. द्वाराणि केवलं छात्राणां गमनागमनकाले एव अनावृतानि भवन्ति।
(i) चत्वारि
(ii) एका
(iii) चतस्रः
(iv) चतुः।
उत्तराणि:
(i) चत्वारि
(ज) केन सरसः शोभा भवेत् ?
(i) कमलेन
(ii) राजहंसेन
(iii) बकसहस्रेण
(iv) मकरेण।
उत्तराणि:
(ii) राजहंसेन
(झ) केन आहतः पुरुषः आश्रमम् आगतः ?
(i) शस्त्रेण
(ii) शास्त्रेण
(iii) श्रमेण
(iv) दुर्वचनेन।
उत्तराणि:
(i) शस्त्रेण
(ज) ‘परोपकारे’ अत्र का विभक्तिः प्रयुक्ता ?
(i) प्रथमा
(ii) सप्तमी
(iii) तृतीया
(iv) चतुर्थी।
उत्तराणि:
(ii) सप्तमी
पठित-अवबोधनम् Sanskrit HBSE 10th Class
यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) ‘दीयमानम्’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्ययौ लिखत।
(ठ) ‘समाचारपत्रं कुत्र पठनीयम्’। (अत्र किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम्)
(ड) ‘आर्य ! किं मे भयं दर्शयसि ?’ (‘दर्शयसि ‘अत्र कः लकारः प्रयुक्तः?)
(ढ) अधीक्षकेण सर्वकार्यं 3 लिपिकेषु विभक्तं कृतम्। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(ण) प्रति अनुभागं 56 छात्राः सन्ति।। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(त) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते। (रेखाङ्कितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत)
यथानिर्देशम् उत्तरत:
(ट) दीयमानम् = दा + यक् + शानच
(ठ) ‘कुत्र’ इति अव्ययपदम्।
(ड) ‘दर्शयसि ‘अत्र लट् लकारः प्रयुक्तः ।
(ढ) अधीक्षकेण सर्वकार्यं त्रिषु लिपिकेषु विभक्तं कृतम्।
(ण) प्रति अनुभागं षट्पञ्चाशत् छात्राः सन्ति।
(त) विवशाः प्राणिनः कुत्र पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते?
अवबोधनम् HBSE 10th Class
II. अधोलिखितदशप्रश्नानां प्रदत्तविकल्पेषु शुद्धविकल्पं विचित्य उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(क) ‘नयनम्’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति.
(i) नय + नम
(ii) नै + अनम्
(iii) ने + अनम्
(iv) नयन + अम्।
उत्तराणि
(iii) ने + अनम्
(ख) ‘इति + अपि’ अत्र सन्धियुक्तं पदम्-
(i) इतिऽपि
(ii) इतिपि
(iii) इतीऽपि
(iv) इत्यपि।
उत्तराणि
(iv) इत्यपि
(ग) ‘नीलोत्पलम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) अव्ययीभावः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) कर्मधारयः
(iv) बहुव्रीहिः।
उत्तराणि
(iii) कर्मधारयः
(घ) ‘वृक्षस्य मूलम्’ अत्र समस्तपदम्-
(i) वृक्षस्यमूलम्
(ii) वृक्षमूलम्
(iii) वृक्षेमूलम्
(iv) वृक्षामूलम्।
उत्तराणि
(ii) वृक्षमूलम्
(ङ) ‘मूषिका’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(i) मतुप्
(ii) डीप्
(iii) इनि
(iv) टाप्।
उत्तराणि
(iv) टाप
(च) चन्दनदास ! एष …………… .ते निश्चयः ? (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) विना
(ii) एव
(iii) इति
(iv) कदा।
उत्तराणि
(ii) एव
(छ) अस्मिन् उपवने 70 वृक्ष्: सन्ति। (अङ्कस्थाने संस्कृतपदे संख्यावाचकविशेषणं लिखत)
उत्तराणि
अस्मिन् उपवने सप्तति वृक्षाः सन्ति।
(ज) मम …………… नासिका अस्ति। (एक:/एका/एकम्)
उत्तराणि
मम एका नासिका अस्ति।
(झ) ‘अमात्यराक्षसस्य ‘ अत्र का विभक्तिः प्रयुक्ता ?
(i) प्रथमा
(ii) पञ्चमी
(iii) षष्ठी
(iv) सम्बोधनम्।
उत्तराणि
(ii) षष्ठी
(ञ) सावधान मनसा कः शृणोतु ?
(i) याचकः
(ii) पाचकः
(iii) शिष्यः
(iv) चातकः।
उत्तराणि
(i) चातकः
यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) ‘पठित्वा’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्ययं लिखत।
(ठ) ‘उपवनं परितः वृक्षाः शोभन्ते’ अत्र किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम् ?
(ड) ‘स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।’ (‘प्राचलत्’अत्र कः लकार:प्रयुक्तः?)
(ढ) अत्र भाषाणाम् अपि 5 विभागाः सन्ति। ‘ (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(ण) प्रतिअनुभागं 55 छात्राः सन्ति।
(त) अम्भोदाः वृष्टिभिः वसुधाम् आर्द्रयन्ति ? (रेखाङ्कितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत)
यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) पठित्वा = पठ् + क्त्वा।
(ठ) ‘परितः’ इति अव्ययपदम्।
(ड) ‘प्राचलत्’अत्र लङ् लकार:प्रयुक्तः।
(ढ) अत्र भाषाणाम् अपि पञ्च विभागाः सन्ति।
(ण) प्रति-अनुभागं पञ्चपञ्चाशत् छात्राः सन्ति।
(त) अम्भोदाः वृष्टिभिः काम् आर्द्रयन्ति ?
Avbodhan HBSE 10th Class Sanskrit
III. अधोलिखितदशप्रश्नानां प्रदत्तविकल्पेषु शुद्धविकल्पं विचित्य उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(क) ‘परीक्षितुम्’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति-
(i) परी + क्षितुम्
(ii) परी + ईक्षितुम्
(iii) परि + ईक्षितुम् ।
(iv) परि + इक्षितुम्।
उत्तराणि:
(iii) परि + ईक्षितुम्
(ख) ‘सु + आगतम्’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) सुवागतम्
(ii) स्वागतम्
(ii) सुआगतम्
(iv) सवागतम्।
उत्तराणि:
(ii) स्वागतम्
(ग) ‘पीताम्बरः’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) कर्मधारयः
(iii) तत्पुरुषः
(iv) अव्ययीभावः।
उत्तराणि:
(i) बहुव्रीहिः
(घ) ‘यूथपतिः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) यूथाणाम् पतिः
(ii) यूथे पतिः
(iii) यूथस्य पतिः
(iv) यूथाय पतिः।
उत्तराणि:
(iii) यूथस्य पतिः
(ङ) ‘नदी’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(i) ईनि
(ii) डीप
(iii) टाप्
(iv) क्ता।
उत्तराणि:
(ii) डीप
(च) विजने प्रदेशे पदयात्रा ……………. शुभावहा। (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) न
(ii) ह्यः
(iii) पुरा
(iv) श्वः।
उत्तराणि:
(i) न
(छ) अत्र …………….. प्रयोगशाला अस्ति। (रिक्तस्थानपूर्तिः उचितसंख्यापदेन)
(i) एकं
(ii) एका
(iii) एकादश
(iv) एकः।
उत्तराणि:
(ii) एका प्रयोगशाला अस्ति।
(ज) निर्धनः जनः परिश्रम्य किम् उपार्जितवान् ?
(i) शान्तिम्
(ii) श्रमम्
(iii) चित्तम्
(iv) वित्तम्।
उत्तराणि:
(iv) वित्तम्
(झ) वस्तुतः चौरः कः आसीत् ?
(i) आरक्षी
(ii) निर्धनः
(iii) उद्यमः
(iv) आलस्यम्।
उत्तराणि:
(i) आरक्षी
(ञ) “धिक्’ योगे का विभक्तिः प्रयुज्यते ?
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
(iv) पञ्चमी।
उत्तराणि:
(ii) द्वितीया।
यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) ‘वक्तुम्’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्ययं लिखत।
(ठ) ‘जननीजन्मभूमिश्च स्वर्गाद् अपि गरीयसी’ अत्र किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम् ?
(ड) ‘निजकृत्यस्य फलं भुड्क्ष्व।’ (भुक्ष्व’अत्र कः लकारः प्रयुक्तः?)
(ढ) अस्माकम् कार्यालये 85 जनाः सन्ति। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(ण) विद्यालये 62 शिक्षकाः सन्ति। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(त) चन्दनदासः अमात्यराक्षसस्य गृहजनं रक्षति । (रेखाङ्कितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत)
यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) वक्तुम् = वच् + तुमुन्
(ठ) ‘अपि’ इति अव्ययपदम्।
(ड) ‘भुक्ष्व’अत्र लोट् लकारः प्रयुक्तः।
(ढ) अस्माकम् कार्यालये पञ्चाशीतिः जनाः सन्ति।
(ण) विद्यालये द्विषष्टिः शिक्षकाः सन्ति।
(त) चन्दनदासः कस्य गृहजनं रक्षति ?
IV. प्रदत्तप्रश्नानां चतुर्पु वैकल्पिक-उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत –
(i) ‘कश्चित्’ इति पदे क: सन्धिच्छेदः ?
(A) काः + चित्
(B) कश् + चित्
(C) क + चित्
(D) कः + चित्।
उत्तराणि:
(D) कः + चित्।
(ii) ‘सेवयैव’ इति पदे कः सन्धिच्छेदः ?
(A) सेवा + यैव
(B) सेवाया + एव
(C) सेवया + एव
(D) सेवया + इव।
उत्तराणि:
(C) सेवया + एव ।
(iii) ‘तस्य + उपचारे’ इति पदे का सन्धिः ?
(A) तस्यौपचारे
(B) तस्योपचारे
(C) तस्योपचारे
(D) तस्याऔपचारे।
उत्तराणि:
(B)तस्योपचारे ।
(iv) ‘राज्ञः पुरुषः’ इति पदे समस्तपदं किम् ?
(A) राजापुरुष
(B) रजापुरुषः
(C) राज्ञपुरुषः
(D) राजपुरुषः।
उत्तराणि:
(D) राजपुरुषः।
(v) ‘प्रति’ उपपद योगे का विभक्ति भवति ?
(A) प्रथमा
(B) द्वितीया
(C) तृतीया
(D) चतुर्थी।
उत्तराणि:
(B)द्वितीया।
(vi) ‘तद्’ पुल्लिंग, तृतीया, एकवचने किं रूपम् ?
(A) तेन्
(B) तेन
(C) तेना
(D) तेनः।
उत्तराणि:
(B) तेन।
(vii) ‘साधु’ प्रथमा, एकवचने किं रूपम् ?
(A) साधूः
(B) साधु
(C) साधुः
(D) सधुः।
उत्तराणि:
(C) साधुः ।
(viii) ‘जातम्’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(A) तल्
(B) त्व
(C) क्त
(D) त।
उत्तराणि:
(C) क्त।
(ix) ‘मृताः’ इति पदे कः धातुः ?
(A) म्रि
(B) म्री
(C) मृ
(D) म्र।
उत्तराणि:
(C) मृ।
(x) ‘उप + इ + ल्यप्’ इति संयोगे किं रूपम् ?
(A) उपात्य
(B) उपित्य
(C) उपेत्य
(D) उपैत्य।
उत्तराणि:
(C) उपेत्य।
(xi) ईश्वरः ……………. अस्ति। (अव्यपदेन पूरयत)
(A) यथा
(B) तथा
(C) कदा
(D) सर्वत्र।
उत्तराणि:
(D) सर्वत्र ।
(xii) त्वम् ………….. पठ। (अव्ययपदेन पूरयत)
(A) च
(B) यथा
(C) सर्वत्र
(D) अपि।
उत्तराणि:
(D) अपि।
(xiii) ‘दोषः’ इत पदे विलोमपदं किम् ?
(A) दोषाः
(B) गुणाः
(C) अदोषाः
(D) गुणः।
उत्तराणि:
(D) गुणः ।
(xiv) ‘आदरः’ इति पदे विलोमपदं किम् ?
(A) आनादरः
(B) नादरः
(C) समादरः
(D) अनादरः।
उत्तराणि:
(D) अनादरः ।
(xv) ‘त्रयस्त्रिंशत्’ इति पदे का संख्या ?
(A) 43
(B) 30
(C) 33
(D) 63
उत्तराणि:
(C) 33।
(xvi) ‘साक्षी’ पदस्य अर्थः अस्ति
(A) साख
(B) सखी
(C) गवाह
(D) साथी।
उत्तराणि:
(C) गवाह ।
V. प्रदत्तप्रश्नानां चतुर्पु वैकल्पिक-उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत
(i) ‘तस्योपचारे’ पदे कः सन्धिच्छेदः ?
(A) तस्याः + उपचारे
(B) तस्य + उपचारे
(C) तस्यो + पचारे
(D) तस्य + ऊपचारे।
उत्तराणि:
(B) तस्योपचारे।
(ii) ‘कश्चित्’ पदे कः सन्धिच्छेदः ?
(A) कास् + चित्
(B) कः + चित्
(C) कम् + चित्
(D) कश् + चित्।
उत्तराणि:
(B) कः + चित् ।
(iii) ‘सेवया + एव’ पदे का सन्धिः ?
(A) सेवायैव
(B) सेवयैव
(C) सेवयेव.
(D) सवयैव
उत्तराणि:
(B) सेवयैव।
(iv) ‘राजपुरुषः’ इति पदे कः विग्रहः ?
(A) राज्ञा पुरुषः
(B) राज्ञ पुरुषः
(C) राज्ञः पुरुषः
(D) राजः पुरुषः।
उत्तराणि:
(C) राज्ञः पुरुषः ।
(v) ‘विना’ उपपद योगे का विभक्ति ?
(A) प्रथमा
(B) द्वितीया
(C) चतुर्थी
(D) सप्तमी।
उत्तराणि:
(B)द्वितीया।
(vi) ‘तद्’ पुल्लिंग, तृतीया, बहुवचने किं रूपम् ?
(A) तेः
(B) तैः
(C) ताभिः
(D) तै।
उत्तराणि:
(B) तैः ।
(vii) ‘साधु’ शब्दस्य प्रथमा, बहुवचने किं रूपम् ?
(A) साधुवः
(B) साधवः
(C) साधव
(D) सधवः।
उत्तराणि:
(B) साधवः ।
(viii) ‘जातम्’ इति पदे क: धातुः ?
(A) जा.
(B) ज्ञा
(C) जन
(D) जन्।
उत्तराणि:
(D) जन्।
(ix) ‘मृ + क्त’ इति संयोगे किं रूपम् ?
(A) मृतः
(B) मृत्
(C) मृितः
(D) म्रितः।
उत्तराणि:
(A) मृतः ।
(x) ‘उपेत्य’ इति पदे कः प्रत्ययः ? ।
(A) यत्
(B) ण्यत्
(C) क्यप्
(D) ल्यप्।
उत्तराणि:
(D) ल्य प् ।
(xi) त्वं ……………… विद्यालयं गच्छसि ? (अव्ययपदेन पूरयत)
(A) कदा
(B) सदा
(C) यथा
(D) तथा।
उत्तराणि:
(A) कदा।
(xii) रामः श्यामः ………….. पठतः। । (अव्ययपदेन पूरयत)
(A) न
(B) च
(C) सदा
(D) कुत्र।
उत्तराणि:
(B) च।
(xiii) ‘दोषः’ पदस्य अर्थः किम् ?
(A) गुण
(B) बगुण
(C) सगुण
(D) अवगुण।
उत्तराणि:
(D) अवगुण।
(xiv) ‘आदरः’ इति पदस्य पर्यायवाची पदं लिखत ।
(A) अनादरः
(B) निरादारः
(C) समानः
(D) सम्मानः।
उत्तराणि:
(D) सम्मानः ।
(xv) ‘त्रयोविंशति’ इति पदे का संख्या ?
(A) 13
(B) 43
(C) 33
(D) 23
उत्तराणि:
(D) 23।
(xvi) ‘उदरे’ इति पदे का विभक्ति ?
(A) तृतीया
(B) पंचमी
(C) षष्ठी
(D) सप्तमी।
उत्तराणि:
(D) सप्तमी।
VI. प्रदत्तप्रश्नानां चतुषु वैकल्पिक-उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत
(i) ‘यथेष्टम्’ इति पदे कः सन्धिच्छेदः ?
(A) यथा + इष्टम्
(B) यथा + ईष्टम्
(C) यथा + एष्टम्
(D) यथा + ऐष्टम्।
उत्तराणि:
(A)यथा + इष्टम् ।
(ii) तथा + अन्यानि’ इति पदे का सन्धिः ?
(A) तथायानि
(B) तथान्यानी
(C) तथान्यनि
(D) तथान्यानि।
उत्तराणि:
(D)तथान्यानि ।
(iii) ‘कः + चित्’ इति पदे का सन्धिः ?
(A) कश्चित्
(B) कस्चित्
(C) कञ्चित्
(D) काश्चित्।
उत्तराणि:
(A) कश्चित्।
(iv) ‘महान् चासौ राजा’ इति विग्रहे क: समस्तपदः ?
(A) माहाराजः
(B) महाराजः
(C) माहाराजा
(D) महराजा।
उत्तराणि:
(B) महाराजः ।
(v) ‘धिक्’ इति उपपद योगे का विभक्ति ?
(A) प्रथमा
(B) तृतीया
(C) द्वितीया
(D) चतुर्थी।
उत्तराणि:
(C) द्वितीया।
(vi) ‘तद्’ पुल्लिंग, षष्ठी, बहुवचने किं रूपम् ?
(A) तेसाम्
(B) तेशाम्
(C) तेषाम्
(D) तासाम्
उत्तराणि:
(C) तेषाम्।
(vii) ‘गुरु’ शब्दस्य चतुर्थी, एकवचने किं रूपम् ?
(A) गुरवे
(B) गुरुवे
(C) गुरवे
(D) गरवे।
उत्तराणि:
(A) गुरवे।
(viii) ‘जन् + क्त’ इति संयोगे किं रूपम् ?
(A) जानः
(B) जात्
(C) जतः
(D) जातः।
उत्तराणि:
(D) जातः ।
(ix) ‘मृताः’ इति पदे कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(A) त
(B) क्त्वा
(C) तल्
(D) क्त।
उत्तराणि:
(D) क्त।
(x) ‘उपेत्य’ इति पदे कः उपसर्गः प्रयुक्तः
(A) उपा र
(B) उप्
(C) उप
(D) उपः।
उत्तराणि:
(C) उप।
(xi) ……………………… राजा तथा प्रजा। (अव्ययपदेन पूरचत)
(A) सदा
(B) कदा
(C) यथा
(D) तथा।
उत्तराणि:
(C) यथा।
(xii) ………….. अवकाशः भविष्यति। (अव्ययपदेन पूरयत)
(A) अद्य
(B) ह्यः
(C) अधुना
(D) श्वः।
उत्तराणि:
(D) श्वः ।
(xiii) ‘अनादरः’ इति पदस्य विलोमपदं किम् ?
(A) आदरः
(B) आनादारः
(C) आनदरः
(D) समादरः।
उत्तराणि:
(A) आदरः ।
(xiv) ‘त्रयोदशः’ इत पदे का संख्या ?
(A) 33
(B) 23
(C) 13
(D) 53.
उत्तराणि:
(C) 13 ।
(v) ‘सुहृद्:’ पदस्य कः अर्थः ?
(A) सुन्दर
(B) सहोदर
(C) संगम
(D) मित्र।
उत्तराणि:
(D) मित्र।
(xvi) ‘राजा’ इति पदस्य पर्यायवाची पदं लिखत।
(A) नरपः
(B) निरपः
(C) निपः
(D) नृपः।
उत्तराणि:
(D) नृपः ।