Author name: Bhagya

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् उपसर्ग

Haryana State Board HBSE 9th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Upasarg उपसर्ग Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 9th Class Sanskrit व्याकरणम् उपसर्ग

धातु से पूर्व लगने वाले शब्द को ‘उपसर्ग’ कहते हैं । वस्तुतः जो शब्द किसी धातु अथवा शब्द से पूर्व जुड़कर उनके अर्थों में परिवर्तन ला देते हैं, उन्हें ‘उपसर्ग’ कहते हैं। उदाहरण के लिए ‘ह’ धातु का अर्थ है हरण करना। परन्तु जब ‘ह’ से पूर्व ‘प्र’ उपसर्ग लग जाता है, तो उसका अर्थ प्र + ह = प्रहार (मारना) हो जाता है। आ + ह = आहार का अर्थ होता है भोजन करना। इसी प्रकार वि + ह = विहार, सम् + ह्न = संहार होता है। संस्कृत भाषा में उपसर्गों की संख्या 22 है। इनके उदाहरण निम्नलिखित रूप से प्रस्तुत हैं

क्रमांकउपसर्गधातुउपसर्ग से बने शब्द तथा अर्थवाक्य-प्रयोग
1याआयामि = आनाअहम् अम्बाला नगरात् आयामि।
2अतिक्राअतिक्रामति = लाँघनारामः समुद्रम् अतिक्रामति।
3अधिशीअधिशेते = रहनाईश्वरः स्वर्गम् अधिशेते।
4अनुगम्अनुगच्छति = पीछे जानाशिष्यः आचार्यम् अनुगच्छति।
5अपनीअपनयति = हटानाप्रकाशः अन्धकारम् अपनयति ।
6अपिधाअपिहितम् = बन्द करनादेवालयस्य द्वारम् अपिहितमू।
7अभिगम्अभिगच्छति = अभ्यास करनासः अध्येतुम् अभिगच्छति ।
8अवचिअवचिनोति = चुननाबालिका फलानि अवचिनोति।
9उत्पत्उत्पतन्ति = उड़नाआकाशे पक्षिणः उत्पतन्ति।
10उप्सृप्उपसर्पन्ति = पास आनाछात्रा: शिक्षकान् उपसर्पन्ति।
11दुस्कृदुष्करम् = मुश्किलवक्तुं सुकरं कर्तुं दुष्करम्।
12दुर्वि + हृदुर्व्यवह्रियते = बुरा व्यवहार करनादुष्टः संज्जनैः सह दुर्व्यवह्नियते।
13निवृत्निर्वतते = लौटनारमेशः विद्यालयात् निवर्तते।
14निर्गम्निर्गच्छति = निकलनासूर्यः पूर्वस्मिन् निर्गच्छति।
15निस्सृनिस्सरति = जाता हैबालक: ग्रामाद् निस्सरति।
16प्रहृप्रहरति = मारनासुरेशः मोहनं प्रहरति।
17प्रतिवद्प्रति वदति = जवाब देनासः स्वपितरं प्रति वदति।
18परिभ्रम्परिभ्रमति = घूमनाचन्द्र: पृथ्वीं परिभ्रमति।
19पराभूपराभवति = अपमानित करनारक्षक: तस्करं पराभवति।
20सु + आगम्स्वागत = स्वागत करनाछात्रा: आचार्यस्य स्वागतं कुर्वन्ति।
21सम्कृसंस्करोति = शुद्ध करनायन्त्रम् द्यृतं संस्करोति।
22विचर्विचरन्ति = घूमनाबालका: विद्यालये विचरन्ति।

Class 9 Sanskrit Upsarg HBSE

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् उपसर्ग

अभ्यासार्थ प्रश्नाः
I. अधोलिखितपदेषु प्रकृतिप्रत्ययविभाग/संयोगवा कुरुत
(i) हसन्तम् = ………………….. + …………………….
(ii) प्रकृतिः = ………………….. + …………………….
(iii) नि + सु + क्त + टाप् = ………………………….
(iv) नि + क्षिप् + ल्यप् = ……………………
(v) कार्यम् = ………………….. + …………………….
(vi) पेयम् = ………………….. + …………………….
(vii) लघुतम् = ………………….. + …………………….
(viii) आसनम् = ………………….. + …………………….
(ix) कृ + तव्यत् = ………………………
(x) धन + मतुप् = …………………………..

II. अधोलिखितपदेषु मूलधातु प्रत्ययं च पृथक् कृत्वा लिखत
जनम्, श्रीमान, चलितः, प्रहरन्ती, धृतवान्, वृद्धा, विशीर्णा, दृष्ट्वा, निधार्य, पठितः।

III. शुद्ध उत्तरं चित्वा लिखत
(1) ‘गतः’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(क) तल्
(ख) त्व
(ग) क्त
(घ) क्त्वा
उत्तरम्:
(ग) क्त

Upsarg In Sanskrit Class 9 HBSE

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् उपसर्ग

(ii) ‘ग्रामतः’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(क) तव्यत्
(ख) तसिल
(ग) क्त
(घ) शत
उत्तरम्:
(ख) तसिल

(iii) ‘निक्षिप्य’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(क) ल्यप्
(ख) ण्यत्
(ग) शतृ
(घ) क्त
उत्तरम्:
(क) ल्यप्

(iv) ‘प्रष्टुम्’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(क) शतृ
(ख) तुमुन्
(ग) शानच्
(घ) मतुप्
उत्तरम्:
(ख) तुमुन्

(v) ‘लघ्वी’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(क) शतृ
(ख) शानच्
(ग) ण्यत्
(घ) ङीप्
उत्तरम्:
(घ) ङीप्

(vi) ‘अश्व + टाप्’ इति संयोगे किं रूपम् ?
(क) अश्वनी
(ख) अश्वा
(ग) अश्वी
(घ) अश्वना
उत्तरम्:
(ख) अश्वा

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् उपसर्ग

(vii) ‘विभाति’ इति पदे उपसर्गपदं किम् ?
(क) वि
(ख) भाति
(ग) वी
(घ) भा
उत्तरम:
(क) वि

(vii) ‘उपलभ्यते’ इति पदे उपसर्गपदं किम्?
(क) उ
(ख) प
(ग) उप
(घ) लभ्यते
उत्तरम्:
(ग) उप

IV.
(क) अधोलिखितेषुपदेषु उपसर्गान् पृथक् कृत्वा लिखत
आसाद्य, बिभातिः, उद्भूताः, प्रहरन्ति, उपसर्पतु, परिरक्षिताः, निवसन्ति, समुपहरन्ति, प्रतिभाति, उपगता।
(ख) अधोलिखितोपसर्गानां सहायतया शब्दनिर्माणं कुरुत
प्रति, उप, प्र, अव, अभि, वि।

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् उपसर्ग Read More »

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

Haryana State Board HBSE 9th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Dhaatu Roop धातु-रूप Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 9th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

Dhaturupani In Sanskrit Class 9 HBSE

1. पठ् (पढ़ना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपठतिपठतःपठन्ति
मध्यम पुरुषपठसिपठथःपठथ
उत्तम पुरुषपठामिपठाव:पठाम:

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपठत्पठताम्पठन्तु
मध्यम पुरुषपठपठतम्पठत
उत्तम पुरुषपठानिपठावपठाम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअपठत्अपठताम्अपठन्
मध्यम पुरुषअपठ:अपठतमअपठत
उत्तम पुरुषअपठम्अपठावअपठाम

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपठेत्पठेताम्पठेयु:
मध्यम पुरुषपठे:पठेतम्पठेत
उत्तम पुरुषपठेयम्पठेवपठेम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपठिष्यतिपठिष्यतःपठिष्यन्ति
मध्यम पुरुषपठिष्यसिपठिष्यथःपठिष्यथ
उत्तम पुरुषपठिष्यामिपठिष्याव:पठिष्यामः

Class 9 Sanskrit Dhatu Roop HBSE

2. गम् (जाना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषगच्छतिगच्छतःगच्छन्ति
मध्यम पुरुषगच्छसिगच्छथःगच्छथ
उत्तम पुरुषगच्छामिगच्छावःगच्छामः

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषगच्छतुगच्छताम्गच्छन्तु
मध्यम पुरुषगच्छगच्छतम्गच्छत
उत्तम पुरुषगच्छानिगच्छावगच्छाम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअगच्छत्अगच्छताम्अगच्छन्
मध्यम पुरुषअगच्छःअगच्छतम्अगच्छत
उत्तम पुरुषअगच्छम्अगच्छावअगच्छाम

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषगच्छेत्गच्छेताम्गच्छेयु:
मध्यम पुरुषगच्छे:गच्छेतम्गच्छेत
उत्तम पुरुषगच्छेयम्गच्छेवगच्छेम

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषगमिष्यतिगमिष्यतःगमिष्यन्ति
मध्यम पुरुषगमिष्यसिगमिष्यथःगमिष्यथ
उत्तम पुरुषगमिष्यामिगमिष्यावःगमिष्यामः

धातु रूप HBSE 9th Class HBSE

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

3. स्था (बैठना/उहरना)
लट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषतिष्ठतितिष्ठतःतिष्ठन्ति
मध्यम पुरुषतिष्ठसितिष्ठथःतिष्ठथ
उत्तम पुरुषतिष्ठामितिष्ठावःतिष्ठामः

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषतिष्ठतुतिष्ठताम्तिष्ठन्तु
मध्यम पुरुषतिष्ठतिष्ठतम्तिष्ठत
उत्तम पुरुषतिष्ठानितिष्ठावतिष्ठाम

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअतिष्ठत्अतिष्ठताम्अतिष्ठन्
मध्यम पुरुषअतिष्ठ:अतिष्ठतमूअतिष्ठत
उत्तम पुरुषअतिष्ठम्अतिष्ठावअतिष्ठाम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषतिष्ठेत्तिष्ठेताम्तिष्ठेयु:
मध्यम पुरुषतिष्ठे:तिष्ठेतमूतिष्ठेत
उत्तम पुरुषतिष्ठेयम्तिष्ठेवतिष्ठेम

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषस्थास्यतिस्थास्यतःस्थास्यन्ति
मध्यम पुरुषस्थास्यसिस्थास्यथःस्थास्यथ
उत्तम पुरुषस्थास्यामिस्थास्यावःस्थास्याम

4. भू (भव) (होना)
लट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषभवतिभवतःभवन्ति
मध्यम पुरुषभवसिभवथःभवथ
उत्तम पुरुषभवामिभवावःभवामः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअभवत्अभवताम्अभवन्
मध्यम पुरुषअभवःअभवतम्अभवत
उत्तम पुरुषअभवम्अभवावअभवाम

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषभवतु, भवतात्भवताम्भवन्तु
मध्यम पुरुषभव, भवतात्भवतम्भवत
उत्तम पुरुषभवानिभवावभवाम

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषभवेत्भवेताम्भवेयुः
मध्यम पुरुषभवे:भवेतम्भवेत
उत्तम पुरुषभवेयम्भवेवभवेम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषभविष्यतिभविष्यतःभविष्यन्ति
मध्यम पुरुषभविष्यसिभविष्यथःभविष्यथ
उत्तम पुरुषभविष्यामिभविष्यावःभविष्यामः

5. पा (पीना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपिबतिपिबतःपिबन्ति
मध्यम पुरुषपिबसिपिबथःपिबथ
उत्तम पुरुषपिबामिपिबावःपिबाम:

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअपिबत्अपिबताम्अपिबन्
मध्यम पुरुषअपिबःअपिबतम्अपिबत
उत्तम पुरुषअपिबम्अपिबावअपिबाम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपिबतुपिबताम्पिबन्तु
मध्यम पुरुषपिबपिबतम्पिबत
उत्तम पुरुषपिबानिपिबावपिबाम

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपिबेत्पिबेताम्पिबेयु:
मध्यम पुरुषपिबे:पिबेतम्पिबेत
उत्तम पुरुषपिबेयम्पिबेवपिबेम

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपास्यतिपास्यतःपास्यन्ति
मध्यम पुरुषपास्यसिपास्यथःपास्यथ
उत्तम पुरुषपास्यामिपास्यावःपास्यामः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

6. प्रच्छू (पूछना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपृच्छतिपृच्छतःपृच्छन्ति
मध्यम पुरुषपृच्छसिपृच्छथःपृच्छथ
उत्तम पुरुषपृच्छामिपृच्छावःपृच्छामः

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपृच्छतुपृच्छताम्पृच्छन्तु
मध्यम पुरुषपृच्छपृच्छतम्पृच्छत
उत्तम पुरुषपृच्छानिपृच्छावपृच्छाम

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअपृच्छत्अपृच्छताम्अपृच्छन्
मध्यम पुरुषअपृच्छ:अपृच्छतम्अपृच्छत
उत्तम पुरुषअपृच्छम्अपृच्छावअपृच्छाम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपृच्छेत्पृच्छेताम्पृच्छेयुः
मध्यम पुरुषपृच्छे:पृच्छेतम्पृच्छेत
उत्तम पुरुषपृच्छेयम्पृच्छेवपृच्छेम

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषप्रक्ष्यतिप्रक्ष्यतःप्रक्ष्यन्ति
मध्यम पुरुषप्रक्ष्यसिप्रक्ष्यथःप्रक्ष्यथ
उत्तम पुरुषप्रक्ष्यामिप्रक्ष्यावःप्रक्ष्यामः

7. दृश्र (पश्य) देखना
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपश्यतिपश्यतःपश्यन्ति
मध्यम पुरुषपश्यसिपश्यथःपश्यथ
उत्तम पुरुषपश्यामिपश्यावःपश्याम:

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअपश्यत्अपश्यताम्अपश्यन्
मध्यम पुरुषअपश्यःअपश्यतम्अपश्यत
उत्तम पुरुषअपश्यम्अपश्यावअपश्याम

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपश्यतुपश्यताम्पश्यन्तु
मध्यम पुरुषपश्यपश्यतम्पश्यत
उत्तम पुरुषपश्यानिपश्यावपश्याम

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषपश्येत्पश्येताम्पश्येयु:
मध्यम पुरुषपश्ये:पश्येतम्पश्येत
उत्तम पुरुषपश्येयम्पश्येवपश्येम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषद्रक्ष्यतिद्रक्ष्यतःद्रक्ष्यन्ति
मध्यम पुरुषद्रक्ष्यसिद्रक्ष्यथःद्रक्ष्यथ
उत्तम पुरुषद्रक्ष्यामिद्रक्ष्यावःद्रक्ष्यामः

8. दा (देना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषददातिदत्तःददन्ति
मध्यम पुरुषददासिदत्थःदत्थ
उत्तम पुरुषददामिदद्व:दद्मः (दूदूम:)

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषददातु, दत्तात्दत्ताम्ददतु
मध्यम पुरुषदेहि, दत्तात्दत्तम्दत्त
उत्तम पुरुषददानिददावददाम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअददात्अदत्ताम्अददु:
मध्यम पुरुषअददाःअदत्तम्अदत्त
उत्तम पुरुषअददाम्अद्वअद्द्म

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषदद्यात्दद्याताम्दह्यु:
मध्यम पुरुषदद्या:दद्यातम्दद्यात
उत्तम पुरुषदद्याम्दद्यावदद्याम

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषदास्यतिदास्यतःदास्यन्ति
मध्यम पुरुषदास्यसिदास्यथःदास्यथ
उत्तम पुरुषदास्यामिदास्यावःदास्यामः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

9. कृ (करना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषकरोतिकुरुतःकुर्वन्ति
मध्यम पुरुषकरोषिकुरुथःकुरुथ
उत्तम पुरुषकरोमिकुर्व:कुर्म:

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअकरोत्अकुरुताम्अकुर्वन्
मध्यम पुरुषअकरो:अकुरुतम्अकुरुत
उत्तम पुरुषअकरवम्अकुर्वअकुर्म

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषकरोतुकुरुताम्कुर्वन्तु
मध्यम पुरुषकुरुकुरुतम्कुरुत
उत्तम पुरुषकरवाणिकरवावकरवाम

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषकुर्यात्कुर्याताम्कुर्यु:
मध्यम पुरुषकुर्या:कुर्यातम्कुर्यात
उत्तम पुरुषकुर्याम्कुर्यावकुर्याम

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषकरिष्यतिकरिष्यतःकरिष्यन्ति
मध्यम पुरुषकरिष्यसिकरिष्यथःकरिष्यिथ
उत्तम पुरुषकरिष्यामिकरिष्यावःकरिष्यामः

10. अस् (होना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअस्तिस्तःसन्ति
मध्यम पुरुषअसिस्थःस्थः
उत्तम पुरुषअस्मिस्वःस्मः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषआसीत्आस्ताम्आसन्
मध्यम पुरुषआसी:आस्तम्आस्त
उत्तम पुरुषआसम्आस्वआस्म

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअस्तुंस्ताम्सन्तु
मध्यम पुरुषएधिस्तम्स्त
उत्तम पुरुषअसानिअसावअसाम

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषस्यात्स्याताम्स्यु:
मध्यम पुरुषस्याःस्यातम्स्यात
उत्तम पुरुषस्याम्स्यावस्याम

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषभविष्यतिभविष्यतःभविष्यन्ति
मध्यम पुरुषभविष्यसिभविष्यथःभविष्यथ
उत्तम पुरुषभविष्यामिभविष्यावःभविष्यामः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

आत्मनेपदी धातु
1. सेव् (सेवा करना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषसेवतेसेवेतेसेवन्ते
मध्यम पुरुषसेवसेसेवेथेसेवध्वे
उत्तम पुरुषसेवेसेवावहेसेवामहे

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषसेवताम्सेवेताम्सेवन्ताम्
मध्यम पुरुषसेवस्वसेवेथाम्सेवध्वम्
उत्तम पुरुषसेवैसेवावहैसेवामहै

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअसेवतअसेवेताम्असेवन्त
मध्यम पुरुषअसेवथाःअसेवेथाम्असेवध्वम्
उत्तम पुरुषअसेवेअसेवावहिअसेवामहि

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषसेवेत्सेवेयाताम्सेवेरन्
मध्यम पुरुषसेवेथाःसेवेयाथाम्सेवेध्वम्
उत्तम पुरुषसेवेयसेवेवहिसेवेमहि

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषसेविष्यतेसेविष्येतेसेविष्यन्ते
मध्यम पुरुषसेविष्यसेसेविष्येथेसेविष्यध्वे
उत्तम पुरुषसेविष्येसेविष्यावहेसेवष्यिामहे

2. वृध् (बढ़ना)
लट्र लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषवर्धतेवर्धेतेवर्धन्ते
मध्यम पुरुषवर्धसेवर्धेथेवर्धध्वे
उत्तम पुरुषवर्धेवर्धेवहेवर्धेमहे

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लोट् लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषवर्धताम्वर्धेताम्वर्धन्ताम्
मध्यम पुरुषवर्धस्ववर्धेथाम्वर्धेध्वम्
उत्तम पुरुषवर्धैवर्धावहैवर्धामहै

लडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषअवर्धतअवर्धताम्अवर्धन्त
मध्यम पुरुषअवर्धेथाःअवर्धेथाम्अवर्धेध्वम्
उत्तम पुरुषअवर्धेवअवर्धावहिअवर्धामहि

विधिलिडू लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषवर्धेत्वर्धेयाताम्वर्धेरन्
मध्यम पुरुषवर्धथाःवर्धेयाथाम्वर्धेध्वम्
उत्तम पुरुषवर्धेयवर्धेवहिवर्धेमहि

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप

लृट्श लकार

पुरुषएकबचनद्विवचनबहुबचन
प्रथम पुरुषवर्धिष्यतेवर्धिष्येतेवर्धिष्यन्ते
मध्यम पुरुषवर्धिष्यसेवर्धिष्येथेवर्धिष्यध्वे
उत्तम पुरुषवर्धिष्येवर्धिष्यावहेवर्धिष्यामहे

 

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् धातु-रूप Read More »

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

Haryana State Board HBSE 9th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Pratyay प्रत्यय Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 9th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

प्रत्यय एवं उपसर्ग
(क)  प्रत्यय
जो शब्दों एवं धातुओं के आगे जुड़कर उनके अर्थ में परिवर्तन कर देते हैं, उन्हें प्रत्यय कहते हैं। संस्कृत भाषा में संज्ञा एवं विशेषण बनाने के लिए दो प्रकारों के प्रत्ययों का प्रयोग होता है-कृत् प्रत्यय एवं तद्धित प्रत्यय। धातुओं से जुड़ने वाले प्रत्ययों को कृत् प्रत्यय कहते हैं। प्रातिपदिक (संज्ञा शब्दों) से जुड़ने वाले प्रत्ययों को तद्धित प्रत्यय कहते हैं। इन्हीं प्रत्ययों का विवेचन प्रस्तुत है

Pratyay In Sanskrit Class 9 HBSE

1. कृत् प्रत्यय

कृत् प्रत्यय से निष्पन्न होने वाले शब्दों को ‘कृदंत’ शब्द कहते हैं। कृत् प्रत्यय में कुछ प्रत्यय भूतकालिक हैं, कुछ वर्तमानकालिक हैं तथा कुछ विधिवाचक प्रत्यय हैं

(क) भूतकालिक कृत् प्रत्यय
क्त, क्तवतु, क्त्वा, तुमुन्, ल्यप् आदि प्रत्ययों का प्रयोग भूतकालिक कृत् प्रत्ययों के रूप में होता

क्त – क्त प्रत्यय का प्रयोग कर्तृवाच्य, कर्मवाच्य एवं भाववाच्य में किया जाता है। इस प्रत्यय का केवल ‘त’ शेष रहता है; जैसेसः गतः। यहाँ पर गम् धातु + क्त प्रत्यय = गम् + त (क्त) = गम् के मकार का लोप होकर ग + त = गतः बनता है।

क्तवतु क्तवतु प्रत्यय का प्रयोग केवल कर्तृवाच्य में होता है। इस प्रत्यय के लगने से क्रिया की समाप्ति का बोध होता है। क्तवतु प्रत्यय का ‘त्वत्’ शेष रहता है; जैसे-रामः पाठं पठितवान्। यहाँ पठ् धातु + क्तवतु = पठ् + त्वत् = पठितवान् बना। क्त तथा क्तवतु प्रत्ययों के रूप स्त्रीलिङ्ग, पुंल्लिङ्ग एवं नपुंसकलिङ्ग, तीनों लिङ्गों में चलते हैं एवं विशेषण के अनुसार सातों विभक्तियों में इन प्रत्ययों के रूप चलते हैं। इन दोनों प्रत्ययों के उदाहरण तीनों लिङ्गों में नीचे दिखाए जा रहे हैं

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

क्त प्रत्यय

धातुपुंल्लिड्गनपुंसकलिडून्यस्त्रीलिडूग
गम्गतःगतम्गता
पठ्पठितःपठितम्पठिता
धाव्धावितःधावितम्धाविता
हस्हसितःहसितम्हसिता
पत्पतितःपतितम्पतिता
क्रीडक्रीडितःक्रीडितम्क्रीडिता
चल्चलितःचलितम्चलिता
खाद्खादितःखादितम्खादिता
पच्पक्वःपक्वम्पक्वा
नम्नतःनतम्नता

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

क्तवतु प्रत्यय

धातुपुंल्लिड्गनपुंसकलिडून्यस्त्रीलिडूग
गम्गतवान्गतवत्गतवत्री
पठ्पठितवान्पठितवत्पठितवती
धाव्धावितवान्धावितवत्धावितवती
हस्हसितवान्हसिवत्हसितवती
पत्पतितवान्पतितवत्पतितवती
क्रीडक्रीडितवानूकीडिवत्क्रीडितवती
चल्चलितवान्चलितवत्चलितवती
खाद्खादितवान्खदितवत्खादितवती
पच्पक्ववान्पक्ववत्पक्ववती
नम्नतवान्नतवत्नतवती

Pratyay Class 9 Sanskrit HBSE

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

क्त्वा तथा तमन् प्रत्यय

क्त्वा तथा तुमुन् दोनों प्रत्ययों का प्रयोग पूर्वकालिक क्रिया के रूप में होता है तथा इनसे निर्मित शब्द अव्यय के समान प्रयुक्त होते हैं। दोनों प्रत्ययों में अंतर यह है कि जहाँ ‘क्त्वा’ का अर्थ ‘करके’ है, वहीं तुमुन् का अर्थ ‘के लिए’ है। क्त्वा में ‘त्वा’ शेष रहता है। तुमुन् में ‘तुम्’ शेष रहता है।
क्त्वा प्रत्यय

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
पठ्पठित्वाकथूकथयित्वा
चल्चलित्वागण्गणयित्वा
हस्हसित्वाचुरचोरयित्वा
रक्षरक्षित्वापापीत्वा
रच्रचयित्वाज्ञाज्ञात्वा
भक्ष्भक्षयित्वाछिद्छित्वा
दादत्वायजइष्ट्वा
जिजित्वाप्रच्छ्प्रष्ट्वा
नीनीत्वाट्टश्दृष्ट्वा
भीभीत्वानश्नष्ट्वा
शीशयित्वास्पृश्स्पृष्ट्वा
भूभूत्वा

तुमुन् प्रत्यय

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
अर्च्अर्चयितुम्नशनष्टुम्
कुजकूजयितुम्भ्रम्भ्रमितुम्
भूभवितुम्तुष्तोष्टुम्
पठ्पठितुम्चुर्चोरयितुम्
स्थास्थातुम्कथ्कथयितुम्
गम्गन्तुम्भक्ष्भक्षयितुम्
ब्रूवक्तुम्क्षाल्क्षालयितुम्
नीनेतुम्चल्चलितुम्

Class 9 Sanskrit Pratyay HBSE

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

ल्यप् प्रत्यय
किसी धातु के आरंभ में उपसर्ग (प्र, परा, अप, सम आदि) लगा हो तो क्त्वा के स्थान पर ल्यप् हो जाता है। ल्यप् प्रत्यय का केवल ‘य’ शेष रहता है।

उपसर्गधातुप्रत्ययान्त शब्द उत्
उत्+स्थाउत्थाय
उत्+प्लुउत्प्लुत्य
प्र+हृप्रहत्य
सम्+हृसहत्य
परि+हृपरिहत्य
वि+ज्ञाविज्ञाय
+दाआदाय
प्र+नश्प्रणश्य
वि+स्मृविस्मृत्य
+वृत्आवृत्य
वि+कृविकीर्य
अव+तृअवतीर्य
अनु+भूअनुभूय

Pratyay Sanskrit Class 9 HBSE

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

(ख) वर्तमानकालिक कृत् प्रत्यय
वर्तमानकालिक कृत् प्रत्यय के अन्तर्गत शतृ तथा शानच् प्रत्ययों का प्रयोग किया जाता है। परस्मैपदी धातुओं से शतृ प्रत्यय तथा आत्मनेपदी धातुओं से शानच् जोड़ा जाता है। ‘करता हुआ’ अर्थ को बताने के लिए इन दोनों प्रत्ययों का प्रयोग होता है।
शतृ प्रत्यय
‘शतृ’ प्रत्यय का ‘अत्’ शेष बचता है।

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
भूभवत्स्थातिष्ठत्
पापिबत्पठ्पठत्
घ्राजिघ्रत्इशपश्यत्
गैगायत्गम्गच्छत्
तुष्तुष्यत्हस्हसत्
दायच्छत्क्रीड्क्रीडत्
खाद्खादत्वद्वदत्
सद्सीदत्स्मृस्मरत्
नम्नमत्त्यज्त्यजत्
रक्षरक्षत्नृत्नृत्यत्
पत्पतत्पच्पचत्
चल्चलत्श्रुश्रुण्वत्
चुर्चोरयत्इष्इच्छत्

शानच् प्रत्यय
शानच् प्रत्यय में ‘आन’ तथा ‘मान’ शेष बचता है। इनमें भ्वादिगण, दिवादिगण, तुदादिगण तथा चुरादिगण की धातुओं के साथ शानच् प्रत्यय के स्थान पर ‘मान’ जुड़ता है। शेष गणों में धातु के साथ ‘आन’ जुड़ता है।
1. भ्वादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
सेव्सेवमानःभाष्भाषमाण:
लभूलभमानःवृत्वर्तमानः
ईक्ष्ईक्षमाण:वृध्वर्धमानः

Sanskrit Pratyay Class 9 HBSE

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

2. दिवादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
मन्मन्यमानःखिद्द्खिद्यमानः
जनूजायमानःयुध्युध्यमानः
विद्विद्यमानःयुजूयुज्यमानः

3. तुदादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
मुच्मुल्चमानःमृम्रियमाणः
विद्विन्दमानःसिच्सिज्चमानः
तुद्तुदमानः

4. चुरादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
चुर्चोरयमाण:कथ्कथयमानः
भक्षभक्षयमाण:रच्रचयमाणः
दण्ड्दण्डयमानःतुल्तोलयमान:

5. तनादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
कृकुर्वाणःतन्तन्वानः
मन्मन्वातः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

6. अदादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
दुह्दुहान:शीशयानः
असआसीनः

7. जुहोत्यादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
धादधानःदाददानः

8. रुधादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
रुध्रुन्धानःभुज्भुज्जानः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

9. क्रयादिगण

धातुप्रत्ययान्त शब्दधातुप्रत्ययान्त शब्द
क्रीक्रीणानःज्ञाज्ञानान:
गृह्गृह्णानः

विधि कृदन्त प्रत्यय

चाहिए एवं योग्य अर्थ को प्रकट करने के लिए विधि कृदन्त प्रत्ययों का प्रयोग किया जाता है। इनमें दो प्रत्यय मुख्य हैं-तव्यत् प्रत्यय व अनीयर प्रत्यय। क्रिया-रूप में इनका प्रयोग कर्मवाच्य तथा भाववाच्य में होता है। तव्यत् में ‘तव्य’ एवं अनीयर में ‘अनीय’ शेष बचता है।

धातुतव्यत् प्रत्ययान्त रूपअनीयर् प्रत्ययान्त रूप
अर्चअर्चितव्यःअर्चनीयः
कूजूकूजितव्य:कूजनीय:
भूभवितव्यःभवनीयः
पठ्पठितव्य:पठनीय:
स्थास्थातव्यःस्थानीयः
पापातव्य:पानीयः
गम्गन्तव्यःगमनीयः
ब्रू (वच्)वक्तव्यःवचनीय:
नीनेतव्य:नयनीयः
टृश्द्रष्टव्य:दर्शनीयः
समृस्मर्तव्य:स्मरणीयः
दादातव्य:दानीयः
सह्सोढव्यःसहनीयः
इष्एष्ट्व्यःएषणीयः
स्पृश्स्प्रष्टव्यःस्पर्शनीयः
पृच्छ्प्रष्टव्यःप्रश्नीय:
दिव्देवितव्यःदेवनीय:
नृत्नर्तितव्यःनर्तनीय:
कृकर्तव्यकरणीयः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

2. तद्धित प्रत्यय

संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण, क्रिया-विशेषण तथा अव्यय में प्रत्यय लगाकर जो नए शब्द बनते हैं, वे तद्धित प्रत्ययान्त शब्द कहलाते हैं तथा उन प्रत्ययों को तद्धित प्रत्यय कहते हैं। तद्धित प्रत्यय लगने पर नए शब्दों के अर्थ भी मूल शब्दों से भिन्न हो जाते हैं। इनमें त्व, तल्, मतुप तथा ठक् प्रत्यय प्रमुख हैं।

त्व प्रत्यय

शब्द के अन्त में ‘त्व’ जुड़ जाने पर वह शब्द नपुंसकलिंग में प्रयुक्त होता है। भाववाचक संज्ञा बनाने के लिए त्व प्रत्यय लगाया जाता है।

शब्दप्रत्ययान्त शब्दशब्दप्रत्ययान्त शब्द
पशुपशुत्वम्महत्महत्चम्
नारीनारीत्वम्लघुलघुत्वम्
गुरुगुरुत्वम्जनजनत्वम्
मृदुमुदुत्वम्बन्धुबन्धुत्वम्
मित्रमित्रत्वम्मानवमानवत्वम्
सज्जनसज्जनत्वम्सुरसुरत्वम्

तल प्रत्यय

स्त्रीलिंग में भाववाचक संज्ञा बनाने के लिए ‘तल्’ प्रत्यय भी लगाया जाता है। तल के स्थान पर ‘ता’ हो जाता है। प्रत्ययान्त शब्द शब्द

शब्दप्रत्ययान्त शब्दशब्दप्रत्ययान्त शब्द
शत्रुशत्तुताप्रियप्रियता
मधुरमधुरताहास्यहास्यता
बन्धुबन्धुताखिन्रखिन्नता
मुग्धमुग्धताशूद्रशूद्रता
गुरुगुरुतापृथुपृथुता

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

मतुप् प्रत्यय
इस प्रत्यय का प्रयोग ‘वाला’ अर्थ प्रकट करने के लिए किया जाता है। प्रत्यय का केवल ‘मत्’ ही शेष रह जाता है। यह अधिकतर इकारान्त, ईकारान्त, उकारान्त, ऊकारान्त और ओकारान्त आदि शब्दों में जुड़ता है।

इकारान्त शब्द

शब्दप्रत्ययान्त शब्दशब्दप्रत्ययान्त शब्द
अगिनअग्निमत्गतिगतिमत्
शक्तिशक्तिमत्बुद्धिबुद्धिमत्

ईकारान्त शब्द

शब्दप्रत्ययान्त शब्दशब्दप्रत्ययान्त शब्द
धीधीमत्श्रीश्रीमत्
हृीह्रीमत्

उकारान्त शब्द

शब्दप्रत्ययान्त शब्दशब्दप्रत्ययान्त शब्द
भनीभानुमत्अंशुअंशुमत्
मधुमधुमत्

ऊकारान्त शब्द
शब्द – प्रत्ययान्त शब्द
वधू – वधूमत्

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

ओकारान्त शब्द
शब्द – प्रत्ययान्त शब्द
गो – गोमत्

हलन्त शब्द

शब्दप्रत्ययान्त शब्दशब्दप्रत्ययान्त शब्द
धनुष्धनुष्मत्गुरुत्गुरुत्मत्
ककुद्ककुमत्

ठक् प्रत्यय

शब्द में ठक् के स्थान पर ‘अक्’ जुड़ जाता है। ठक् प्रत्यय का प्रयोग भाववाचक संज्ञा के अर्थ के रूप में होता है।

शब्दप्रत्ययान्त शब्दशब्दप्रत्ययान्त शब्द
धर्मधार्मिक:अस्तिआस्तिकः
समाजसामाजिक:पक्षिपाक्षिक:
अधर्मअधार्मिकःवर्षवार्षिक:
न्यायनैयायिक:सप्ताहसाप्ताहिक:
वेदवैदिक:हरिणहारिणिकः
इतिहासऐतिहासिकःमयूरमायूरिकः
भूतभौतिक:मासमासिक:

स्त्री प्रत्यय

संस्कृत में कुछ शब्द तो मौलिक रूप से ही पुंल्लिङ्ग या स्त्रीलिङ्ग होते हैं और कुछ शब्द प्रत्यय जोड़कर पुंल्लिङ्ग से स्त्रीलिङ्ग बनाए जाते हैं; जैसे

मूलतः स्त्रीलिङ्ग शब्द-लता, प्रजा, मति, बुद्धिः, गति, नदी, स्त्री, धेनू, वधु, नौ इत्यादि। जिन प्रत्ययों से स्त्रीलिङ्ग शब्द बना है, उन्हें स्त्री प्रत्यय कहते हैं। टाप् तथा ङीप् मुख्य स्त्री प्रत्यय हैं।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

टाप् प्रत्यय

शब्दप्रत्ययान्त शब्दशब्दप्रत्ययान्त शब्द
सुतसुताअजअजा
अश्वअश्वाचटकचटका
क्षत्रियक्षत्रियाकृपणकृपण
सरलसरलाप्रथमपृथपण
चतुरचतुरादक्षदक्ष
अनुकूलअनुकूलामध्यममध्यम

ङीप प्रत्यय

ऋकारान्त और नकारान्त पुंल्लिङ्ग शब्दों से स्त्रीलिङ्ग शब्द बनाने के लिए ङीप् (ई) प्रत्यय जोड़ देते हैं। ङीप् प्रत्यय का ‘ई’ शेष रह जाता है ‘ङ’ और ‘प्’ का लोप हो जाता है।

ऋकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्तनकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्त
धातृधात्रीदण्डिन्दण्डिनी
हन्तृहन्त्रीपयस्विन्पयस्विनी
नेतृनेत्रीयामिन्यामिनी
अभिनेत्रीअभिनेत्रीदामिन्दामिनी
कवयितृकवयित्रीभामिन्भामिनी
धातृधात्रीदण्डिन्दण्डिनी

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

मतुप, वतुप, ईयसुन, वस, क्तवतु प्रत्ययान्त शब्दों से स्त्रीलिङ्ग शब्द बनाने के लिए ङीप् (ई) प्रत्यय जोड़ देते हैं।

ऋकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्तनकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्त
श्रीमत्श्रीमतीविद्वस्विदुषी
भवत्भवतीभगवत्भगवती
रूपवत्रूपवतीगतवत्गतवती
प्रेयस्प्रेयसीगरीयस्गरीयसी

डीप से पूर्व ‘आनुक’ का भी आगम होता है। ‘आनुक’ के ‘आन’ में ‘ई’ प्रत्यय जोड़ देते हैं।

ऋकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्तनकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्त
शिवशिवानीइन्द्रइन्द्रानी
मातुलमातुलानीहिमहिमानी
आचार्यआचार्याणीअरण्यअरण्यानी

कुछ शब्दों से स्त्रीलिङ्ग शब्द बनाने के लिए अन्त में ‘ऊ’ प्रत्यय भी जोड़ते हैं।

ऋकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्तनकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्त
श्वसुरश्वश्रूकुरूकुरु
पंगूपंगूब्रह्मबन्धुब्रह्मबन्धू

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

अकारान्त शब्दों के पीछे ‘ई’ प्रत्यय जोड़कर ‘स्त्रीलिङ्ग’ शब्द बनते हैं।

ऋकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्तनकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्त
काककाकीसिंहसिंही
मृगमृगीहयहयी
शूकरशूकरीव्याघ्रव्याघ्री
सूरीशुकशुकीशुकी

प्रथम (आयु) के वाचक अकारान्त शब्दों से स्त्रीलिङ्ग में डीप् (ई) प्रत्यय का प्रयोग होता है।

ऋकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्तनकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्त
कुमारकुमारीतरुणतरुणी
किशोरकिशोरीवधूटवधूटी

विशेषणवाचक उकारान्त शब्दों के ‘उ’ का ‘व’ हो जाता है तथा बाद में ‘ई’ प्रत्यय लगता है।

ऋकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्तनकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्त
लघुलघ्वीगुरुगुर्वी
पट्पट्वीमधुमधवी

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

शतृ प्रत्ययान्त पुंल्लिङ्ग शब्दों से स्त्रीलिङ्ग शब्द बनाने के लिए भ्वादिगण, दिवादिगण और चुरादिगण की धातुओं से तथा णिजन्त धातुओं से ‘शतृ’ प्रत्यय करने पर ‘ई’ प्रत्यय लगाकर ‘त’ में ‘न’ जोड़ दिया जाता है।

ऋकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्तनकारान्त पुंल्लिङ्गस्त्री प्रत्ययान्त
भवत्भवन्तीपश्यत्पश्यन्ती
गच्छत्गच्छन्तीसीदत्सीदन्ती
कथयत्कथयन्तीहसत्हसन्ती
पतिपत्नीश्वन्शुनी
नटनटीसूर्यसूया
गौरगौरीसुन्दरसुन्दरी

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

3. अन्य प्रत्यय
(क) णिनि प्रत्यय
तुल्य वृद्धि या गुण के अर्थ में, अच्छा करने के अर्थ में तथा अपने को समझने के अर्थ में णिनि प्रत्यय का प्रयोग किया जाता है। इस प्रत्यय का ‘इन्’ शेष बचता है; जैसे
नि + वस् + णिनि = निवासी
गुण + णिनि = गुणिन्
प्र + वस् + णिनि = प्रवासी
दान + णिनि = दानिन्
उप + कृ + णिनि = उपकारी
कवच + णिनि = कवचिन्
अधि + कृ + णिनि = अधिकारी
कुशल + णिनि = कुशलिन्
पण्डित + मन् + णिनि = पण्डितमानी
धन + णिनि = धनिन्
ग्रह् + णिनि = ग्राही
दण्ड + णिनि = दण्डिन्
स्था + णिनि = स्थायी
मन्त्र + णिनि = मन्त्री

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

(ख) तरप एवं तमप्
दो की तुलना में विशेषण शब्द से तरप् (तर) और ईयसुन् (ईयस्) प्रत्यय का प्रयोग किया जाता है। इसी प्रकार ज्यादा में से एक की विशेषता बताने के अर्थ में तमप् (तम) और इष्ठन् (इष्ठ) प्रत्यय प्रयुक्त होते हैं। उदाहरणार्थ
पटु + तरप् = पटुतरः
पटु + ईयसुन् = पटीयान्
पटु + तमप् = पटुतमः
पटु + इष्ठन् = पटिष्ठः
श्रेष्ठ + ईयसुन् = श्रेयान्
श्रेष्ठ + इष्ठन् = श्रेष्ठः
गुरु + ईयसुन् = गरीयान्
गुरू + इष्ठन् = गरिष्ठः

(ग) तसिल् प्रत्यय
संज्ञा आदि शब्दों से पञ्चमी विभक्ति के अर्थ को प्रकट करने के लिए ‘तसिल्’ प्रत्यय का प्रयोग किया जाता है; जैसे
ग्राम + तसिल = ग्रामतः (गाँव से)
आदि + तसिल् = आदितः (प्रारम्भ से)
विद्यालय + तसिल = विद्यालयतः (विद्यालय से)
गृह + तसिल् = गृहतः (घर से)
तन्त्र + तसिल = तन्त्रतः (तन्त्र से)
प्रथम + तसिल = प्रथमतः (प्रारम्भ से)
आरम्भ + तसित् = आरम्भतः (आरम्भ से)

(घ) च्चि प्रत्यय
च्चि प्रत्यय का प्रयोग केवल भू तथा कृ धातुओं के साथ होता है। जो वस्तु पहले न हो, उसके हो जाने में ‘च्चि’ प्रत्यय का प्रयोग किया जाता है; जैसे
अङ्ग + च्चि + कृतम् = अङ्गीकृतम्
कृष्णः + च्चि + क्रियते = कृष्णीक्रियते
ब्रह्मः + च्वि + भवति = ब्रह्मी भवति
द्रवः + च्चि + क्रियते = द्रवीक्रियते

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय

(ङ) मयट् प्रत्यय
प्राचुर्य अथवा आधिक्य के अर्थ को प्रकट करने के लिए शब्दों में मयट् प्रत्यय का प्रयोग किया जाता है; जैसे
पुल्लिङ्ग – स्त्रीलिङ्ग
शान्ति + मयट् = शान्तिमयः – शान्तिमयी
आनन्द + मयट् = आनन्दमयः – आनन्दमयी
सुख + मयट् = सुखमयः – सुखमयी
तेजः + मयट् = तेजोमयः – तेजोमयी

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् प्रत्यय Read More »

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

Haryana State Board HBSE 9th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Samasaha समासः Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 9th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

व्याकरणम् समासः HBSE 9th Class Sanskrit

समास- समसनं समासः
समास का शाब्दिक अर्थ होता है-संक्षेप। दो या दो से अधिक शब्दों के मिलने से जो तीसरा नया और संक्षिप्त रूप बनता है, वह समास कहलाता है। समास के मुख्यतः चार भेद हैं
1. अव्ययीभाव समास
2. तत्पुरुष
3. बहुब्रीहि
4. द्वन्द्व

1. अव्ययीभाव = पूर्वपद प्रधानः ‘अव्ययीभावः’।
इस समास में पहला पद अव्यय होता है और वही प्रधान होता है।
यथा निर्मक्षिकम्, मक्षिकाणाम् अभावः ।
यहाँ प्रथमपद निर है और द्वितीयपद मक्षिकम है।
यहाँ मक्षिका की प्रधानता न होकर मक्षिका का अभाव प्रधान है, अतः यहाँ अव्ययीभाव समास है। कुछ अन्य उदाहरण देखें
(i) उपग्रामम् – ग्रामस्य समीपे (समीपता की प्रधानता)
(ii) निर्जनम् – जनानाम् अभावः (अभाव की प्रधानता)
(iii) अनुरथम् – रथस्य पश्चात् (पश्चात् की प्रधानता)
(iv) प्रतिगृहम् गृहं गृहं प्रति (प्रत्येक की प्रधानता)
(v) यथाशक्ति – शक्तिम् अनतिक्रम्य (सीमा की प्रधानता)
(vi) सचक्रम् – चक्रेण सहितम् – (सहित की प्रधानता)

2. तत्पुरुष–’प्रायेण उत्तरपदप्रधानः तत्पुरुषः’ इस समास में प्रायः उत्तरपद की प्रधानता होती है और पूर्व पद उत्तरपद के विशेषण का कार्य करता है। समस्तपद में पूर्वपद की विभक्ति का लोप हो जाता है।
यथा राजपुरुषः अर्थात् राजा का पुरुष। यहाँ राजा की प्रधानता न होकर पुरुष की प्रधानता है और राजा शब्द पुरुष के विशेषण का कार्य करता है।
(i) दृष्टिपथम् – दृष्टेः पन्थाः
(ii) पुस्तकदासाः – पुस्तकानां दासाः
(iii) विद्याव्यसनी – विद्यायाः व्यसनी
(iv) भयापन्न – भयम् आपन्नः
(v) परोपकारः – परेषां उपकारः
(vi) गृहोद्याने – गृहस्य उद्याने
(vii) नयनयुगलं – नयनयोः युगलम्

तत्पुरुष समास के दो भेद हैं-कर्मधारय और द्विगु।
(i) कर्मधारय इस समास में एक पद विशेष्य तथा दूसरा पद पहले पद का विशेषण होता है।
यथा
पीताम्बरम् – पीतं च तत् अम्बरम्।
महापुरुषः – महान् च असौ पुरुषः।
कज्जलमलिनम् – कज्जलम् इव मलिनम्।
नीलकमलम् – नीलं च तत् कमलम्।
मीननयनम् – मीन इव नयनम्।
मुखकमलम् – कमलम् इव मुखम्।

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

(ii) द्विगु-‘संख्यापूर्वो द्विगुः’ इस समास में पहला पद संख्यावाची होता है और समाहार (अर्थात् एकत्रीकरण या समूह) अर्थ की प्रधानता होती है।
यथा- त्रिभुजम् -त्रयाणां भुजानां समाहारः ।
इसमें पूर्वपद ‘त्रि’ संख्यावाची है।
सप्तपदम् – सप्तानां पदानां समाहारः।
पंचवटी – पंचानां वटानां समाहारः। सप्तर्षिः
सप्तानां ऋषीणां समाहारः ।
चतुर्युगम् – चतुर्णां युगानां समाहारः।

3. बहुब्रीहि-‘अन्यपदप्रधानः बहुब्रीहिः’ इस समास में पूर्व तथा उत्तर पदों की प्रधानता न होकर किसी अन्य पद की प्रधानता होती है।
यथा
पीताम्बरः – पीतम् अम्बरम् यस्य सः (विष्णुः)। यहाँ न तो पीतम् शब्द की प्रधानता है और न अम्बरम्
शब्द की अपितु पीताम्बरधारी किसी अन्य व्यक्ति (विष्णु) की प्रधानता है। नीलकण्ठः नीलः कण्ठः यस्य सः (शिवः)।
दशाननः – दश आननानि यस्य सः (रावणः)।
विनितमनोरथः – विनितः मनोरथः यस्य सः।
विगलितसमृद्धिम् – विगलिता समृद्धिः यस्यं तम्।
दत्तदृष्टिः – दत्ता दृष्टिः येन सः ।

4. द्वन्द्व –’उभयपदप्रधानः द्वन्द्वः’ इस समास में पूर्वपद और उत्तरपद दोनों की समान रूप से प्रधानता होती है। पदों के बीच में ‘च’ का प्रयोग विग्रह में होता है।
यथा
रामलक्ष्मणौ – रामश्च लक्ष्मणश्च।
पितरौ – माता च पिता च।
तेजो वायुः – तेजः वायुः च।
गिरिनिर्झराः – गिरयः निर्झराः च।
लतावृक्षौ – लता वृक्षः च।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

अभ्यासार्थ प्रश्नाः

I. उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानां विग्रह-पदानां समस्तपदानि लिखत
यथा-मलेनसहितम् – समलम्
(क) चतुर्णां मुखानां समाहारः …………………
(ख) अक्षराणां ज्ञानम् …………………
(ग) दुर्दान्तैः दशनैः …………………
(घ) मक्षिकाणां अभावः …………………
(ङ) महत् च तत् कम्पनं …………………

II. उदाहरणमनुसृत्य समस्तपदानां विग्रहपदानि लिखत
यथा-निर्गुणम् – गुणानाम् अभावः
(क) राजहंसः = …………………
(ख) पत्रपुष्पे = …………………
(ग) अम्बरपथम् = …………………
(घ) पशुपक्षी = …………………
(ङ) तपश्चर्यया = …………………

III. शुद्ध उत्तरं चित्वा लिखत
(i) ‘पूर्वम् अनतिक्रम्य’ अत्र समस्तपदम् अस्ति
(क) पूर्वातिक्रम्य
(ख) अतिक्रम्यपूर्वम्
(ग) अतिक्रम्यपूर्व
(घ) यथापूर्वम्
उत्तरम्:
(घ) यथापूर्वम्

(ii) ‘शस्त्रेण आहतः’ अत्र समस्तपदम् अस्ति
(क) शस्त्रहतः
(ख) शस्त्रहत्
(ग) शस्त्राहतः
(घ) शस्त्रहातम्
उत्तरम्:
(ग) शस्त्राहतः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

(iii) ‘महान् चासौ राजा’ अत्र समस्तपदम् अस्ति
(क) महाराजः
(ग) महानराजा
(ग) महत्राज
(घ) महताजा
उत्तरम्:
(क) महाराजः

(iv) ‘सप्तानां पदानां समाहारः’ अत्र समस्तपदम् अस्ति
(क) सप्तपद
(ख) सप्तपादम्
(ग) सप्तपदी
(घ) सप्तपदे
उत्तरम्:
(ग) सप्तपदी

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

(v) ‘नगानां इन्द्रः’ अत्र समस्तपदम् अस्ति
(क) नागिन्द्रः
(ख) नगामिन्द्र:
(ग) नगिन्द्रः
(घ) नगेन्द्र:
उत्तरम्:
(घ) नगेन्द्रः

IV.
(i) ‘यथापूर्वक’ इति पदे कः समासः?
(क) तत्पुरुषः
(ख) अव्ययीभावः
(ग) कर्मधारयः
(घ) बहुब्रीहिः
उत्तरम:
(ख) अव्ययीभावः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

(ii) ‘त्रिलोकी’ इति पदे कः समासः?
(क) द्विगु
(ख) तत्पुरुषः
(ग) कर्मधारयः
(घ) द्वन्द्वः
उत्तरम्:
(क) द्विगु

(iii) ‘अखण्डिता’ इति पदे कः समासः?
(क) अव्ययीभावः
(ख) तत्पुरुषः
(ग) नञ् तत्पुरुषः
(घ) कर्मधारयः
उत्तरम्:
(ग) नञ् तत्पुरुषः

(iv) ‘धर्माधिकारी’ इति पदे कः समासः?
(क) कर्मधारयः
(ख) बहुब्रीहिः
(ग) द्वन्द्वः
(घ) तत्पुरुषः
उत्तरम्:
(क) कर्मधारयः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः

(v) ‘जलप्रवाहे’ अत्र किं विग्रहपदम्?
(क) जलम् प्रवाहम्
(ख) जले प्रवाहे
(ग) जलस्य प्रवाहे
(घ) जलात् प्रवाहो
उत्तरम्:
(ख) जले प्रवाहे

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् समासः Read More »

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

Haryana State Board HBSE 9th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Sandhi सन्धिः Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

व्याकरणम् सन्धिः HBSE 9th Class Sanskrit

आपके द्वारा पढ़ा गया है कि वर्णों के योग से शब्द बनते हैं।
यथा-व् + अ + र् + ष् + आ = वर्षा
व् + इ + द् + व् + आ + न् = विद्वान्
इसी प्रकार निम्नलिखित वर्णों को जोड़कर शब्द-निर्माण किया गया है
(i) व् + इ + द् + य् + आ + ल् + अ + य् + अ = विद्यालय
(ii) ग् + र् + आ + म् + अ + म् = ग्रामम्
(iii) अ + ग् + अ + च् + छ् + अ + त् + अ = अगच्छत
(iv) ज् + इ + ज् + ञ् + आ + स् + आ = जिज्ञासा
(v) क् + ष् + अ + त् + र् + इ + य् + अ = क्षत्रिय

उपरिलिखित शब्दों में स्वर किस रूप में बदले गए हैं ? निश्चय ही मात्रा के रूप में व्यञ्जनों के साथ संयुक्त हैं। यह वर्ण संयोग होता है। इसी प्रकार निम्नलिखित पदों में वर्ण संयोग है।
यथा- ग्रामम् + अगच्छत् = ग्राममगच्छत्
(i) संस्कृतम् + अधीते = संस्कृतमधीते
(iii) विद्यालयम् + आगतः = विद्यालयमागतः
(v) धनार्थम् + अगच्छत् = धनार्थमगच्छत्
धनम् + आनयति = धनमानयति
(ii) ग्रन्थम् + अधीतवान् = ग्रन्थमधीतवान्
(iv) पठितुम् + इच्छति = पठितुमिच्छति

ये शब्द वर्ण संयोग से जोड़े गए हैं। अब निम्नलिखित दो पदों को देखें
(i) हिम + आलयः
(ii) विद्या + आलयः।
यहाँ हिम शब्द में अन्तिम वर्ण अ है।
इसी प्रकार विद्या शब्द में अन्तिम वर्ण आ है।
इसे वर्ण विश्लेषण करके देखते हैं
(i) हिम = ह् + इ + म् + अ = अन्तिमवर्ण = अ
(ii) विद्या = व् + इ + द् + य् + आ = अन्तिमवर्ण = आ

आलय शब्द में पूर्व वर्ण आ है।
आलय = आ + ल् + अ + य् + अ = पूर्ववर्ण = आ
अब दोनों पदों को जोड़ते हैं।
(i) हिम् + HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-1 + लयः = हिम् + आ + लयः = हिमालयः।
(ii) विद्य् + HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-1.1 + लयः = विठ् + आ + लयः = विद्यालयः।
अत्र अ + आ = आ, आ + आ = आ

उपरोक्त उदाहरण में अति निकट आने वाले जिन दो वर्गों के जुड़ने से जो विकार उत्पन्न हुआ है, उसे सन्धि कहते हैं। ‘सन्धि’ शब्द का शाब्दिक अर्थ ‘जोड़’ या ‘मेल’ है। यह जोड़ या मेल दो वर्णों का होता है, जो क्रमशः पूर्ववर्ती व परवर्ती होते हैं । दोनों वर्ण आपस में जुड़कर एक नए वर्ण के रूप में परिवर्तित या विकृत हो जाते हैं; जैसे ‘देव + इन्द्र’ यहाँ पर देव के वकार का अकार तथा इन्द्र का इकार आपस में जुड़कर ‘ए’ के रूप में परिवर्तित हो गए हैं। इस कारण यहाँ देवेन्द्र’ शब्द बना है। संस्कृत व्याकरण में इसी प्रक्रिया को सन्धि के रूप में जाना जाता है।

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

सन्धि की परिभाषा (लक्षण)-
“व्यवधान रहित दो वर्गों के मेल से जो विकार होता है, उसे सन्धि कहते हैं।”
सन्धि के मुख्य तीन भेद हैं
(क) स्वर सन्धि,
(ख) व्यञ्जन सन्धि तथा
(ग) विसर्ग सन्धि ।

(i) स्वर सन्धि
अत्यन्त समीपवर्ती दो स्वरों के आपस में मिलने पर जो विकार उत्पन्न होता है, उसे स्वर सन्धि कहते हैं। इस सन्धि के पाँच भेद हैं-दीर्घ सन्धि, गुण सन्धि, वृद्धि सन्धि, यण् सन्धि, अयादि सन्धि।

(क) दीर्घ सन्धि:
जब ह्रस्व या दीर्घ अ, इ, उ, ऋ से परे क्रमशः ह्रस्व या दीर्घ अ, आ, इ, उ आ जाएँ तो उन दोनों के मेल से वह स्वर दीर्घ (आ, ई, ऊ, ऋ) हो जाता है। इसे दीर्घ सन्धि कहते हैं।
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-2
उपर्युक्त तालिका को देखकर निम्नलिखित पदों में सन्धि करें
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-3
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-4
इसलिए जहाँ स्वरों के योग से दीर्घ स्वर होता है, वहाँ दीर्घ सन्धि होती है।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ख) गुण सन्धि:
यदि ह्रस्व या दीर्घ अ के बाद ह्रस्व या दीर्घ इ, ई, उ, ऊ, ऋ में से कोई स्वर हो तो अ + इ मिलकर ‘ए’, अ + उ मिलकर ‘ओ’ तथा अ + ऋमिलकर ‘अर्’ हो जाता है। इसे गुण सन्धि कहते हैं।
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-5
अ, ए, ओ ये गुण स्वर भी कहलाते हैं।
जहाँ सन्धि स्वर गुण होता है, वहाँ गुण सन्धि होती है।
उपर्युक्त तालिका को देखकर निम्नलिखित में सन्धि करें
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-6
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-7
मिश्रितप्रश्न
1. निम्नलिखित में सन्धि करके सन्धि का नाम लिखें
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-8
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-9

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ग) वृद्धि सन्धि:
यदि ह्रस्व या दीर्घ ‘अ’ या ‘आ’ से परे ए’ या ‘ऐ’ हो तो दोनों मिलकर ‘ऐ’ हो जाते हैं। यदि अ या आ के बाद ‘ओ’ या ‘औ’ हो तो दोनों मिलकर ‘औ’ हो जाते हैं। यह वृद्धि सन्धि है।
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-10
उपर्युक्त नियमानुसार निम्नलिखित में सन्धि करें
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-11
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-12

मिश्रितप्रश्न
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-13

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(घ) यणू सन्धि-
यदि ह्रस्व अथवा दीर्घ इ, उ, ऋ, लृ, से परे कोई अन्य ( विजातीय) स्वर हो तो इ, उ, ऋ, लृ के स्थान पर क्रमशः य् व् र् ल् (यण्) हो जाता है, उसे यण् सन्धि कहते हैं।
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-14
निम्नलिखित दोनों पदों का विश्लेषण करें-
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-15
यहाँ ‘इ’ वर्ण से परे ‘ए’ स्वर है।
यहाँ ‘इ’ के स्थान पर ‘य’ वर्ण हो गया।
इसी प्रकार ‘उ’ के स्थान पर ‘व’ तथा ऋ के स्थान पर ‘र’ होता है, क्योंकि यु, व्, रू वर्ण यण् कहलाते हैं। अतः यणु सन्धि है; जैसे-
सु + आगतम् + स् + व् + आगतम् = स्वागतम्
पितृ + आदेशः + पि + त् + र् + आदेशः = पित्रादेशः
इसी प्रकार निम्नलिखित पदों में सन्धि करें-
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-16.1
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-16

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ङ) अयादि सन्धि
यदि ए, ऐ, ओ, औ स्वरों से परे कोई अन्य स्वर हो तो क्रमशः ‘ए’ के स्थान पर ‘अय्’, ‘ऐ’ के स्थान पर ‘अव्’ तथा ‘औ’ के स्थान पर ‘आव्’ आदेश हो जाते हैं।

पूर्वपद का अन्तिम भिन्न स्वरउत्तर पद का पूर्व स्वरसन्धि स्वर
ए/अ + ए

ऐ/अ + ऐ

ओ/अ + ओ

औ/अ + औ

ए + अ = अय

ऐ + अ = आय

औ + अ = अव

औ + अ = आव

आय्

आय्

अव्

अव्

उपर्युक्त तालिका देखकर निम्नलिखित पदों में सन्धि करें-
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-17
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-18
अयु, आय्, अव्, आव् ये परिवर्तन अयादि सन्धि के कारण हैं।

मिश्रितप्रश्न
1. निम्नलिखित रेखांकित पदों तथा सन्धियुक्ति पदों में सन्धिच्छेद करें-
(i) न यस्यादिःयस्यान्तः, यः मध्ये तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति, ममाप्यस्ति, यदि जानासि, तद् वद ॥
(ii) पीतं हयनेनापि पयः शिशुन्वे, कालेन भूयः परिसृप्तमुर्व्याम्।
क्रमेण भूत्वा च युवा वपुष्मान् क्रमेण तेनैव जरामुपेतः
(iii) परोपदेशे पाण्डित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम्।
(iv) सुखं हि दु:खान्यनुभूय शोभते।
उत्तर
(i) यस्य + आदिः, यस्य + अन्तः
तव + अपि + अस्ति, मम + अपि + अस्ति
(ii) हि + अनेन + अपि
तेन + एव, जराम् + उपेतः
(iii) पर + उपदेशे
(iv) दुःखानि + अनुभूय

II. निम्नलिखित पद जहाँ संयोग से जुड़े हुए हैं, उसके समक्ष कोष्ठक में (√) चिह्न अंकित करें अन्यथा (x) यथा-
(i) एकेनापि (x) (vi) तर्तुमेव (√)
(ii) भास्करेणैव (x) (vii) सकलमवधीत् (√)
(iii) सर्वेषामपि (√) (viii) तथोच्चैः (x)
(iv) नैवास्ति (x) (ix) विपरीतमेतत् ((√))
(v) योगिनामपि (√) (x) लिम्पतीव (x)

III. शुद्ध सन्धि पद को (√) चिहन से अंकित करें
(i) पितृ + इच्छा = पित्रेच्छा / पित्रिच्छा (√)
(ii) महा + ऋषिः = महर्षिः (√) / महार्षिः
(iii) देव + इन्द्रः = देविन्द्रः / देवेन्द्रः (√)
(iv) पर + उपकारः = परोपकारः (√) / परूपकारः
(v) कवि + ईश्वरः = कवेश्वरः / कवीश्वरः ((√)
(vi) अपि + एवम् = अप्येवम् (√) / अप्यैवम्
(vii). मधु + अत्र = मधूत्र / मध्वत्र (√)
निष्कर्ष

पूर्ववर्णपेरवर्णविकारउदाहरणसन्धिनाम
सन्धिच्छेदसन्धि
अ / आ

अ / आ

अ / आ

अ / आ

अ / आ

अ / आ

अ / आ

अ / आ

इ / ई

इ / ई

उ / ऊ

उ / ऊ

अ / आ

इ / ई

उ / ऊ

ॠ / ॠ

इ/ई

भिन्नस्वरः

उ/ऊ

भिन्नस्वरः

भिन्नस्वरः

दोनों के स्थान में ‘आ’

दोनों के स्थान में ‘ए’

दोनों के स्थान में ‘ओ’

दोनों के स्थान में ‘अर्’

दोनों के स्थान में ‘ऐ’

दोनों के स्थान में ‘ऐ’

दोनों के स्थान में ‘औ’

दोनों के स्थान में ‘औ’

दोनों के स्थान में ‘ई’

‘इ’ के स्थान में ‘य्’

दोनों के स्थान में ‘ऊ’

उकारस्थान में ‘व्’

दोनों के स्थान में ‘ऋ’

ऋ स्थान में ‘र्’

जल + आगमः

गज + इन्द्र:

चन्द्र + उदयः

महा + ऋषिः

जन + एकता

महा + ऐश्वर्यम्

तव + ओदनम्

महा + औदार्यम्

कवि + इन्द्र:

यदि + अपि

भानु + उदयः

लघु + इदम्

मातृ + ऋणम्

मातृ + आदेशः

जलागमः

गजेन्द्र:

चन्द्रोदयः

महर्षि:

जनैकता

महैश्वर्यम्

तवौदनम्

महौदार्यम्

कवीन्द्रः

यद्यपि

भानूदयः

लघ्विदम्

मातृणम्

मात्रादेशः

दीर्घः

गुणः

गुणः

गुणः

वृद्धिः

वृद्धिः

वृद्धिः

वृद्धिः

दीर्घः

यण्

दीर्घः

यण्

दीर्घः

यण्

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ii) व्यञ्जन सन्धि:
पूर्व पद के अन्त में यदि व्यञ्जन हो तथा उत्तर पद का प्रथम वर्ण स्वर या व्यञ्जन होता है, तब उन दोनों के मेल से जो विकार होता है, वह व्यञ्जन सन्धि होती है।

(क) ‘म्’ व्यञ्जन निश्चय ही व्यञ्जन से पूर्व हो तो अनुस्वार में बदल जाता है और यदि स्वर से पूर्व हो तो अनुस्वार में नहीं बदलता।
1. निम्नलिखित पदों में सन्धियुक्त पदों को रेखांकित किया गया है
(i) परोक्षे कार्यहन्तारं, प्रत्यक्षे प्रियवादिनम्।
वर्जयेत्तादृशं मित्रं विषकुम्भं पयोमुखम्
(ii) सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्।
एतद् विद्यात् समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः
(iii) आदानं हि विसर्गाय सतां वारिमुचामिव

2. उदाहरण देखकर निम्नलिखित अनुच्छेद में अपेक्षित सन्धि करके पुनः लिखोएकदा सिंहदम्पती भोजनम् न प्राप्तवन्तौ। तौ एकम् शृगालशिशुम् अपश्यताम् । सिंहः तम् मारयितुम् ऐच्छत्, परन्तु सिंही अवदत् मा मैवम् । एतम् न मारय। अयम् मम तृतीयः पुत्रः भविष्यति।
उत्तर:
एकदा सिंहदम्पती भोजनं न प्राप्तवन्तौ। तौ एकं शृगालशिशुम् अपश्यताम् । सिंहः तं मारयितुम् ऐच्छत्, परन्तु सिंही अवदत् मा मैवम् । एतम् न मारय। अयं मम तृतीयः पुत्रः भविष्यति।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ख) णत्वविधानम् (ऋ/ऋ/र्/ष्……न् → ण)
निम्नलिखित वाक्यों को पढ़ो
(i) देशरक्षा नराणां प्रथमं कर्त्तव्यम्।
(ii) वाटिकायां लतानां शोभा दर्शनीया।
उपर्युक्त वाक्यों में रेखांकित पदों में क्या विभक्ति है और कौन-सा वचन है ?
नराणाम् , विभक्ति-षष्ठी , वचन-बहुवचन
लतानाम् , विभक्ति-षष्ठी , वचन-बहुवचन
हम देखते हैं कि दोनों ही पदों में षष्ठी विभक्ति तथा बहुवचन है, तो उनमें क्या अन्तर है ? नराणाम् पद में ‘णाम्’ जुड़ा हुआ है तथा लतानाम् पद में ‘नाम्’ जुड़ा हुआ है। यह अन्तर किसलिए है ?
इसे पद विश्लेषण करके देखते हैं
नराणाम् = न् + अ + र् + आ + ण् + आ + म्।
लतानाम् = ल् + अ + त् + आ + न् + आ + म्।
इन दोनों पदों में किस पद में ‘नाम्’ प्रत्यय से पूर्व ‘र’ वर्ण है ? नराणाम् अथवा लतानाम् के बीच में ? निश्चय ही ‘नराणाम्’ के बीच में। इसलिए हम देखते हैं कि ‘र’ वर्ण से परे यदि समान पद में ‘न’ वर्ण है, तो उसके स्थान पर ‘ण’ होता है। इसी प्रकार ऋ/र्/ष् वर्गों से परे भी ‘न्’ वर्ण ‘ण’ वर्ण में बदल जाता है।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ख-1) निम्नलिखित पदों में ऋ/र्/ष् के बीच में किस कारण से न के स्थान पर ण हुआ है कोष्ठक में लिखो
उत्तर:
यथा

भ्रातृणाम्वृषेण
पुरुषेण(ऋ)
भीषणः(ष्)
वर्णनम्(ष्)
किरणा:(र्)
स्वस्णाम्(र्)
आकर्षणम्(ऋ)
श्रवणम्(ष्)
रामेण(र्)
शूर्पणखा(र्)
कर्ण:(र्)
पोषणम्(र्)
परिणामः(ष्)
वारिणि(र्)
अरिणा(र्)
कृष्णः(र्)
ऋणम्(ष्)

हमने जाना कि ऋ/र्/ष् वर्णों के कारण ‘न’ के स्थान पर ‘ण’ होता है, अब निम्नलिखित वाक्य पढ़िएरामान्, पितृन्, त्रीन, वृषान्, हरीन, ऋषीन्
इन पदों में ‘न’ वर्ण पद के किस स्थान पर प्रयुक्त हुआ है ? आदि/मध्य/अन्त में
यथा-
रामान् = र् + आ + म् + आ + न् . (अन्ते)
पितॄन् = प् + इ + त् + ऋ + न् (अन्ते)
त्रीन् = त् + र + ई + न् (अन्ते)
वृषान् = व् + ऋ + ष् + आ + न् (अन्ते)
हरीन् = ह् + अ + र् + ई + न (अन्ते)
ऋषीन् = ऋ + ष् + ई + न् (अन्ते)
हम देखते हैं कि यहाँ ‘न’ वर्ण सभी जगहों पर पद के अन्त में प्रयुक्त हुआ है।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ख-2) पदान्त में ‘न’ के स्थान पर ‘ण’ नहीं होता
(रिक्त स्थानों की पूर्ति न् या ण वर्ण से करें)
यथा-
परि णा मः
(i) भाष ………………. म्
(ii) रामचन्द्रे ……………….
(iii) पितृ ……………….
(iv) कारका ……………….
(v) महारा ………………..
(vi) सन्तोषे ………………..
(vii) विश्वस ………………..ीयम्
(viii) समुद्रे ………………..
(ix) गृहाई ………………..
(x) द्रव्या ……………….. एम्
उत्तराणि:
(i)भाष ण म्
(ii) रामचन्द्रे ण
(iii) पितृ न्
(iv) कारका न्
(v) महाराणा
(vi) सन्तोषे ण रामचन्द्रे ण
(vii) विश्वसनीयम्
(viii) समुद्रे ण
(ix) गृहाणि
(x) द्रव्याणम्

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ख-3) जहाँ ऋ, ऋ, र्, ष, तु है, परन्तु पदान्त के कारण ‘न्’ के स्थान पर ‘ण’ नहीं हुआ उसे कोष्ठक में (√) चिह्न से
अंकित करें।
देवान् (x)
(i) हरीन् (√)
(ii) गच्छन् (x)
(iii) रक्षन् (√)
(iv) साधून् (x)
(v) वर्धमानः (√)
दातॄन् (√)
(vi) स्पृशन् (√)
(vii) आरोहन् (√)
(viii) आरूढान् (√)
(ix) पालयन् (x)
(x) महर्षीन् (√)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ख-4) ब्यवधानम्
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-19
निम्नलिखित स्तम्भों के पदों में क्या अन्तर है ?

‘क’ स्तम्भः‘ख’ स्तम्भः रचना
रचनारामायणम्
रत्नेनरूप्यकाणि
प्रवासेनरोगेण
प्रपख्चेनक्रमेण
रटन्तम्प्रयाणम्

हम देखते हैं कि ‘क’ स्तम्भ के पदों में न के स्थान पर ण नहीं हुआ है, जबकि वहाँ पर ‘र’ वर्ण है, परन्तु ‘ख’ स्तम्भ के सभी पदों में ‘न्’ के स्थान पर ‘ण’ हुआ है। वहाँ क्या कारण है ? सम्भवतः कुछ वर्ण ऐसे होते हैं, जिस कारण न वर्ण ण् वर्ण में नहीं बदलता।
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-20
निम्नलिखित पदों में र् तथा न के बीच में आए हुए वर्गों को कोष्ठकों में करें
पदम् – व्यवधानम्
यथा
रचना – र् + (अ + च् + अ) + न् + आ
रत्नेन – र् + (अ + त् + न् + ए) + न् + अ
प्रवासेन – प् + र् + (अ + व् + आ + स् + ए) + न् + अ
प्रपञ्चेन – प् + र् + (अ + प् + अ + ञ् + च् + ए) + न् + अ
रटन्तम् – र् + (अ + टू + अ) + न् + त् + अ + म्
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-21
र् तथा न् के बीच में आए हुए वर्णों को कोष्ठकों में करें
यथा-
रामायणम् – र् + (आ + म् + आ + य् + अ) + न् + अ + म्
रूप्यकाणि – र् + (ऊ + प् + य् + अ + क् + आ) + न् + इ
रोगेण – र् (ओ + ग् + ए) + न् + अ
क्रमेण – क् + र् + (अ + म् + ए) + न् + अ
प्रयाणम् – प् + र् + (आ + य् + अ) + न + त् + अ + म्
क्या निम्नलिखित वर्ण ‘क’ स्तम्भ के पदों में र् तथा न के बीच में हैं।
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-22
इस तालिका से हम देखते हैं कि निम्नलिखित वर्ण न् → ण बदलने में बाधक हैं
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-23

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ख-5) निम्नलिखित पदों में बाधक वर्गों को कोष्ठक में लिखोपद

पदबधिक वर्ण
प्रधानध्(तवर्गीयः)
(i) ईदृशेनश्(ऊष्म)
(ii) रक्तेनत्(तवर्गीय)
(iii) प्रलापेनल्(अन्तः:स्थ)
(iv) मारीचेनच्(चवर्गीय)
(v) दर्शनानिश्(ऊष्म)
(vi) परिवर्तनम्त्(तवर्गीय)
(vii) मूर्तीनाम्त्(तवर्गीय)
(viii) गृहस्थेनस्, थ्(ऊष्म, तवर्गीय)
(ix) प्रतिमानाम्त्(तवर्गीय)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ग) हस्वस्वरः + र् + र् = दीर्घस्वरः + र्
निम्नलिखित सन्धिविच्छेद को देखो
नीरोगः = निर् + रोगः
= नीरुजः
नीरुजः = निर् + रुजः
= नीरुजः
पुनारमते = पुनरू + रमते
= पुनारमते
इनमें पूर्व ह्रस्व स्वर दीर्घ हो गया तथा प्रथम ‘रकार’ लुप्त हो गया।

(ग-1) सन्धि करेंय
था अन्तर् + राष्ट्रियः = अन्तराराष्ट्रियः
(i) नीरवः + गुरुर् = रक्षकः
(ii) गुरूर + रक्षकः = अन्तर्
(iii) अन्तरा + राज्यम् = अन्तराराज्यम्
(iv) निर् + रसः = नीरसः
(v) निर् + रजः = नीरजः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(घ) वर्ग के प्रथम अक्षरों का तृतीय अक्षर में परिवर्तन
वर्गों के पाँच वर्ग लिखिए
उत्तर-

‘क’ स्तम्भ‘ख’ स्तम्भ
पदअन्तिमवर्णपूर्ववर्णपद
(i) वाक्(कू)(अ)अर्थः
(ii) जगत्(त्)(ई)ईशः
(iii) अच्(चू)(अ)अन्तः
(iv) षट्(ट)(आ)आननः
(v) सुप्(प)(अ)अन्तः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(घ-1) ‘क’ स्तम्भ के पदों की ‘ख’ स्तम्भ के पदों के साथ सन्धि करें
(क) – (ख)
यथा-
(i) वाक् + अर्थः = वागर्थः (स्वर से पूर्व क्-ग)
(ii) जगत् + ईश = जगदीश (स्वर से पूर्व त्-द्)
(iii) अच् + अन्तः = अजन्तः (स्वर से पूर्व च्–ज्)
(iv) षट् + आननः = षडाननः (स्वर से पूर्व ट्-ड्)
(v) सुप् + अन्तः . = सुबन्तः (स्वर से पूर्व प्–ब्)
अतः स्वर से पूर्व वर्गों के प्रथम वर्ण तृतीय वर्गों में परिवर्तित होते हैं।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(घ-2) ‘क’ स्तम्भ में निम्नलिखित पदों के अन्तिम वर्ण और ‘ख’ स्तम्भ में पदों के पूर्व वर्ण लिखिए
उत्तर:
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-24
‘क’ स्तम्भ में जो अन्तिम वर्ण हैं, वे वर्ग के कौन-से वर्ण हैं ?
उत्तर:
यथा-

क्कवर्गस्यप्रथमः
त्तवर्गस्यप्रथमः
प्पवर्गस्यप्रथमः
ट्टवर्गस्यप्रथमः

‘ख’ स्तम्भ में परपद के प्रथम वर्ण वर्ग के कौन-से वर्ण हैं ? ।
उत्तर:

द्तृतीयः
ग्तृतीय:
ब्तृतीय:
ज्तृतीयः
ध्चतुर्थः
द्तृतीयः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

‘ग’ स्तम्भ में सन्धि युक्त पदों में प्रथम वर्ग किस वर्ण में बदले हैं ?
उत्तर:
यथा-
(i) वाक् + दानम् = वाग्दानम् क – ग् (तृतीय वर्ण से पूर्व)
(ii) दिक् + गजः = दिग्गजः क – ग (तृतीय वर्ण से पूर्व)
(iii) जगत् + बन्धुः = . जगबन्धुः त् – द् (तृतीय वर्ण से पूर्व)
(iv) अप् + जः = अब्जः प् – ब् (तृतीय वर्ण से पूर्व)
(v) तत् + धनम् = तद्धनम् त् – द् (चतुर्थ वर्ण से पूर्व)
(vi) सत् + धर्मः = सद्धर्मः त् – द् (चतुर्थ वर्ण से पूर्व)
(vii) षट् + दर्शनम् = षड्दर्शनम् ट् – ड् (तृतीय वर्ण से पूर्व)

(घ-3) निम्नलिखित में सन्धि करें और कोष्ठक में कारण लिखेंउत्तर-यथा-
(i) सत् + आचारः . = सदाचारः (त् – द् स्वर से पूर्व) .
(ii) वाक् + देवता = वाग्देवता (क् – ग् तृतीय वर्ण से पूर्व)
(iii) अप् + धिः = अब्धिः (प् – ब् तृतीय वर्ण से पूर्व)
(iv) स्वर्गात् + अपि = स्वर्गादपि (त् – द् स्वर से पूर्व)
(v) जगत् + गुरुः = जगद्गुरुः (त् – द् तृतीय वर्ण से पूर्व)
(vi) षट् + अंगानि = षडंगानि (ट् – ड् तृतीय वर्ण से पूर्व)
(vii) अस्मत् + वचनम् = अस्मद्वचनम् (त् – द् तृतीय वर्ण से पूर्व)
(viii) जगत् + ईशः = जगदीशः (त् – द् स्वर से पूर्व)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ङ) च वर्ण से पूर्व त् वर्ण च वर्ण में बदल जाता है।
निम्नलिखित सन्धि पदों में ‘त्’ वर्ण किस वर्ण में बदला है ?
उत्तर:
सत् + चित् = सच्चित् (त् – च)
तत् + चित्रम् = तच्चित्रम् (त् – च)
एतत् + चन्द्रम् = एतच्चन्द्रम् (त् – च)
इसी प्रकार सन्धि करें
अन्यत् + च = अन्यच्च (त् – च)
तत् + चिन्तयित्वा = तच्चिन्तयित्वा (त् – च)
एतत् + च = एतच्च (त् – च)
तत् + चक्राम = तच्चक्राम (त् – च)
शरत् + चन्द्रः = शरच्चन्द्रः (त् – च)
सत् + चरित्रम् = सच्चरित्रम् (त् – च)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-25
उत् + लेखः = उल्लेखः|
(‘ल’ वर्ण से पूर्व त् वर्ण ल् वर्ण में बदल जाता है।)

इसी प्रकार निम्नलिखित पदों में सन्धि कीजिए
1. उत् + लिखितम् = उल्लिखितम्
2. उत् + लासः = उल्लासः
3. उत् + लचनम् = उल्लङ्घनम्
4. तत् + लाङ्गुलम् = तल्लाङ्गुलम्
5. तत् + लीनम् = तल्लीनम्

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

मिश्रितप्रश्न
1. निम्नलिखित कथा में स्थूल पदों में सन्धि करके पुनः लिखिए
अथ एकदा गुरुकुले सायङ्काले कृष्णः यज्ञ अर्थम् काष्ठानि आनेतुम् वनम् गतवान्। सहसा एव वृष्टिः आगता। मेघाः गर्जनम् कृतवन्तः। विद्युत् अपि अदीव्यत्। सर्वत्र अन्धकारः जातः । सर्वाम् रात्रिम् स तत्र एव वृक्षस्य अधः अतिष्ठत्। प्रातः काले तस्य गुरुः महा ऋषिः संदीपनिः तम् अन्विष्यन् तत्र आगतः। गुरुम् दृष्ट्वा कृष्णः उत् लसितः जातः । गुरुः अपि हृदये पुनः पुनः रमते।
उत्तर:
अथ एकदा गुरुकुले सायङ्काले कृष्णः यज्ञार्थम् काष्ठान्यानेतुंवनंगतवान् । सहसैव वृष्टिः आगता। मेघाः गर्जनम् कृतवन्तः। विद्युदप्यदीव्यत्। सर्वत्रान्धकारः जातः । सर्वाम् रात्रिम् स तत्रैव वृक्षस्याधः अतिष्ठत्। प्रातःकाले तस्य गुरुः महर्षिः संदीपनिः तम् अन्विष्यन् तत्रागतः। गुरुं दृष्ट्वा कृष्णः उल्लसितः जातः। गुरुः अपि हृदये पुनः पुनारमते।

2. निम्नलिखित पदों में वर्तनी संशोधन करके लिखिए
महर्षिना, पराजिताणाम्, प्रपनः वृक्षेन, पराण।
उत्तर:
महर्षिणा, पराजितानाम्, प्रपर्णः, वृक्षेण, परान्।

3. निम्नलिखित संवाद में प्रयुक्त रेखांकित पदों में सन्धिविच्छेद कीजिए
गुरु-सुधे! कथं त्वं विलम्बादागता। अद्य तु परीक्षादिवसः
सुधा-गुरुवर! रात्रौ अहं बहुचिरम् अपठम्। अतः प्रातर्जागरणे विलम्बः जातः ।
गुरु-त्वं तु एतज्जानासि यत् परीक्षासु रात्रौ अधिकं न पठनीयम् । पश्य वागीशः सत्यजिच्च प्रश्नानां समाधाने तल्लीनाः सन्ति। त्वमपि कमलया साकं संस्कृतवाङ्मयस्य प्रश्नानाम् उत्तराणि अथवा सदाचार-वसन्तर्तु, – कालिदासादिविषये कमपि एकम् निबंध लिखत।
उत्तर:
विलम्बात् + आगता। परि + ईक्षादिवसः ।
अहम् + बहुचिरम्। प्रातः + जागरणे।
एतत् + जानासि। अधिकम् + न।
वाक् + ईशः। सत्यजित् + च।
तत् + लीनाः। साकम् + संस्कृत
सत् + आचार। वसन्त + ऋतु।
कालिदास + आदि। कम् + अपि।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(iii) विसर्ग सन्धि:
HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः img-26
उपर्युक्त उदाहरणों में पूर्वपद में विसर्ग के बाद उत्तरपद में व्यञ्जन के आने से विसर्ग क्रमशः ओ, स्, ष् तथा ओऽ में परिवर्तित हो गया है। यह परिवर्तन विसर्ग सन्धि के कारण हुआ है। अतः हम कह सकते हैं कि दो वर्गों के समीप होने पर किसी वर्ण का विसर्ग हो जाना अथवा विसर्ग का कोई अन्य वर्ण हो जाना विसर्ग सन्धि है। इसके निम्नलिखित भेद हैं
(क) सत्व सन्धि
(i) विसर्ग (:) के बाद यदि च् या छ् हो तो विसर्ग का श्, ट् या ठ् हो तो ष्, त् या थ् होने पर स् हो जाता है; जैसे
मनः + तापः = मनस्तापः नमः + तुभ्यम् = नमस्तुभ्यम्
इतः + ततः = इतस्ततः विष्णुः + त्राता = विष्णुस्त्राता

(ख) शत्व तथा षत्व:
(ii) विसर्ग के बाद यदि श्, ए, स् आए तो विसर्ग (:) का क्रमशः श्, ष् और स् हो जाता है; जैसे
हरिः + शेते = हरिश्शेते निः + सारः = निस्सारः
निः + सन्देहः = निस्सन्देहः रामः + षष्ठः = रामष्षष्ठः

(iii) विसर्ग से पहले यदि इ या उ हो और बाद में क्, खु या पु, फ् में से कोई वर्ण हो तो विसर्ग (:) के स्थान पर ष् हो जाता है; जैसे
निः + फलः = निष्फलः – निः + कपटः = निष्कपटः
दुः + कर्मः = दुष्कर्मः दुः + फलः = दुष्फलः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(ग) विसर्ग को उत्व
(ओ) होना यदि विसर्ग से पूर्व ‘अ’ हो और बाद में भी ह्रस्व ‘अ’ हो तो विसर्ग को ‘उ’ हो जाता है . तथा विसर्ग पूर्व ‘अ’ के साथ मिलकर ‘ओ’ हो जाता है। परवर्ती ‘अ’ का पूर्वरूप हो जाता है और उसके स्थान पर ऽ चिह्न रख दिया जाता है; जैसे
पुरुषः + अस्ति = पुरुषोऽस्ति रामः + अत्र = रामोऽत्र
एष + अब्रवीत् = एषोऽब्रवीत शिवः + अर्ध्यः = शिवोऽर्च्यः

(घ) विसर्ग को ‘ओ’ होना
यदि विसर्ग से पूर्व ‘अ’ हो किन्तु विसर्ग के बाद किसी वर्ग का तीसरा, चौथा या पाँचवाँ वर्ग हो अथवा य, र, ल, व्, ह् में से कोई वर्ण हो तो विसर्ग सहित ‘अ’ को ओ हो जाता है; जैसे
रामः + गच्छति = रामो गच्छति रामः + घोषति = रामो घोषति
रामः + जयति = रामो जयति रामः + ददाति = रामो ददाति

(ङ) विसर्ग का रुत्व होना
यदि विसर्ग से पहले अ ‘आ’ को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो और बाद में कोई घोष वर्ग (वर्ग का तीसरा, चौथा, पाँचवाँ वर्ण अथवा य, र, ल, व, ह) हो तो विसर्ग के स्थान पर ‘र’ हो जाता है; जैसे
हरिः + उवाच = हरिरुवाच गौः + याति = गौर्याति
मुनिः + गच्छति = मुनिर्गच्छति हरेः + इच्छा = हरेरिच्छा

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(च) विसर्ग का लोप
निम्नलिखित दशाओं में विसर्ग का लोप हो जाता है
(i) यदि विसर्ग से पूर्व ह्रस्व ‘अ’ हो और उसके बाद ह्रस्व ‘अ’ से भिन्न कोई स्वर हो तो विसर्ग का लोप हो जाता है।
देवः + आयाति = देव आयाति अर्जुनः + उवाच = अर्जुन उवाच
कः + एति = क एति कः + एषः = क एषः ।

(ii) यदि विसर्ग के बाद ‘अ’ को छोड़कर कोई भी वर्ण हो तो. ‘सः’ और ‘एषः’ शब्दों के विसर्ग का लोप हो जाता है।
सः + इच्छति = स इच्छति
सः + भाषते = स भाषते
एषः + कथयति = एष कथयति
एषः + पठति = एष पठति

(iii) यदि विसर्ग से पहले ‘आ’ हो और बाद में कोई स्वर या घोष वर्ण (वर्ग का तीसरा, चौथा, पाँचवाँ वर्ण अथवा य, र, ल, व, ह) हों तो विसर्ग का लोप हो जाता है।
देवाः + आयान्ति = देवा आयान्ति
बालाः + हसन्ति = बाला हसन्ति

(iv) सः और एषः के पश्चात् कोई व्यंजन हो तो इनके विसर्गों का लोप हो जाता है; जैसे
सः पठति = स पठति
एषः विष्णुः = एष विष्णुः ।

(v) यदि सः और एषः के पश्चात् ह्रस्व अ को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो तो उसका भी लोप हो जाता है; जैसे
सः एति = स एति
एषः एति = एष एति
किन्तु यदि सः, एषः के परे ह्रस्व अ हो तो विसर्ग सहित अ को ओ हो जाता है; जैसे
सः + अस्ति = सोऽस्ति
एषः + अपि = एषोऽपि

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(vi) भोः, भगोः के विसर्गों का भी लोप हो जाता है यदि विसर्ग से परे कोई स्वर अथवा वर्ग का तीसरा, चौथा, पाँचवाँ तथा य, र, ल, व्, ह में से कोई वर्ण हो; जैसे
भोः + लक्ष्मी = भो लक्ष्मी
भगोः + नमस्ते = भगो नमस्ते

(vii) नमः, पुरः, तिरः शब्दों के विसर्ग को क् या के परे होने पर स् हो जाता है।
नमः + कारः = नमस्कारः
पुरः + कारः = पुरस्कारः
तिरः + कारः = तिरस्कारः
अयः + कारः = अयस्कारः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

णत्व तथा षत्व विधान:

1. णत्व विधान-एक पद में र, ष् के बाद न आए तो ण् हो जाता है; जैसे चतुर्णाम्, पुष्णाति, जीर्णः इत्यादि। यदि ऋ के बाद भी न आए तो उसके स्थान पर भी ण् हो जाता है; जैसे नृणाम्, पितृणाम्, चतसृणाम् आदि। ऋ, र, ष् तथा न् के बीच में कोई स्वर अथवा कवर्ग, पवर्ग तथा ह्, य, व, र या अनुस्वार हो तो भी न के स्थान पर ण हो जाता है; जैसे
रामेण, मूर्खेण, गुरुणा, रामाणाम्, मूर्खाणाम् तथा हरिणा आदि; किन्तु दृढेन, रसेन, अर्थेन, रसानाम् में ण नहीं होता, क्योंकि यहाँ यहाँ र, ऋ तथा न के बीच उपर्युक्त अक्षरों के अतिरिक्त अक्षर आते हैं।
पदान्त के न् का ण नहीं होता। जैसे
देवान, रामान्, हरीन्, गुरून् आदि।

2. षत्व विधान-अ, आ को छोड़कर शेष स्वर तथा ह्, य, व्, र, ल् एवं कवर्ग के बाद में आने वाले अपदान्त प्रत्यय और आदेश के स के स्थान पर ष हो जाता है; जैसे
रामेषु, हरिषु, सर्वेषाम्, मातृषु, वधूषु, चतुर्षु इत्यादि।
यदि उपर्युक्त वर्णों तथा स् के मध्य में अनुस्वार, विसर्ग और श, ष, स् का व्यवधान भी हो तो भी स् के स्थान पर ष् हो . जाता है। जैसे
धनूंषि, आयूंषि, आशीःषु, चक्षुःषु, हवींषि।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

अभ्यासार्थ प्रश्नाः

I. सन्धि विच्छेदं कुरुत
(क) अतैव ……………………. + …………………….
(ख) प्रोक्तम् ……………………. + …………………….
(ग) ततैव ……………………. + …………………….
(घ) खल्वेष ……………………. + …………………….
(ङ) यथेच्छयाः ……………………. + …………………….
(च) स्नानार्थम् ……………………. + …………………….
(छ) चादाय ……………………. + …………………….
(ज) कोऽपि ……………………. + …………………….
(झ) सज्जोऽस्मि ……………………. + …………………….
(ञ) हताश्वः ……………………. + …………………….

II. सन्धि कुरुत
(क) नि + अवसत् = ………………..
(ख) सूर्य + उदयः = ………………..
(ग) इति + उक्त्वा = ………………..
(घ) यथा + इच्छुम् = ………………..
(ङ) न + अस्ति = ………………..
(च) मया + एतत् = ………………..
(छ) यातु + इति = ………………..
(ज) द्वौ + अपि = ………………..
(झ) श्रेष्ठी + आह = ………………..
(ञ) बालः + अपि = ………………..

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

III. शुद्ध उत्तरं चित्वा लिखत
(i) ‘यन्न’ इति पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(क) यन् + न्
(ख) यत + न्
(ग) यन् + न
(घ) यत् + न
उत्तरम्:
(घ) यत् + न

(ii) ‘सेवयैव’ इति पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(क) सेवया + एव
(ख) सेवा + यैव
(ग) सेवा + एव
(घ) सेवाया + एव
उत्तरम्:
(क) सेवया + एव

(iii) ‘प्रत्येव’ इति पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(क) प्रत् + एव
(ख) प्रति + एव
(ग) प्रत् + येव
(घ) प्रत्य + एव
उत्तरम्:
(ख) प्रति + एव

(iv) ‘कश्चन’ इति पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(क) कश + चन
(ख) कश + चन
(ग) कः + श्चन्
(घ) कः + चन
उत्तरम्:
(घ) कः + चन

(v) ‘स्नानार्थम्’ इति पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(क) स्ना + थम्
(ख) स्ना + अर्थम
(ग) स्नान + अर्थम्
(घ) स्ना + नार्थम्
उत्तरम्:
(ग) स्नान + अर्थम्

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

IV.
(i) ‘तस्य + उपचारे’ अत्र सन्धिपदम् अस्ति
(क) तस्योपचारे
(ख) तस्यौपचारे
(ग) तस्यओपचारे
(घ) तस्याऔपचारे
उत्तरम्:
(क) तस्योपचारे

(ii) ‘इति + उक्त्वा’ अत्र सन्धिपदम् अस्ति
(क) इत्यक्त्वा
(ख) इतीयूक्त्वा
(ग) इतीउक्त्वा
(घ) इत्युक्त्वा
उत्तरम्:
(घ) इत्युक्त्वा

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः

(iii) ‘अद्य + अपि’ अत्र सन्धिपदम् अस्ति
(क) अद्यपि
(ख) अद्यापि
(ग) अद्यऽपि
(घ) अद्यअपि
उत्तरम्:
(ख) अद्यापि

(iv) ‘वृत्तिः + भव’ अत्र सन्धिपदम् अस्ति
(क) वृत्तिः भव
(ख) वृत्तिराभव
(ग) वृतिर्भव
(घ) वृत्तिरोभव
उत्तरम्:
(ग) वृतिर्भव

(v) ‘कः + इयम्’ अत्र सन्धिपदम् अस्ति
(क) केयम्
(ख) कीयम
(ग) कयम्
(घ) कियम्
उत्तरम्:
(क) केयम्

HBSE 9th Class Sanskrit व्याकरणम् सन्धिः Read More »

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

Haryana State Board HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

HBSE 9th Class Sanskrit पर्यावरणम् Textbook Questions and

Class 9 Sanskrit Chapter 11 HBSE

I. अधोलिखितानां सूक्तिानां भावं हिन्दीभाषायां लिखत
(निम्नलिखित सूक्तियों के भाव हिन्दी भाषा में लिखिए)
(क) “आवियते परितः समन्तात् लोकोऽनेनति पर्यावरणम्।”
(ख) प्रकृतिरेव तेषां विनाशकी सजाता।
(ग) धर्मो रक्षति रक्षितः इत्यार्षवचनम्।
(घ) “प्रकृतिरक्षयैव सम्भवति लोकरक्षेति न संशयः।”
उत्तराणि:
(क) भावार्थ प्रस्तुत सूक्ति संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘पर्यावरणम्’ में से उद्धृत है। ‘पर्यावरण’ शब्द के अर्थ को स्पष्ट करते हुए कहा गया है कि संसार जिसके द्वारा सब ओर से आच्छादित किया जाता है, वह पर्यावरण कहलाता है। इस पर्यावरण का निर्माण पृथ्वी, जल, तेज, वायु एवं आकाश इन पाँच तत्त्वों से होता है। दार्शनिक ग्रन्थों में इन्हें ही ‘पञ्चमहाभूत’ कहा गया है। पर्यावरण में ये पाँचों तत्त्व समाहित हैं। इन पाँचों तत्त्वों के माध्यम से पर्यावरण हमारी उसी प्रकार सुरक्षा करता है जिस प्रकार अजन्मे बच्चे की रक्षा माता की कोख करती है।

(ख) भावार्थ प्रस्तुत सूक्ति संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘पर्यावरणम्’ में से उद्धृत है। प्रकृति सभी प्राणियों की रक्षा के लिए प्रयास करती है। अन्न, जल, वायु, फल, फूल, ईंधन ये सभी जीवन की मूलभूत सुविधाएँ हैं। इन सबकी प्राप्ति हमें प्रकृति के माध्यम से ही होती है। परन्तु स्वार्थ में अन्धा हुआ मनुष्य इन्हीं के विनाश में लगा हुआ है। नदियों का जल विषैला बन गया है। बिना सोचे-समझे वृक्षों की कटाई की जा रही है। इस कारण प्रकृति विकारयुक्त होकर मनुष्यों के विनाश का कारण बन गई है।

(ग) भावार्थ प्रस्तुत सूक्ति संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘पर्यावरणम्’ में से उद्धृत है। हमें प्रकृति की रक्षा करनी चाहिए। इससे पर्यावरण अपने-आप सुरक्षित हो जाएगा। हमारे ऋषियों ने कहा है कि “रक्षा किया गया धर्म ही रक्षा करता है।” अतः पर्यावरण की रक्षा करना भी धर्म का ही अंग है। समाजसेवी लोग समय-समय पर कुएँ, बावड़ी, तालाब, प्याऊ आदि का निर्माण करवाते हैं। इसके साथ ही धर्मशालाओं का निर्माण करवाते हैं। ये सभी कार्य धर्म-सिद्धि के साधन के रूप में माने गए हैं। इनके निर्माण से हमारा पर्यावरण भी सुरक्षित रहेगा।

(घ) भावार्थ प्रस्तुत सूक्ति संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘पर्यावरणम्’ में से उद्धृत है। प्रकृति सभी प्राणियों की रक्षा के लिए प्रयास करती है। यह विभिन्न प्रकारों से सबको पुष्ट करती है तथा सुख-साधनों से तृप्त करती है। अतः हमारा यह दायित्व है कि इस प्रकृति की हम सभी रक्षा करें। इसके लिए समय-समय पर वृक्षारोपण करें। नदियों के जल को कलुषित न होने दें, वनों को उजड़ने न दें। इसके साथ ही कुत्ते, सूअर, साँप, नेवले आदि स्थलचरों तथा मछली, कछुए एवं मगरमच्छ आदि जलचरों की रक्षा करनी चाहिए; क्योंकि ये सभी पृथ्वी तथा जल की मलिनता को दूर करने वाले हैं। ऐसा करने से हम प्रकृति को सुरक्षित रख सकते हैं। प्रकृति को सुरक्षित रखने पर संसार की सुरक्षा हो सकती है। इसमें कोई सन्देह नहीं है।

पर्यावरणम् In Sanskrit HBSE 9th Class

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

II. अधोलिखितान गद्यांशान पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतपूर्णवाक्येन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांशों को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत के पूर्ण वाक्यों में लिखिए)
(1) प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते। इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः, सुखसाधनैः च तर्पयति। पृथिवी, जलम्, तेजः, वायुः, आकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि। तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति। आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम् ।
(क) प्रकृतिः केषां संरक्षणाय यतते?
(ख) प्रकृतिः सर्वान् कैः तर्पयति?
(ग) अत्र ‘गगनः’ इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
(घ) किं पर्यावरणम्?
(ङ) प्रकृतेः प्रमुख तत्त्वानि कानि सन्ति?
उत्तराणि:
(क) प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते।
(ख) इयं प्रकृतिः सर्वान् विविधैः प्रकारैः पुष्णाति तर्पयति च।
(ग) अत्र ‘गगनः’ इति पदस्य पर्यायपदम् ‘आकाशः’ प्रयुक्तम्।
(घ) आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम्।
(ङ) पृथिवी, जलम्, तेजो, वायुः, आकाशश्चेति प्रकृत्याः प्रमुख तत्त्वानि सन्ति।

2. अत एव अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया। तेन च पर्यावरणं रक्षितं भविष्यति। प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिन ऋषयो वने निवसन्ति स्म। यतो हि वने सुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म। तत्र विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायनं : गति।
(क) अस्माभिः किं करणीयाः?
(ख) वने के निवसन्ति स्म?
(ग) “खगाः’ इति पदस्य अत्र किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
(घ) तत्र श्रोत्ररसायनं के ददति?
(ङ) वने किम् उपलभ्यते स्म?
उत्तराणि:
(क) अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीयाः।
(ख) लोकमंगलाशंसिनः ऋषयः वने निवसन्ति स्म।
(ग) अत्र ‘खगाः’ इति पदस्य पर्यायपदं ‘विहगाः’ प्रयुक्तम्।
(घ) तत्र कलकूजितैः विविधाः विहगाः श्रोत्ररसायनं ददति।
(ङ) वने सुरक्षितं पर्यावरणम् उपलभ्यते स्म।

Sanskrit Class 9 Chapter 11 HBSE

2. स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति। जनाः यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपातयन्ति। तेन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशो भवति। नदीजलमपि तत्सर्वथाऽपेयं जायते। मानवाः व्यापारवर्धनाय वनवृक्षान् निर्विवेकं छिन्दन्ति। तस्मात् अवृष्टिः प्रवर्धते, वनपशवश्च शरणरहिता ग्रामेषु उपद्रवं विदधति। शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जायते।
(क) जनाः स्वल्पलाभाय किं कुर्वन्ति?
(ख) नद्यां किं निपात्यते?
(ग) ‘अवृष्टिः’ इति पदस्य किं विलोमपदम् ?
(घ) शरणरहिताः के उपद्रवं कुर्वन्ति?
(ङ) वनवृक्षाः किमर्थं छिद्यन्ते?
उत्तराणि:
(क) जनाः स्वल्पलाभाय बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति।
(ख) नद्यां यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं निपात्यते।
(ग) ‘अवृष्टिः’ इति पदस्य ‘वृष्टिः’ विलोमपदं प्रयुक्तम्।
(घ) शरणरहिताः वनपशवः ग्रामेषु उपद्रवं कुर्वन्ति।

4. धर्मो रक्षति रक्षितः इत्यार्षवचनम्। पर्यावरणरक्षणमपि धर्मस्यैवाङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः। अत एव. वापीकूपतडागादिनिर्माणं देवायतन-विश्रामगृहादिस्थापनञ्च धर्मसिद्धेः स्रोतो रूपेण अङ्गीकृतम्। कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुलादि-स्थलचराः, मत्स्य-कच्छप-मकरप्रभृतयः जलचराश्च अपि रक्षणीयाः, यत ते स्थलमलानाम् अपनोदिनः जलमलानाम् अपहारिणश्च । प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवति इत्यत्र नास्ति संशयः।
(क) कीदृशः धर्मः रक्षति?
(ख) धर्मस्य अङ्गं किमस्ति?
(ग) के प्राणिनः जलचराः कथिताः?
(घ) कुक्कुरसूकरसर्पनकुलादयः कीदृशाः प्राणिनः कथिताः?
(ङ) कया लोकरक्षा सम्भवति?
उत्तराणि:
(क) रक्षतिः धर्मः रक्षति।
(ख) पर्यावरणरक्षणम् धर्मस्य अङ्गं अस्ति।
(ग) मत्स्यकच्छप प्रभृतयो प्राणिनः जलचराः कथिताः।
(घ) कुक्कुरसूकरसर्पनकुलादयः स्थलचराः प्राणिनः कथिताः ।
(ङ) प्रकृतिरक्षयैव लोकरक्षा सम्भवति।

पर्यावरणम् HBSE 9th Class Sanskrit

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

III. स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूल पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए)
(क) स्वार्थान्धः मानवः पर्यावरणम् नाशयति।
(ख) वनपशवः ग्रामेषु उपद्रवं विदधति।
(ग) प्रकृतिः एव तेषां विनाशकी सजाता।
(घ) पर्यावरणरक्षणम् अपि धर्मस्य एव अङ्गम्।
(ङ) विहगाः कलकूजितैः श्रोत्ररसायनं ददति।
उत्तराणि:
(क) स्वार्थान्धः कः पर्यावरणम् नाशयति?
(ख) के ग्रामेषु उपद्रवं विदधति?
(ग) प्रकृतिः एव तेषां का सञ्जाता?
(घ) पर्यावरणरक्षणम् अपि कस्य एव अङ्गम् ?
(ङ) के कलकूजितैः श्रोत्ररसायनं ददति?

IV. अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारं पुनः लिखत
(निम्नलिखित वाक्यों को घटनाक्रम के अनुसार दोबारा लिखिए)
(अ)
(क) पृथिवी, जलम्, तेजः, वायुः, आकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि।
(ख) यथा अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ ।
(ग) प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते।
(घ) आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम् ।
(ङ) प्रकृतिः सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः, तर्पयति।
उत्तराणि:
(ग) प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते।
(ङ) प्रकृतिः सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः, तर्पयति।
(क) पृथिवी, जलम्, तेजः, वायुः, आकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि।
(घ) आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम्।।
(ख) यथा अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ।

(ब)
(क) सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति।
(ख) प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिन ऋषयो वने निवसन्ति स्म।
(ग) शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायुं वितरन्ति।
(घ) विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायनं ददति।
(ङ) अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया।
उत्तराणि:
(ङ) अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया।
(ख) प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिन ऋषयो वने निवसन्ति स्म।
(घ) विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायनं ददति।।
(क) सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति।
(ग) शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायुं वितरन्ति।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

v. अधोलिखित प्रश्नानाम् चतुषु वैकल्पिक उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत
(निम्नलिखित प्रश्नों के दिए गए चार विकल्पों में से उचित उत्तर का चयन कीजिए)
1. स्वार्थान्धः मानवः कं नाशयति?
(i) धनं
(ii) पर्यावरणं
(iii) जनं
(iv) धर्म
उत्तरम्
(ii) पर्यावरणं

2. प्रकृतिः समेषां केषां रक्षणाय यतते?
(i) वनानां
(ii) वृक्षाणां
(iii) प्राणिनां
(iv) लतानां
उत्तरम्:
(ii) प्राणिनां

3. अस्माभिः का रक्षणीया?
(i) प्रकृतिः
(ii) सुकृतिः
(iii) विकृतिः
(iv) आकृतिः
उत्तरम्
(i) प्रकृतिः

4. शीतलमन्दसुगन्धपवना किं वितरन्ति?
(i) जलवायु
(ii) प्राणवायु
(iii) वनवायु
(iv) शीतलवायु
उत्तरम्:
(ii) प्राणवायुं

5. मत्स्यकच्छपमकर प्रभृतयो के रक्षणीयाः?
(i) स्थलचराः
(ii) वायुचराः
(ii) जलचराः
(iv) गगनचराः
उत्तरम्:
(ii) जलचराः

6. ‘प्रकृतिः + एव’ अत्र सन्धियुक्तपदम् अस्ति
(i) प्रकृतिएंव
(ii) प्रकृतिः एव
(iii) प्रकृतिरेव
(iv) प्रकृतिरैव
उत्तरम्:
(iii) प्रकृतिरेव

7. ‘इत्यार्ष’ इति पदस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(i) इत्या + र्ष
(ii) इति + आर्ष
(iii) इत् + यार्ष
(iv) इती + आर्ष
उत्तरम्:
(ii) इति + आर्ष

8. ‘प्रकृतिः’ इति पदे कः प्रत्ययः अस्ति?
(i) शतृ
(ii) क्त
(iii) यत्
(iv) क्तिन्
उत्तरम्:

(iv) क्तिन् ‘खगाः’ इति पदस्य किं पर्यायपदम् ?
(i) गगनः
(ii) पशवः
(iii) आकाशः
(iv) विहगाः
उत्तरम्:
(iv) विहगाः

10. “धर्मो रक्षति रक्षितः इति आर्षवचनम्।” इति वाक्ये अव्ययपदम् अस्ति
(i) इति
(ii) रक्षति
(iii) आर्ष
(iv) रक्षितः
उत्तरम्:
(i) इति

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

योग्यताविस्तारः

यह पाठ पर्यावरण को ध्यान में रखकर लिखा गया एक लघु निबन्ध है। वर्तमान युग में प्रदूषित वातावरण मानव-जीवन के लिए भयङ्कर अभिशाप बन गया है। नदियों का जल कलुषित हो रहा है, वन वृक्षों से रहित हो रहे हैं, मिट्टी का कटाव बढ़ने से बाढ़ की समस्याएँ बढ़ती जा रही हैं। कल-कारखानों और वाहनों के धुएँ से वायु विषैली हो रही है। वन्य-प्राणियों की जातियाँ भी नष्ट हो रही हैं। वैज्ञानिकों के अनुसार वृक्षों एवं वनस्पतियों के अभाव में मनुष्यों के लिए जीवित रहना असम्भव प्रतीत होता है। पत्र, पुष्प, फल, काष्ठ, छाया एवं औषधि प्रदान करने वाले पादपों एवं वृक्षों की उपयोगिता वर्तमान समय में पूर्वापेक्षया अधिक है।

(क) निम्नलिखित शब्दयुग्मों के भेद देखने योग्य हैं
सङ्कल्पः-सत्सङ्कल्पः
आचारः-सदाचारः
जनः-सज्जनः
सङ्गतिः-सत्सङ्गतिः
मतिः-सन्मतिः
(ख) आर्षवचन-ऋषि के द्वारा कहा गया वचन ‘आर्षवचन’ कहलाता है।
(ग) पञ्चतत्त्व पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश। इन पाँच तत्त्वों से ही यह शरीर बनता है।
समानान्तर श्लोक व सूक्तियाँ
पर्यावरण से सम्बन्धित निम्न उक्तियाँ एवं श्लोक पढ़ने योग्य तथा याद करने योग्य हैं
हमारी संस्कृति में वृक्ष वन्दनीय हैं इसलिए वृक्षों को काटना, उखाड़ना वर्जित है।

दशकूपसमा वापी दशवापीसमो हृदः।
दशहदसमः पुत्रो दशपुत्रसमो द्रुमः ॥ (मत्स्यपुराणम्)

तुलसी का पौधा भारतीय संस्कृति का एक महत्त्वपूर्ण अङ्ग है। न केवल धार्मिक अपितु चिकित्सा की दृष्टि से भी यह रक्षा करने योग्य है। इसीलिए घर के आँगन में इसके रोपण का महत्त्व है। पुराण और वैद्यक ग्रन्थों के अनुसार तुलसी का पौधा वायु प्रदूषण को दूर करता है। कहा गया है

‘तुलसी’ कानने चैव गृहे यस्यावतिष्ठते।
तद्गृहं तीर्थमित्याहुः नायान्ति यमकिङ्कराः ॥
तुलसीगन्धमादाय यत्र गच्छति मारुतः।
दिशो दश पुनात्याशु भूतग्रामांश्चतुर्विधान् ॥ (पद्योत्तरखण्डम्)

तुलसी का रस तीव्रज्वर को नष्ट करता है। कहा गया है
पीतो मरीचिचूर्णेन तुलसीपत्रजो रसः ।
द्रोणपुष्परसोप्येवं निहन्ति विषम ज्वरम् ॥ (शार्ङ्गधर)

वृक्षारोपण का महत्त्व
तारयेद् वृक्षरोपी तु तस्माद् वृक्षान् प्ररोपयेत् ।
तस्य पुत्रा भवन्त्येव पादपा नात्र शंसयः॥

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

HBSE 9th Class Sanskrit 11 पर्यावरणम् Important Questions and Answers

(क) विद्यालयप्राङ्गणे स्थितस्य उद्यानस्य वृक्षाः पादपाश्च कथं सुरक्षिताः स्युः तदर्थं प्रयत्नः करणीय इति सप्तवाक्येषु लिखत।
उत्तरम्:
(1) सर्वप्रथमं वृक्षान् पादपान् वा प्रति रक्षाजालस्य व्यवस्था भवितव्या।
(2) वृक्षपादपानां संरक्षणाय मालाकाराणामपि व्यवस्था भवितव्या।
(3) तेषां जलसिञ्चनस्य पूर्णः प्रबन्धः स्यात्।
(4) वृक्षाणां पादपानां च स्पर्शस्य निषेधः स्यात्।
(5) तेषां पुष्पाणामपि स्पर्शस्य निषेधः भवितव्यः ।
(6) वृक्षलतापुष्पविनाशकं प्रति दण्डस्य व्यवस्था स्यात् ।
(7) वृक्षाणां फलानाम् अपि हानिः न भवितव्या।

(ख) अभिभावकस्य शिक्षकस्य वा सहयोगेन एकस्य वृक्षस्य आरोपणं करणीयम्। (यदि स्थानम् अस्ति।) तर्हि विद्यालय प्राङ्गणे, नास्ति चेत् स्वस्मिन् प्रतिवेशे, गृहे वा। कृतं सर्वं दैनन्दिन्यां लिखित्वा शिक्षकं दर्शयत।

उत्तरम्- छात्र अपने-अपने कक्षा अध्यापक के सहयोग से अपने-अपने विद्यालय के प्राङ्गण में वृक्ष लगाएँ तथा अपनी डायरी में लिखें कि वे उसकी रक्षा के लिए प्रतिदिन क्या-क्या करते हैं। यह सब वे अपने अध्यापक को भी लिखकर दिखाएँ।

पर्यावरणम् गद्यांशों के सप्रसंग हिन्दी सरलार्थ एवं भावार्थ

1. प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते। इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः, सुखसाधनैः च तर्पयति। पृथिवी, जलम्, तेजः, वायुः, आकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि। तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति। आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम्। यथा अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ। परिष्कृतं प्रदूषणरहितं च पर्यावरणम् अस्मभ्यं सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचारं, संत्यसङ्कल्पं माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति। प्रकृतिकोपैः आतङ्कितो जनः किं कर्तुं प्रभवति? जलप्लावनैः, अग्निभयैः, भूकम्पैः, वात्याचक्रः, उल्कापातादिभिश्च सन्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम्?

शब्दार्थ-समेषां = सभी का। प्राणिनां = प्राणियों की। संरक्षणाय = रक्षा के लिए। यतते = प्रयत्न करती है। पुष्णाति = पुष्ट करती है। तर्पयति = संतुष्ट करती है। सुखसाधनैः = सुख-साधनों के द्वारा । तत्त्वानि = तत्त्व । रचयन्ति = बनाते हैं। आवियते = आच्छादित किया जाता है। समन्तात् = अच्छी प्रकार से। लोकः = संसार। अजातश्शिशः = पैदा न हुआ शिशु । मातृगर्भे = माता के गर्भ में। पर्यावरणकुक्षौ = पर्यावरण की कोख में। परिष्कृतं = स्वच्छ, साफ-सुथरा। सद्विचारं (सद् + विचारम्) = अच्छे विचार। सङ्कल्पं = अच्छे संकल्प। माङ्गलिक सामग्री = शुभ कार्यों के लिए सामग्री। आतङ्किताः = व्याकुल। प्रभवति = समर्थ है। जलप्लावनैः = बाढ़। भूकम्पैः = भूचालों से। वात्याचक्रैः = आँधी-तूफान आदि से। उल्कापातादिभिः = उल्का आदि के गिरने से। सन्तप्तस्य = पीड़ित, दुःखी। क्व = कहाँ।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘पर्यावरणम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ में पर्यावरण के संरक्षण के विषय में महत्त्वपूर्ण जानकारी दी गई है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत गद्यांश में प्रकृति एवं पर्यावरण के प्रमुख तत्त्वों एव उनके महत्त्व के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ प्रकृति सभी प्राणियों की रक्षा के लिए प्रयास करती है। यह विभिन्न प्रकारों से सबको पुष्ट करती है तथा सुख-साधनों से सन्तुष्ट करती है। पृथ्वी, जल, तेज, वायु और आकाश ये इसके प्रमुख तत्त्व हैं। वे ही मिलकर अथवा भिन्न-भिन्न हमारे पर्यावरण को बनाते हैं। संसार जिसके द्वारा सब ओर से आच्छादित किया जाता है, वह पर्यावरण कहलाता है। जिस प्रकार पैदा न हुआ शिशु अपनी माता के गर्भ में सुरक्षित रहता है, उसी प्रकार मनुष्य पर्यावरण की कोख में (सुरक्षित रहता है)। साफ-सुथरा तथा प्रदूषण से रहित पर्यावरण हमें सांसारिक जीवन-सुख, अच्छे विचार, अच्छे संकल्प तथा मांगलिक सामग्री (पूजा-पाठ की सामग्री) देता है। प्रकृति के क्रोधों से व्याकुल मनुष्य क्या कर सकता है? बाढ़, अग्नि-भय, भूकम्पों, आँधी-तूफानों से तथा उल्का आदि के गिरने से दुःखी मनुष्य का कहाँ कल्याण है? अर्थात् कहीं नहीं।

भावार्थ-पृथ्वी, जल, तेज, वायु एवं आकाश ये पर्यावरण के पाँच प्रमुख तत्त्व हैं। इनसे ही पर्यावरण का निर्माण होता है, जिसने संसार को चारों तरफ से आच्छादित कर रखा है, वही पर्यावरण है। इसके द्वारा ही हमारा जीवन सुरक्षित है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

2. अत एव अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया। तेन च पर्यावरणं रक्षितं भविष्यति। प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिन ऋषयो वने निवसन्ति स्म । यतो हि वने सुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म । तत्र विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायनं ददति। सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। वृक्षा लताश्च फलानि पुष्पाणि इन्धनकाष्ठानि च बाहुल्येन समुपहरन्ति। शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायु वितरन्ति।

शब्दार्थ-रक्षणीया = रक्षा करनी चाहिए। लोकमङ्गलाशंसिन = जनता का कल्याण करने वाले। निवसन्ति स्म = रहते थे। विहगाः = पक्षी। कलकूजितैः = मधुर दूंजन से। श्रोत्ररसायनम् = कानों को अच्छा लगने वाला। ददति = देते हैं। सरितः = नदियाँ। गिरिनिर्झराः = पर्वतीय झरने। अमृतस्वादु = अमृत के समान स्वादिष्ट। इन्धनकाष्ठानि = जलाने के लिए लकड़ियाँ। औषधकल्पं = औषधि के समान। प्राणवायुं = ऑक्सीजन।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘पर्यावरणम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ में पर्यावरण के संरक्षण के विषय में महत्त्वपूर्ण जानकारी दी गई है।

सन्दर्भ-निर्देश प्रस्तुत गद्यांश में वनों के महत्त्व के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ इसलिए हमें प्रकृति की रक्षा करनी चाहिए। इससे पर्यावरण अपने-आप सुरक्षित हो जाएगा। प्राचीनकाल में लोक-कल्याण चाहने वाले ऋषि वन में ही रहते थे। क्योंकि वन में ही सुरक्षित पर्यावरण उपलब्ध था। विभिन्न प्रकार के पक्षी अपने मधुर पूजन से वहाँ कानों को अमृत प्रदान करते थे।

नदियाँ तथा पर्वतीय झरने अमृत के समान स्वादिष्ट एवं पवित्र जल देते हैं। वृक्ष तथा लताएँ फल, फूल तथा ईंधन की लकड़ी बहुत मात्रा में देते हैं। शीतल, मन्द तथा सुगन्धित वन-वायु औषधि के समान ऑक्सीजन वितरित करती है।

भावार्थ-प्रकृति के संरक्षण एवं संवर्धन से हमारा जीवन खुशहाल बन सकता है। फल, फूल, ईंधन, सुगन्धित वायु तथा स्वादिष्ट जल हमें प्रकृति के माध्यम से ही प्राप्त होते हैं।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

3. परन्तु स्वार्थान्धो मानवः तदेव पर्यावरणम् अद्य नाशयति। स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति। जनाः यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपातयन्ति। तेन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशो भवति। नदीजलमपि तत्सर्वथाऽपेयं जायते। मानवाः व्यापारवर्धनाय वनवृक्षान् निर्विवेकं छिन्दन्ति। तस्मात् अवृष्टिः प्रवर्धते, वनपशवश्च शरणरहिता ग्रामेषु उपद्रवं विदधति। शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जायते। एवं हि स्वार्थान्धमानवैः विकृतिम् उपगता प्रकृतिः एव सर्वेषां विनाशक: भवति। विकृतिमुपगते पर्यावरणे विविधाः रोगाः भीषणसमस्याश्च सम्भवन्ति। तत्सर्वमिदानी चिन्तनीयं प्रतिभाति।

शब्दार्थ-स्वार्थान्धः = स्वार्थ में अन्धा। नाशयति = नष्ट कर रहा है। स्वल्पलाभाय = थोड़े-से लाभ के लिए। यन्त्रागाराणां = कारखानों के। विषाक्तं = विषैला। निपातयन्ति = फेंका जाता है। अपेयम् = न पीने योग्य। निर्विवेकं = बिना विचार किए। छिन्दन्ति = काटे जा रहे हैं। अवृष्टिः = वर्षा की कमी। प्रवर्धते = बढ़ती जा रही है। शरणरहिता = आश्रय से रहित होकर। उपद्रवं = भय तथा अशान्ति। विदधति = करते हैं। सङ्कटापन्नः = संकटयुक्त। विकृतिम् उपगता = विकारयुक्त। प्रकृतिः एव (प्रकृतिः + एव) = प्रकृति ही। विनाशकी = विनाश करने वाली। प्रतिभाति = प्रतीत हो रहा है।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘पर्यावरणम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ में पर्यावरण के संरक्षण के विषय में महत्त्वपूर्ण जानकारी दी गई है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में बताया गया है कि स्वार्थ में अन्धा बना हुआ मनुष्य पर्यावरण को नष्ट कर रहा है, जिससे उसका जीवन संकटापन्न हो गया है।
सरलार्थ-परन्तु स्वार्थ में अन्धा हुआ मनुष्य उसी पर्यावरण को आज नष्ट कर रहा है। थोड़े-से लाभ के लिए मनुष्य बहुमूल्य वस्तुओं को नष्ट कर रहा है। कारखानों का विषैला जल नदियों में गिराया जा रहा है, जिससे मछली आदि जलचरों का पल भर में ही नाश हो जाता है। नदियों का जल भी सर्वथा न पीने योग्य हो जाता है। व्यापार बढ़ाने के लिए वन के वृक्ष बिना विचार किए (अंधाधुंध) काटे जा रहे हैं, जिससे वर्षा की कमी बढ़ती जा रही है तथा वन के पशु आश्रय से रहित होकर गाँवों में भय तथा अशान्ति उत्पन्न कर रहे हैं।

वृक्षों के कट जाने से शुद्ध वायु भी दुर्लभ हो गई है। इस प्रकार स्वार्थ में अन्धे मनुष्यों के द्वारा विकारयुक्त की गई प्रकृति ही उनकी विनाशिनी हो गई है। पर्यावरण में विकार आ जाने से विभिन्न रोग तथा भीषण समस्याएँ उत्पन्न हो रही हैं। इसलिए अब सब कुछ चिन्तायुक्त प्रतीत हो रहा है। . भावार्थ मनुष्य अपने लाभ के लिए पर्यावरण को नुकसान पहुंचा रहा है। कारखानों से छोड़े गए विषैले जल से नदियों का जल प्रदूषित हो रहा है। वनों के वृक्षों की कटाई से वर्षा की कमी हो रही है, जिससे मनुष्य का जीवन संकटों से घिरता जा रहा है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

4. धर्मो रक्षति रक्षितः इत्यार्षवचनम्। पर्यावरणरक्षणमपि धर्मस्यैवाङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः। अत एव वापीकूपतडागादिनिर्माणं देवायतन-विश्रामगृहादिस्थापनञ्च धर्मसिद्धेः स्रोतो रूपेण अङ्गीकृतम्। कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुलादि-स्थलचराः, मत्स्य-कच्छप-मकरप्रभृतयः जलचराश्च अपि रक्षणीयाः, यत ते स्थलमलानाम् अपनोदिनः जलमलानाम् अपहारिणश्च । प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवति इत्यत्र नास्ति संशयः।

शब्दार्थ-रक्षति = रक्षा करता है। रक्षितः = रक्षा किया गया। वापी = बावड़ी। कूपः = कुएँ। तडागादिनिर्माणं = तालाब आदि बनवाना। देवायतन = मन्दिर। विश्रामगृहस्थापनम् = विश्रामगृह बनवाना। धर्मसिद्धेः = धर्म की सिद्धि। अङ्गीकृतम् = माने गए हैं। कुक्कुरः = कुत्ता। सूकरः = सूअर । नकुलः = नेवला। स्थलचराः = पृथ्वी पर चलने वाले जीव। कच्छप = कछुए। मकरः = मगरमच्छ। स्थलमलानाम् अपनोदिनः = पृथ्वी की गन्दगी को दूर करने वाले। सम्भवति = संभव है। संशयः = सन्देह।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘पर्यावरणम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ में पर्यावरण के संरक्षण के विषय में महत्त्वपूर्ण जानकारी दी गई है।

सन्दर्भ-निर्देश इस गद्यांश में बताया गया है कि पर्यावरण की रक्षा करना भी धर्म की रक्षा करने के समान है।

सरलार्थ-रक्षा किया गया धर्म ही रक्षा करता है, यह ऋषियों का कथन है। पर्यावरण की रक्षा करना भी धर्म का ही अंग हैऐसा ऋषियों ने प्रतिपादित किया। इसीलिए कुएँ, बावड़ी, तालाब आदि बनवाना, मन्दिर, विश्रामगृह (धर्मशाला) आदि की स्थापना धर्मसिद्धि के साधन के रूप में माने गए हैं। कुत्ते, सूअर, साँप, नेवले आदि स्थलचरों तथा मछली, कछुए, मगरमच्छ आदि जलचरों की भी रक्षा करनी चाहिए; क्योंकि वे पृथ्वी तथा जल की मलिनता को दूर करने वाले हैं। प्रकृति की रक्षा के द्वारा ही संसार की रक्षा हो सकती है-इसमें सन्देह नहीं है।

भावार्थ-पर्यावरण की रक्षा करना भी धर्म का भाग है। धर्म की रक्षा करने वाले मनुष्य की धर्म रक्षा करता है। अर्थात् जो मनुष्य धर्म की रक्षा करता है, उस मनुष्य की रक्षा धर्म के द्वारा अवश्य की जाती है। अतः मनुष्य को पर्यावरण की रक्षा धर्म समझकर करनी चाहिए। पर्यावरण की रक्षा से प्रकृति की रक्षा होगी जिससे संसार की रक्षा हो सकती है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

अभ्यासः

1. एकपदेन उत्तरं लिखत
(एक पद में उत्तर लिखिए)
(क) मानवः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(ख) सुरक्षितं पर्यावरणं कुत्र उपलभ्यते स्म?
(ग) आर्षवचनं किमस्ति? ।
(घ) पर्यावरणमपि कस्य अङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः?
(ङ) लोकरक्षा कया सम्भवति?
(च) अजातशिशुः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(छ) प्रकृतिः केषां संरक्षणाय यतते?
उत्तराणि:
(क) पर्यावरणकुक्षौ,
(ख) वने,
(ग) “धर्मो रक्षति रक्षितः” इति,
(घ) धर्मस्य,
(ङ) प्रकृतिरक्षया,
(च) मातृगर्भे,
(छ) समेषां प्राणिनां।

2. अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए)
(क) प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि कानि सन्ति?
(ख) स्वार्थान्धः मानवः किं करोति?
(ग) पर्यावरणे विकृते जाते किं भवति?
(घ) अस्माभिः पर्यावरणस्य रक्षा कथं करणीया?
(ङ) लोकरक्षा कथं संभवति?
(च) परिष्कृतं पर्यावरणम् अस्मभ्यं किं किं ददाति?
उत्तराणि:
(क) पृथिवी-जलं-तेजो वायुकाशश्चेति प्रकृत्याः प्रमुखतत्त्वानि सन्ति।
(ख) स्वार्थान्धः मानवः पर्यावरणं नाशयति।
(ग) पर्यावरणे विकृते जाते विविधाः रोगाः भीषण-समस्याश्च जायन्ते।
(घ) अस्माभिः वापीकूपतडागादिनिर्माणं कृत्वा, कुक्कुरसूकरसर्पनकुलादिस्थलचराणां, मत्स्यकच्छपमकरप्रभृतीनां जलचराणां रक्षणेन पर्यावरणस्य रक्षा करणीया।
(ङ) प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवति।
(च) परिष्कृतं पर्यावरणम् अस्मभ्यं सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचारं, सत्यसङ्कल्पं, माङ्गलिकसामग्रीञ्च ददाति।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

3. स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूल पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए)
(क) वनवृक्षाः निर्विवेकं छिद्यन्ते।
(ख) वृक्षकर्तनात् शुद्धवायुः न प्राप्यते।
(ग) प्रकृतिः जीवनसुखं प्रददाति।
(घ) अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति।
(ङ). पर्यावरणरक्षणं धर्मस्य अङ्गम् अस्ति।
उत्तराणि:
(क) के निर्विवेकं छिद्यन्ते?
(ख) कस्मात् शुद्धवायुः न प्राप्यते?
(ग) प्रकृतिः किं प्रददाति?
(घ) अजातश्शिशुः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(ङ) पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् अस्ति? .

4. उदाहरणमनुसृत्य पदरचनां कुरुत- 
(उदाहरण का अनुसरण करके पद रचना कीजिए)
(क) यथा- जले चरन्ति इति – जलचरा:
स्थले चरन्ति इति – ………………..
निशायां चरन्ति इति – ………………..
व्योम्नि चरन्ति इति – ………………..
गिरौ चरन्ति इति – ………………..
भूमौ चरन्ति इति – ………………..
उत्तराणि:
(क) स्थले चरन्ति इति – स्थलचराः
(ख) निशायां चरन्ति इति – निशाचराः
(ग) व्योम्नि चरन्ति इति – व्योमचराः
(घ) गिरौ चरन्ति इति – गिरिचराः
(ङ) भूमौ चरन्ति इति – भूमिचराः

(ख) यथा- न पेयम् इति – अपेयम्
न वृष्टि इति – ………………….
न सुखम् इति – ………………….
न भावः इति – ………………….
न पूर्णः इति – ………………….
उत्तराणि:
(क) न वृष्टि इति – अवृष्टिः
(ख) न सुखम् इति – असुखम्
(ग) न भावः इति – अभावः
(घ) न पूर्णः इति – अपूर्णः

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

5. उदाहरणमनुसृत्य पदनिर्माणं कुरुत
(उदाहरण का अनुसरण करते हुए पद निर्माण कीजिए)
यथा- वि + कृ + क्तिन् = विकृतिः
(क) प्र + गम् + क्तिन् = …………………….
(ख) दृश् + क्तिन् = …………………….
(ग) गम् + क्तिन् = …………………….
(घ) मन् + क्तिन् = …………………….
(ङ) शम् + क्तिन् = …………………….
(च) भी + क्तिन् = …………………….
(छ) जन् + क्तिन् = …………………….
(ज) भज् + क्तिन् = …………………….
(झ) नी + क्तिन् = …………………….
उत्तराणि:
(क) प्र + गम् + क्तिन् = प्रगतिः
(ख) दृश् + क्तिन् = दृष्टिः
(ग) गम् + क्तिन् = गतिः
(घ) मन् + क्तिन् = मतिः
(ङ) शम् + क्तिन = शान्तिः
(च) भी + क्तिन = भीतिः
(छ) जन् + क्तिन् = जातिः
(ज) भज् + क्तिन् = भक्तिः
(झ) नी + क्तिन् = नीतिः

6. निर्देशानुसारं परिवर्तयत
(निर्देश अनुसार बदलाव कीजिए)
यथा- स्वार्थान्धो मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति (बहुवचने)।
स्वार्थान्धाः मानवाः अद्य पर्यावरणं नाशयन्ति।
(क) सन्तप्तस्य मानवस्य मङ्गलं कुतः? (बहुवचने)
(ख) मानवाः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षिताः भवन्ति। (एकवचने)
(ग) वनवृक्षाः निर्विवेकं छिद्यन्ते। (एकवचने)
(घ) गिरिनिर्झराः निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। (द्विवचने)
(ङ) सरित् निर्मलं जलं प्रयच्छति। (बहुवचने)
उत्तराणि:
(क) सन्तप्तानां मानवानां मङ्गलं कुतः?
(ख) मानवः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षितः भवति।
(ग) वनवृक्षः निर्विवेकं छिद्यते।
(घ) गिरिनिर्झरौ निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति।
(ङ) सरितः निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति।

(अ) पर्यावरणरक्षणाय भवन्तः किं करिष्यन्ति इति विषये पञ्च वाक्यानि लिखत।
(पर्यावरण बचाने के लिए आप क्या करेंगे इस विषय पर पाँच वाक्य लिखिए)
यथा- अहं विषाक्तम् अवकरं नदीषु न पातयिष्यामि।
(क) …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
(ख) …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
(ग) …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
(घ) …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
(ङ) …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
उत्तराणि:
(क) अहं निर्विवेकं वृक्षच्छेदनं न करिष्यामि।
(ख) अहं समय-समये वृक्षारोपणं करिष्यामि।
(ग) अहं कुक्कुरसूकरनकुलादिस्थलचराणां संरक्षणं करिष्यामि।
(घ) अहं पशु-पक्षिणाम् आखेटं न करिष्यामि।
(ङ) अहं वापीकूपतडागादिनिर्माणं करिष्यामि।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

7. उदाहरणमनुसृत्य उपसर्गान् पृथक्कृत्वा लिखत
(उदाहरण के अनुसार उपसर्ग अलग-अलग करके लिखिए)
यथा- संरक्षणाय – सम्
(i) प्रभवति – ……………………
(ii) उपलभ्यते – ……………………
(ii) निवसन्ति – ……………………
(iv) समुपहरन्ति – ……………………
(v) वितरन्ति – ……………………
(vi) प्रयच्छन्ति – ……………………
(vii) उपगता – ……………………
(vii) प्रतिभाति – ……………………
उत्तराणि:
(i) प्रभवति – प्र
(ii) उपलभ्यते – उप
(iii) निवसन्ति – नि
(iv) समुपहरन्ति – सम् + उप
(v) वितरन्ति – वि
(vi) प्रयच्छन्ति – प्र
(vii) उपगता – उप
(viii) प्रतिभाति – प्रति

(अ) उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानां समस्तपदानां विग्रहं लिखत
(उदाहरण के अनुसार निम्नलिखित समस्त पदों का विग्रह लिखिए)
यथा – तेजोवायुः – तेजः वायुः च।
गिरिनिर्झराः – गिरयः निर्झराः च।
(i) पत्रपुष्पे – ………………..
(ii) लतावृक्षौ – ………………..
(iii) पशुपक्षी – ………………..
(iv) कीटपतङ्गौ – ………………..
उत्तराणि:
(i) समस्तपद – विग्रहपद
(ii) पत्रपुष्पे – पत्रं पुष्पं च
(iii) लतावृक्षौ – लता वृक्षः च
(iv) पशुपक्षी – पशुः पक्षी च
(v) कीटपतङ्गौ – कीटः पतंगः च

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम्

पर्यावरणम् (पर्यावरण) Summary in Hindi

पर्यावरणम् पाठ-परिचय

प्रस्तुत पाठ पर्यावरण को ध्यान में रखकर लिखा गया एक लघु निबन्ध है। वर्तमान युग में प्रदूषित वातावरण मानव-जीवन के लिए भयङ्कर अभिशाप बन गया है।
इस पाठ में बताया गया है कि प्रकृति सभी प्राणियों की रक्षा के लिए प्रयास करती है। यह विभिन्न प्रकारों से सबको पुष्ट करती है तथा सुख-साधनों से तृप्त करती है। पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश रूपी पञ्चमहाभूत प्रकृति के महत्त्वपूर्ण तत्त्व हैं।

इन्हीं से पर्यावरण का निर्माण होता है। संसार जिसके द्वारा सब ओर से आच्छादित किया जाता है, उसे ही ‘पर्यावरण’ कहते हैं। परन्तु स्वार्थ में अन्धा हुआ मनुष्य उसी पर्यावरण को आज नष्ट कर रहा है। नदियों का जल कलुषित हो रहा है। वन वृक्षों से रहित हो रहे हैं। मिट्टी का कटाव बढ़ने से बाढ़ की समस्याएँ बढ़ती जा रही हैं। कल-कारखानों और वाहनों के धुएँ से वायु विषैली हो रही है। वन्य-प्राणियों की जातियाँ भी नष्ट हो रही हैं।

वैज्ञानिकों के अनुसार वृक्षों एवं वनस्पतियों के अभाव में मनुष्यों के लिए जीवित रहना असम्भव प्रतीत हो रहा है। पत्र, पुष्प, फल, काष्ठ, छाया एवं औषधि प्रदान करने वाले पदार्थ एवं वृक्षों की उपयोगिता वर्तमान समय में पहले की अपेक्षा अधिक है। ऐसी परिस्थिति में हमारा कर्त्तव्य है कि हम पर्यावरण के संरक्षणार्थ उपाय करें। हम वृक्षों के रोपण, नदी-जल की स्वच्छता, ऊर्जा के संरक्षण, वापी, कूप, तड़ाग, बाग-बगीचे आदि के निर्माण और उसको स्वच्छ रखने में प्रयत्नशील हों, ताकि हमारा जीवन सुखमय एवं उपद्रव रहित हो सके।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Read More »

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

Haryana State Board HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

HBSE 9th Class Sanskrit जटायोः शौर्यम् Textbook Questions and

Sanskrit Class 9 Chapter 10 जटायोः शौर्यम् HBSE

I. अधोलिखितानां सूक्तिानां भावं हिन्दी भाषायां लिखत
(निम्नलिखित सूक्तियों के भाव हिन्दी भाषा में लिखिए)
(क) जटायो पश्य मामार्य हियमाणामनाथवत्।
(ख) वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुभां गिरम्।
(ग) निवर्तय मतिं नीचां परदाराभिमर्शनात्।
(घ) चरणाभ्यां महातेजा बभजास्य महद्धनुः।
उत्तराणि:
(क) भावार्थ-प्रस्तुत सूक्ति आदिकवि महर्षि वाल्मीकि विरचित ‘रामायणम्’ महाकाव्य से संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। रावण के द्वारा अपहृत सीता ने विशाल वृक्ष पर स्थित जटायु को देखकर विलाप करते हुए कहा कि हे आर्य जटायु! यह राक्षसराज रावण मुझे अनाथ की भाँति अपहृत करके ले जा रहा है। वस्तुतः सीता यह बताना चाहती है कि इस पापाचारी को श्रीराम-लक्ष्मण के पराक्रम का ज्ञान नहीं है। इसीलिए इसने मेरा अपहरण किया है। इस बात की सूचना आप ज्यों-की-त्यों राम-लक्ष्मण को बता दीजिए; क्योंकि मेरे पतिदेव में इतना पराक्रम है कि वे मुझे यमराज से भी छुड़ा सकते हैं।

(ख) भावार्थ प्रस्तुत सूक्ति आदिकवि महर्षि वाल्मीकि विरचित ‘रामायणम्’ महाकाव्य से संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। वृक्ष पर आधे सोए हुए जटायु ने सीता की करुण पुकार सुनी। सुनते ही जटायु ने तुरन्त आँख खोलकर सीता तथा रावण को देखा। पेड़ पर बैठे-बैठे उन्होंने रावण को लक्ष्य करके सुन्दर वचनों के माध्यम से उसे समझाने का प्रयास किया। गृध्रराज जटायु बड़े ही धर्मात्मा तथा नीतिज्ञ थे। वे महाराज दशरथ के मित्र भी थे। इस दृष्टि से सीता उनकी पुत्रवधू थी। कई सौ वर्षों से वे पर्वत-शिखर के महान् वृक्ष पर बैठे थे। अतः अपहृत सीता को देखकर नीति एवं धर्म के ज्ञाता होने के कारण सुन्दर वचनों के माध्यम से रावण को समझाने लगे।

(ग) भावार्थ-प्रस्तुत सूक्ति आदिकवि महर्षि वाल्मीकि विरचित ‘रामायणम्’ महाकाव्य से संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। अपहृत सीता के करुण क्रन्दन को सुनकर पक्षिराज जटायु ने रावण को समझाते हुए कहा हे रावण! पराई स्त्री के स्पर्श से जो नीच गति प्राप्त होने वाली है, उससे अपने आप से दूर हटा लो, क्योंकि अपने धर्म में स्थिर रहने वाला कोई भी राजा भला पराई स्त्री का स्पर्श कैसे कर सकता है? महाबली रावण! राजाओं को सभी स्त्रियों की विशेष रूप से रक्षा करनी चाहिए। जिस प्रकार पराये पुरुषों के स्पर्श से अपनी स्त्री की रक्षा की जाती है; उसी प्रकार दूसरों की स्त्रियों की भी रक्षा करनी चाहिए। अतः तुम्हारा यह कार्य निन्दनीय है। ऐसा कर्म करने से निश्चय ही तुम्हारा विनाश होगा। इसलिए तुम्हारी भलाई इसी में है कि तुम सीता को छोड़ दो।

(घ) भावार्थ प्रस्तुत सूक्ति आदिकवि महर्षि वाल्मीकि विरचित ‘रामायणम्’ महाकाव्य से संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। पक्षिश्रेष्ठ जटायु ने रावण को राजधर्म एवं नीति की बातों से समझाने का प्रयास किया। परन्तु जब रावण नहीं माना तो उस महान् तेजस्वी जटायु ने अपने दोनों पैरों से प्रहार करके रावण के विशाल धनुष को तोड़ दिया। रावण ने जटायु को मारने की इच्छा से धनुष-बाण से प्रहार करना चाहा। तब महातेजस्वी जटायु ने अपने दोनों पंखों से ही धनुष के बाणों को उड़ा दिया और पंजों की मार से पुनः उसके धनुष के टुकड़े-टुकड़े कर डाले। यहाँ जटायु के अतिशय पराक्रम एवं वीरता का परिचय मिलता है।

जटायोः शौर्यम् Chapter 10 HBSE 9th Class

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

II. अधोलिखितान् श्लोकान् पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतपूर्णवाक्येन लिखत
(निम्नलिखित श्लोकों को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत के पूर्ण वाक्यों में लिखिए)
(1) तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे।
निरीक्ष्य रावणं क्षिप्रं वैदेहीं च ददर्श सः॥
(क) अवसुप्तः कः आसीत् ?
(ख) जटायुः किं शुश्रुवे?
(ग) सः कां ददर्श?
उत्तराणि:
(क) अवसुप्तः जटायुः आसीत्।
(ख) जटायुः तं शब्दं शुश्रुवे।
(ग) सः रावणं निरीक्ष्य क्षिप्रं वैदेहीं ददर्श ।

2. निवर्तय मतिं नीचां परदाराभिमर्शनात् ।
न तत्समाचरेद्धीरो यत्परोऽस्य विगर्हयेत् ॥
(क) परदाराभिमर्शनात कां निवर्तय?
(ग) धीरः किं न समाचरेत् ?
उत्तराणि:
(क) परदाराभिमर्शनात नीचां मतिं निवर्तये।
(ख) नीचां मतिं परदाराभिमर्शनात निवर्तय।
(ग) धीरः तत् न समाचरेत् यत् परः अस्य विगर्हयेत्।

3. वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्वी सरथः कवची शरी।
न चाप्यादाय कुशली वैदेहीं मे गमिष्यसि ॥
(क) वृद्धः कः अस्ति?
(ख) रावणः कीदृशः अस्ति?
(ग) कथं कुशली न गमिष्यसि?
उत्तराणि:
(क) वृद्धः जटायुः अस्ति।
(ख) रावणः युवा कवची, धन्वी शरी सरथः चास्ति।
(ग) मे वैदेहीम् आदाय कुशली न गमिष्यसि।

HBSE 9th Class जटायोः शौर्यम् Chapter 10

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

III. स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूलपदों के आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए)
(क) ‘जटायो! पश्य’ इति सीता वदति।
(ख) पतगेश्वरः रावणस्य चापं बभञ्ज।
(ग) परदाराभिमर्शनात् नीचां मतिं निवर्तय।
(घ) अरिन्दमः दशवामबाहून व्यपाहरत्।
उत्तराणि:
(क) ‘जटायो! पश्य’ इति का वदति?
(ख) कः रावणस्य चापं बभज?
(ग) कस्मात् नीचां मतिं निवर्तय?
(घ) अरिन्दमः कान् व्यपाहरत्?

IV. अधोलिखितेषु पदेषु विशेषण-विशेष्यान् पृथक् कृत्वा लिखत
(निम्नलिखित पदों में विशेषण-विशेष्य पृथक् करके लिखिए)
वनस्पतिगतं गृध्रम्, अवसुप्तः जटायुः, पर्वतशृङ्गाभः तीक्ष्णतुण्डः, पापकर्मणा राक्षसेन्द्रेण, मुक्तामणिविभूषितं चापम्
उत्तराणि:
विशेषणपदम् – विशेष्यपदम्
वनस्पतिगतम् – गृध्रम्
अवसुप्तः – जटायुः
पर्वतशृङ्गाभः – तीक्ष्णः
पापकर्मणा – राक्षसेन्द्रेण
मुक्तामणिविभूषितम् – चापम्

v. अधोलिखित प्रश्नानाम् चतुषु वैकल्पिक उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत
(निम्नलिखित प्रश्नों के दिए गए चार विकल्पों में से उचित उत्तर का चयन कीजिए)
1. अवसुप्तः जटायुः तव किं शुश्रुवे?
(i) दुःखं
(ii) शब्दं
(iii) गीतं
(iv) क्रोधं
उत्तरम्:
(ii) शब्दं

2. जटायुः रावणं निरीक्ष्यं का ददर्श?
(i) रथां
(ii) वाणं
(iii) वैदेही
(iv) शास्त्रं
उत्तरम्:
(iii) वैदेहीं

3. तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः कः अस्ति?
(i) श्येनः
(ii) जटायुः
(iii) गरुडः
(iv) सर्पराजः
उत्तरम्:
(ii) जटायुः

4. युवा धन्वी सरथः कवची शरी च कः अस्ति?
(i) जटायुः
(ii) खगोत्तमः
(iii) वैदेही
(iv) रावणः
उत्तरम्:
(iv) रावणः

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

5. पतगसत्तमः कस्य गात्रे बहुधा व्रणान् चकार?
(i) वानरस्य
(i) रावणस्य
(iii) सीतायाः
(iv) सुग्रीवस्य
उत्तरम्:
(ii) रावणस्य

6. ‘माम् + आर्य’ अत्र सन्धियुक्तपदम् अस्ति
(i) मामर्य
(ii) मामाऽर्य
(iii) मामार्य
(iv) ममार्य
उत्तरम्:
(iii) मामार्य

7. ‘खगोत्तमः’ इति पदस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(i) खगो + तमः
(ii) खग + ओत्तमः
(iii) खगोत्त + मः
(iv) खग + उत्तमः
उत्तरम्:
(iv) खग + उत्तमः

8. ‘निरीक्ष्य’ इति पदे कः प्रत्ययः अस्ति?
(i) क्त
(ii) ठक्
(iii) क्त्वा
(iv) ल्यप्
उत्तरम्:
(iv) ल्यप्

9. ‘वैदेहीं’ इति पदस्य किं पर्यायपदम्?
(i) विदेहं
(ii) जानकी
(iii) विदेहीं
(iv) जानकं
उत्तरम्:
(ii) जानकी

10. “तदा अरिन्दमः दशवामबाहून व्यपाहरत्” इति वाक्ये अव्ययपदम् अस्ति
(i) तदा
(ii) अरिन्दमः
(iii) बाहून
(iv) दश
उत्तरम्:
(i) तदा

11. “महाबलः जटायुः” अत्र विशेष्यपदं किम्?
(i) महा
(ii) बलः
(iii) जटायुः
(iv) महाबलः
उत्तरम्:
(iii) जटायुः

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

योग्यताविस्तारः
यह पाठ्यांश आदिकवि वाल्मीकि-प्रणीत रामायणम् के अरण्यकाण्ड से उद्धृत किया गया है जिसमें जटायु और रावण के युद्ध का वर्णन है। पंचवटी कानन में सीता का करुण विलाप सुनकर पक्षिश्रेष्ठ जटायु उनकी रक्षा के लिए दौड़े। वे महाबली जटायु अपने तीखे नखों तथा पञ्जों से रावण के शरीर में अनेक घाव कर देते हैं, जिसके कारण रावण विरथ होकर पृथ्वी पर गिर पड़ता है। कुछ ही क्षणों बाद क्रोधांध रावण जटायु पर प्राणघातक प्रहार करता है परंतु पक्षिश्रेष्ठ जटायु उससे अपना बचाव कर उस पर चञ्चु-प्रहार करते हैं, उसके बायें भाग की दशों भुजाओं को क्षत-विक्षत कर देते हैं।

(क) कवि परिचय-महर्षि वाल्मीकि आदिकाव्य रामायण के रचयिता हैं। कहा जाता है कि वाल्मीकि का हृदय, एक व्याध द्वारा क्रीडारत क्रौञ्चयुगल (पक्षियों के जोड़े) में से एक के मार दिए जाने पर उसकी सहचरी के विलाप को सुनकर द्रवित हो गया तथा उनके मुख से शाप के रूप में जो वाणी निकली वह श्लोक के रूप में थी। वही श्लोक लौकिक संस्कृत का आदिश्लोक माना जाता है
मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः।
यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् ॥

(ख) भाव विस्तार-जटायु–सूर्य के सारथी अरुण के दो पुत्र थे-सम्पाती और जटायु । जटायु पञ्चवटी वन के पक्षियों का राजा था जहाँ अपने पराक्रम एवं बुद्धिकौशल से शासन करता था। पञ्चवटी में रावण द्वारा अपहरण की गई सीता के विलाप को सुनकर जटायु ने सीता की रक्षा के लिए रावण के साथ युद्ध किया और वीरगति पाई। इस प्रकार राज-धर्म की रक्षा में अपने प्राणों का उत्सर्ग करने वाले जटायु को भारतीय संस्कृति का महान नायक माना जाता है।

(ग) सीता विषयक सूचना देते हुए जटायु ने राम से जो वचन कहे वे इस प्रकार हैं
यामोषधीमिवायुष्मन्नन्वेषसि महावने। सा च देवी मम प्राणाः रावणेनोभयं हृतम् ॥

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

भाषिकविस्तारः

(क) वाक्य प्रयोग
गिरम्-छात्रः मधुरां गिरम् उवाच ।
पतगेश्वरः-पक्षिराजः जटायुः पतगेश्वरः अपि कथ्यते।
शरी-शरी रावणः निःशस्त्रेण जटायुना आक्रान्तः।
विधूय-वीरः शत्रुप्रहारान् विधूय अग्रे अगच्छत्।
व्रणान्-चिकित्सकः औषधेन व्रणान् विरोपितान् अकरोत् ।
व्यपाहरत्-जटायुः रावणस्य बाहून् व्यपाहरत्।
आशु-स्वकार्यम् आशु सम्पादय।

(ख) स्त्रीप्रत्यय
टाप् प्रत्यय-करुणा, दुःखिता, शुभा, निम्ना, रक्षणीया
ङीप् प्रत्यय-विलपन्ती, यशस्विनी, वैदेही, कमलपत्राक्षी
ति प्रत्यय युवतिः
पुंल्लिङ्गः शब्दों से स्त्रीलिङ्गः पद निर्माण में टाप्-डीप्-ति प्रत्यय प्रयुक्त होते हैं। टाप् प्रत्यय का ‘आ’ तथा
ङीप् प्रत्यय का ‘ई’ शेष रहता है।
यथा
मूषक + टाप् = मूषिका
बालक + टाप् = बालिका
वत्स + टाप् = वत्सा
हसन् + डीप = हसन्ती
मानिन् + डीप = मानिनी
विद्वस् + डीप = विदुषी
श्रीमत् + ङीप् = श्रीमती
युवन् + ति = युवतिः

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

HBSE 9th Class Sanskrit जटायोः शौर्यम् Important Questions and Answers

जटायोः शौर्यम् श्लोकों के सप्रसंग हिन्दी सरलार्थ एवं भावार्थ

1. सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती सुःखिता।
वनस्पतिगतं गृभं ददर्शायतलोचना ॥1॥

अन्वय-तदा सुदुःखिता करुणा वाचः विलपन्ती आयतलोचना सा वनस्पतिगतं गृधं ददर्श।

शब्दार्थ-वाचः = वाणी। विलपन्ती = विलाप करती हुई। सुदुःखिता = अत्यन्त दुःखी। वनस्पतिगतं = वृक्ष पर बैठे हुए। गृ = जटायु को। ददर्श = देखा। आयतलोचना = विशाल नेत्रों वाली।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि रावण द्वारा अपहृत सीता ने गृध्रराज जटायु को देखा।
सरलार्थ-उस समय अत्यन्त दुःखी हो, करुणाजनक बातें कहकर विलाप करती हुई विशाल नेत्रों वाली उसने (सीता) एक वृक्ष पर बैठे हुए गृध्रराज जटायु को देखा। ‘

भावार्थ-रावण सीता का अपहरण करके उन्हें आकाश मार्ग से लंका की ओर ले जा रहा था। विलाप करती हुई सीता ने एक वृक्ष पर पक्षिराज जटायु को बैठे देखा।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

2. जटायो पश्य मामार्य हियमाणामनाथवत्।
अनेन राक्षसेन्द्रेण करुणं पापकर्मणा ॥2॥

अन्चय-आर्य जटायो! अनेन पापकर्मणा राक्षसेन्द्रेण अनाथवत् ह्रियमाणाम् करुणं माम् पश्य।

शब्दार्थ-जटायो = हे जटायु । ह्रियमाणाम् = हरकर ले जाई जाती हुई। अनाथवत् = अनाथ की भाँति । राक्षसेन्द्रेण = राक्षसों के राजा द्वारा। पापकर्मणा = नीच कर्म करने वाले। माम् पश्य = मुझे देखो।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि जटायु को देखकर सीता करुण क्रन्दन करते हुए कहती हैं कि
सरलार्थ-हे जटायु! देखो, यह नीच कर्म करने वाला राक्षसराज रावण, अनाथ की भाँति दुःखी मुझे निर्दयतापूर्वक हरकर लिए जा रहा है।

भावार्थ भाव यह है कि रावण अनाथ की भाँति सीता का अपहरण करके ले जा रहा है। वे जटायु को बताना चाहती हैं कि इसकी सूचना आप मेरे स्वामी को दे देना। क्योंकि रावण बहुत ही बलवान् है। इससे युद्ध करना आपके सामर्थ्य से बाहर है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

3. तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे।।
निरीक्ष्य रावणं क्षिप्रं वैदेहीं च ददर्श सः ॥3॥

अन्वय-अथ.तु अवसुप्तः जटायुः तं शब्दं शुश्रुवे। सः च रावणं निरीक्ष्य क्षिप्रं वैदेहीं ददर्श।

शब्दार्थ-अथ = इसके बाद । अवसुप्तः = आधे सोए हुए। शुश्रुवे = सुना। निरीक्ष्य = देखकर। क्षिप्रम् = जल्दी, शीघ्र ही। वैदेहीं = सीता को। ददर्श = देखा।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। .. इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में बताया गया है कि विलाप करती हुई सीता के रोने की आवाज सुनकर सोया हुआ जटायु जाग गया।

सरलार्थ-इसके बाद आधे सोए हुए पक्षिराज जटायु ने उस शब्द को सुना और रावण को अच्छी प्रकार से देखकर उन्होंने शीघ्र ही सीता को देखा।

” भावार्थ-सीता का करुण विलाप सुनकर पक्षिश्रेष्ठ जटायु ने देखा कि लंकापति रावण सीता को लेकर जा रहा है। शीघ्र ही उन्होंने सीता की तरफ देखा तथा उनकी सहायता के लिए दौड़ पड़े।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

4. ततः पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः।
वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुभां गिरम् ॥4॥

अन्वय-ततः पर्वतशृङ्गाभः तीक्ष्णतुण्डः वनस्पतिगतः श्रीमान् खगोत्तमः शुभां गिरम् व्याजहार |

शब्दार्थ-पर्वतशृङ्गाभः = पर्वत के शिखर की शोभा वाले। श्रीमान् = शोभायुक्त। खगोत्तमः = श्रेष्ठ पक्षी। वनस्पतिगतः = वृक्ष पर स्थित। व्याजहार = बोले। गिरम् = वाणी।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि
रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में बताया गया है कि सीता के विलाप को सुनकर पक्षिश्रेष्ठ जटायु ने क्या किया।

सरलार्थ-पर्वत के शिखर की शोभा वाले, तीक्ष्ण चोंच वाले, वृक्ष पर स्थित, शोभायुक्त उस श्रेष्ठ पक्षी जटायु ने सुन्दर वाणी में इस प्रकार कहा।
भावार्थ पक्षियों में श्रेष्ठ श्रीमान् जटायु का शरीर पर्वत-शिखर के समान ऊँचा था और उनकी चोंच बड़ी ही तीखी थी। वे पेड़ पर बैठे-बैठे ही रावण को लक्ष्य करके यह वचन बोले।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

5. निवर्तय मतिं नीचां परदाराभिमर्शनात् ।
न तत्समाचरेधीरो यत्परोऽस्य विगर्हयेत् ॥5॥

अन्वय-परदाराभिमर्शनात् नीचां मतिं निवर्तय, धीरः न तत्समाचरेत् यत् परः अस्य विगर्हयेत्।

शब्दार्थ-निवर्तय = हटा लो। मतिं = बुद्धि को। नीचां = नीच, अनुचित। परदाराभिमर्शनात् = पराई स्त्री के स्पर्श से। समाचरेत् = आचरण करना चाहिए। धीरः = धैर्यवान्, बुद्धिमान। परः = अन्य लोग। विगर्हयेत् = निन्दा करें।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि पक्षिश्रेष्ठ जटायु ने रावण को समझाते हुए कहा सरलार्थ हे रावण! पराई स्त्री के स्पर्श के दोष से अपनी अनुचित बुद्धि को हटा लो। बुद्धिमान् को ऐसा आचरण नहीं करना चाहिए, जिससे अन्य लोग उसकी निन्दा करें।

भावार्थ हे रावण! पराई स्त्री के स्पर्श से जो नीच गति प्राप्त होने वाली है, उससे तुम अपने-आपको दूर हटा लो क्योंकि बुद्धिमान् मनुष्य को वैसा कर्म नहीं करना चाहिए जिससे अन्य लोग उसकी निन्दा करें।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

6. वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्ची सरथः कवची शरी।
न चाप्यादाय कुशली वैदेही मे गमिष्यसि ॥6॥

अन्वय-अहं वृद्धः, त्वं धन्ची, शरी कवची, सरथः युवा, च अपि मे वैदेही आदाय कुशली न गमिष्यसि।

शब्दार्थ युवा = युवक। धन्ची = धनुर्धारी। सरथः = रथयुक्त। कवची = कवचधारी। शरी = बाणधारी । आदाय = लेकर। वैदेहीं = सीता को। मे = मेरे (पास से)। कुशली = कुशलतापूर्वक । गमिष्यसि = तुम जाओगे।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में बताया गया है कि जटायु रावण को सावधान करते हुए कहते हैं कि

सरलार्थ मैं तो वृद्ध हूँ, किन्तु तुम धनुष-बाण धारण करने वाले, कवचधारी और रथ पर सवार युवक हो, फिर भी तुम सीता को लेकर यहाँ से (मेरे पास से) कुशलतापूर्वक नहीं जा सकते।

भावार्थ-जटायु रावण से कहते हैं कि मैं वृद्ध हो चुका हूँ जबकि तुम अस्त्र-शस्त्र सम्पन्न युवक हो, फिर भी तुम सीता को आसानी से नहीं ले जा सकते। तुम मेरे सामने विदेह नन्दिनी सीता का बलपूर्वक अपहरण नहीं कर सकते।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

7. तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः।
चकार बहुधा गात्रे व्रणान्पतगसत्तमः ॥7॥

अन्वय-पतगसत्तमः महाबलः तु तीक्ष्णनखाभ्यां चरणाभ्याम् तस्य गात्रे बहुधा व्रणान् चकार।

शब्दार्थ-तीक्ष्णनखाभ्याम् = तेज नाखूनों से। चरणाभ्याम् = दोनों पैरों से। महाबलः = अत्यन्त बलशाली। चकार = कर दिए। तस्य गात्रे = उसके (रावण के) शरीर पर। व्रणान् = घाव। पतगसत्तमः = पक्षियों में श्रेष्ठ।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्” में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि जटायु ने रावण पर किस प्रकार से प्रहार किया।
सरलार्थ-पक्षियों में श्रेष्ठ अत्यन्त शक्तिशाली पक्षी (जटायु) ने अपने तेज नाखूनों तथा दोनों पैरों से उसके (रावण) शरीर पर प्रहारों से अनेक प्रकार के घाव कर दिए।

भावार्थ भाव यह है कि पक्षिश्रेष्ठ जटायु ने अपने पंखों एवं नाखूनों से प्रहार करके अत्यन्त बलशाली रावण को घायल कर दिया।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

8. तोऽस्य सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम्।
चरणाभ्यां महातेजा बभजास्य महद्धनुः ॥8॥

अन्वय-ततः महातेजा मुक्तामणिविभूषितम् अस्य सशरं चापं महद्धनुः चरणाभ्यां बभञ्ज।

शब्दार्थ-सशरं चापं = बाण सहित धनुष। मुक्तामणिविभूषितम् = मोतियों की मणियों से विभूषित। महातेजा = महान तेजस्वी। चरणाभ्यां = दोनों पैरों से। बभज = तोड़ दिया। महद्धनः = विशाल धनुष को।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में जटायु की वीरता का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ महान् तेजस्वी पक्षिराज जटायु ने मोतियों की मणियों से विभूषित बाण सहित रावण के विशाल धनुष को दोनों पैरों से प्रहारकर तोड़ दिया।
भावार्थ मोती की मणियों से सुशोभित रावण के विशाल धनुष को जटायु ने अपने पैरों के प्रहार से ही तोड़ दिया। इससे जटायु के अतिशय पराक्रम का पता चलता है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

9. स भग्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः।
तलेनाभिजघानाशु जटायु क्रोधमूर्छितः ॥७॥

अन्वय-क्रोधमूर्छितः हतसारथिः विरथः हताश्वः भग्नधन्वा स जटायुं तलेन आशु अभिजघान।

शब्दार्थ-भग्नधन्वा = टूटे हुए धनुष वाला। विरथः = रथ-विहीन। हताश्वः = मारे गए घोड़ों वाला। हतसारथिः = मारे जा चुके सारथी वाला। तलेन = तलवार की मूठ से। अभिजधान = प्रहार किया। आशु = शीघ्र। क्रोधमूर्छितः = क्रोध से पागल।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में बताया गया है कि क्रोध में अंधा रावण जटायु पर प्रहार करता है।

सरलार्थ-टूटे हुए धनुष वाला, रथविहीन, मारे गए अश्वों एवं सारथी वाले रावण ने तलवार की मूठ से शीघ्र ही जटायु पर खतरनाक प्रहार किया।

भावार्थ-जटायु ने रावण पर प्रहार करके उसके धनुष एवं रथ को तोड़ दिया। अश्वों तथा सारथी को भी मौत के घाट उतार दिया। जटायु के प्रहार से घबराए हुए रावण ने अपने बचाव के लिए जटायु पर उलट वार किया। उसने अपने तलवार की मूठ से ही उस (जटायु) पर प्रहार किया।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

10. जटायुस्तमतिक्रम्य तुण्डेनास्य खगाधिपः।
वामबाहून्दश तदा व्यपाहरदरिन्दमः ॥10॥

अन्वय-तदा अरिन्दमः खगाधिपः तम् अतिक्रम्य तुण्डेन अस्य दशवामबाहून व्यपाहरत्।

शब्दार्थ-अतिक्रम्य = अतिक्रमण करके उस प्रहार से बचकर। तुण्डेन = चोंच से। दशवामबाहून = दसों बाईं भुजाओं को। व्यापहरत् = नष्ट कर दिया। अरिन्दमः = शत्रुविनाशक।।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘जटायोः शौर्यम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन आदिकवि महर्षि वाल्मीकि रचित ‘रामायणम्’ के अरण्यकाण्ड से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में बताया गया है कि रावण के प्रहार से बचकर जटायु ने रावण की दसों भुजाओं को खण्डित कर दिया।

सरलार्थ-इसके बाद उस प्रहार से बचकर शत्रु विनाशक पक्षिराज जटायु ने अपनी चोंच से उसकी (रावण की) बाईं ओर की दसों भुजाओं को नष्ट कर दिया।

भावार्थ-क्रोध में अंधा बना हुआ रावण जब अपनी तलवार की मूठ से जटायु पर प्रहार करता है, उस समय जटायु अपना बचाव कर लेते हैं। वे पुनः अपनी चोंच से मार-मारकर रावण की बाईं ओर की दसों भुजाओं को छिन्न-भिन्न कर देते हैं।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

अभ्यासः

1. एकपदेन उत्तरं लिखत
(एक पद में उत्तर लिखिए)
(क) आयतलोचना का अस्ति?
(ख) सा कं ददर्श?
(ग) खगोत्तमः कीदृशीं गिरं व्याजहार?
(घ) जटायुः काभ्यां रावणस्य गात्रे व्रणं चकार?
(ङ) अरिन्दमः खगाधिपः कति बाहून् व्यपाहरत्?
उत्तराणि:
(क) वैदेही सीता,
(ख) गृधं,
(ग) शुभां,
(घ) तीक्ष्णनखाभ्यां,
(ङ) वामदशबाहून्।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए)
(क) “जटायो! पश्य” इति का वदति?
(ख) जटायुः रावणं किं कथयति?
(ग) क्रोधवशात् रावणः किं कर्तुम् उद्यतः अभवत् ?
(घ) पतगेश्वरः रावणस्य कीदृशं चापं सशरं बभज?
(ङ) जटायुः केन वामबाहुं दंशति?
उत्तराणि:
(क) “जटायो! पश्य” इति सीता वदति।
(ख) जटायुः रावणं अकथयत्-‘परदाराभिमर्शनात् नीचां मतिं निवर्तय। धीरः न तत् समाचरेत् यत् परः – अस्य विगर्हयेत्।
(ग) क्रोधवशात् रावणः जटायुं हन्तुम् उद्यतः अभवत्।
(घ) पतगेश्वरः रावणस्य मुक्तामणिविभूषितं सशरं चापं बभञ्ज।
(ङ) जटायुः तुण्डेन वामबाहुं दंशति।

3. उदाहरणमनुसत्य णिनि-प्रत्ययप्रयोगं कृत्वा पदानि रचयत
(उदाहरण के अनुसार णिनि प्रत्यय का प्रयोग करके शब्द बनाइए)
गुण + णिनि – गुणिन् (गुणी)
दान + णिनि – दानिन् (दानी)
(क) कवच + णिनि – …………………….
(ख) शर + णिनि – …………………….
(ग) कुशल + णिनि – …………………….
(घ) धन + णिनि – …………………….
(ङ) दण्ड + णिनि – …………………….
उत्तराणि:
(क) कवच + णिनि – कवचिन् (कवची)
(ख) शर + णिनि शरिन् (शरी)
(ग) कुशल + कुशलिन् (कुशली)
(घ) धन + णिनि – धनिन् (धनी)
(ङ) दण्ड + णिनि – दण्डिन् (दण्डी)

(अ) रावणस्य जटायोश्च विशेषणानि सम्मिलितरूपेण लिखितानि तानि पृथक्-पृथक् कृत्वा लिखत
(रावण और जटायु के विशेषण शब्द सम्मिलित रूप में दिए गए हैं। उन्हें अलग-अलग करके लिखिए)
युवा, सशरः, वृद्धः, हताश्वः, महाबलः, पतगसत्तमः, भग्नधन्वा, महागृध्रः, खगाधिपः, क्रोधमूर्छितः, पतगेश्वरः, सरथः, कवची, शरी
यथा
रावणः – जटायुः
युवा – वृद्धः
………………., ……………………….
………………., ……………………….
………………., ……………………….
………………., ……………………….
उत्तराणि

रावणःजटायु:
सशरःमहाबल:
हताश्वःपतगसत्तमः
भग्नधन्वामहागृध्र:
क्रोधमूर्च्छितःखगाधिप:
सरथःपतगेश्वर:
कवची
शरी

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

4. ‘क’ स्तम्भे लिखितानां पदानां पर्यायाः ‘ख’ स्तम्भे लिखिताः। तान् यथासमक्षं योजयत
(स्तम्भ ‘क’ में लिखे गए शब्दों के पर्यायवाची शब्द स्तम्भ ‘ख’ में लिखे गए हैं। उन्हें ठीक एक-दूसरे के सामने जोड़िए)

(क) कवचीअपतत्
(ख) आशुपक्षिश्रेष्ठ:
(ग) विरथःपृथिव्याम्
(घ) पपातकवचधारी
(ङ) भुविशीप्रम्
(च) पतगसत्तमःरथविहीनः

उत्तराणि

(क) कवची(1) कवचधारी
(ख) आशु(2) शीघ्रम
(ग) विरथः(3) रथविहीन:
(घ) पपात(4) अपतत्
(ङ) भुवि(5) पृथिव्याम्
(च) पतगसत्तमः(6) पक्षिश्रेष्ठ:

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

5. अधोलिखितानां पदानां/विलोमपदानि मञ्जूषायां दत्तेषु पदेषु चित्वा यथासमक्षं लिखत
(निम्नलिखित शब्दों विलोम शब्दों के ठीक सामने मञ्जूषा में दिए गए शब्दों में से चुनकर लिखिए)
मन्दम् पुण्यकर्मणा हसन्ती अनार्य अनतिक्रम्य देवेन्द्रेण प्रशंसेत् दक्षिणेन युवा
पदानि – विलोमशब्दाः
(क) विलपन्ती …………………….
(ख) आर्य …………………….
(ग) राक्षसेन्द्रेण …………………….
(घ) पापकर्मणा …………………….
(ङ) क्षिप्रम् …………………….
(च) विगर्हयेत् …………………….
(छ) वृद्धः …………………….
(ज) वामेन …………………….
(झ) अतिक्रम्य …………………….
उत्तराणि:
पदानि – विलोमशब्दाः
(क) विलपन्ती – हसन्ती
(ख) आर्य – अनार्य
(ग) राक्षसेन्द्रेण – देवेन्द्रेण
(घ) पापकर्मणा – पुण्यकर्मणा
(ङ) क्षिप्रम् – मन्दम्
(च) विगर्हयेत् – प्रशंसेत्
(छ) वृद्धः – युवा
(ज) वामेन – दक्षिणेन
(झ) अतिक्रम्य – अनतिक्रम्य

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

6. (अ) अधोलिखितानि विशेषणपदानि प्रयुज्य संस्कृतवाक्यानि रचयत
(निम्नलिखित विशेषण शब्दों का प्रयोग करके संस्कृत में वाक्य बनाइए)
(क) शुभाम्
(ख) खगाधिपः
(ग) हतसारथिः
(घ) वामेन
(ङ) कवची
उत्तराणि:
(क) शुभाम् (सुन्दर)-जटायुः रावणं शुभां गिरं व्याजहार।
(ख) खगाधिपः (पक्षिराज)-जटायुः खगाधिपः आसीत्।।
(ग) हतसारथिः (मारे गए सारथी वाला)-हतसारथिः रावणः भुवि अपतत्।
(घ) वामेन (बायीं)-नीतिः वामेन हस्तेन लिखति।
(ङ) कवची (कवचधारी)-रावणः कवची आसीत्।

(आ) उदाहरणमनुसृत्य समस्तं पदं रचयत
(उदाहरण के अनुसार समस्तपद बनाइए)
यथा त्रयाणां लोकानां समाहारः – त्रिलोकी
(क) पञ्चानां वटानां समाहारः – ………………………..
(ख) सप्तानां पदानां समाहारः – ………………………..
(ग) अष्टानां भुजानां समाहारः – ………………………..
(घ) चतुर्णां मुखानां समाहारः – ………………………..
उत्तराणि:
(क) पञ्चानां वटानां समाहारः – पञ्चवटी
(ख) सप्तानां पदानां समाहारः – सप्तपदी
(ग) अष्टानां भुजानां समाहारः – अष्टभुजी
(घ) चतुर्णा मुखानां समाहारः – चतुर्मुखी

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

जटायोः शौर्यम् (जटायु की वीरता) Summary in Hindi

जटायोः शौर्यम् पाठ-परिचय

प्रस्तुत पाठ संस्कृत-साहित्य के आदिकवि महर्षि वाल्मीकि-प्रणीत ‘रामायणम्’ के ‘अरण्यकाण्ड’ से उद्धृत है। ऐसा माना जाता है कि वाल्मीकि का हृदय एक व्याध द्वारा क्रीडारत क्रौञ्चयुगल में से एक के मार दिए जाने पर उसकी सहचरी के विलाप को सुनकर द्रवित हो गया था। आर्तहृदय वाले उनके मुख से शाप के रूप में जो वाणी निकली थी, वही वाणी रूपी श्लोक लौकिक संस्कृत-साहित्य का आदिश्लोक माना जाता है। इसी कारण वाल्मीकि को आदिकवि तथा उनके द्वारा रचित ‘रामायणम्’ को आदिकाव्य माना जाता है।

दशम श्लोकों वाले प्रस्तुत पाठ में जटायु और रावण के युद्ध का वर्णन है। पंचवटी वन में सीता के करुण विलाप को सुनकर पक्षिश्रेष्ठ जटायु उनकी रक्षा के लिए दौड़े। वे रावण को दूसरे की स्त्री के स्पर्श से दोषयुक्त, निन्द्य एवं दुष्कर्म से विरत होने के लिए कहते हैं। रावण की अपरिवर्तित मनोवृत्ति को देखकर वे उस पर भयावह आक्रमण करते हैं। महाबली जटायु अपने तीखे नाखूनों एवं पंजों से रावण के शरीर में अनेक घाव कर देते हैं। यहाँ तक कि पंजों के प्रहार से उसके विशाल धनुष को भी खंडित कर देते हैं। टूटे धनुष, मारे गए सारथी एवं अश्वों वाला क्रोध से अंधा बना रावण जटायु पर प्राण घातक प्रहार करता है, परन्तु पक्षिश्रेष्ठ जटायु अपना बचाव कर उस पर चोंचों से प्रहार करते हैं और उसके बाएँ भाग की दसों भुजाओं को क्षत-विक्षत कर देते हैं।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Read More »

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

Haryana State Board HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

HBSE 9th Class Sanskrit वाडमनःप्राणस्वरूपम् Textbook Questions and

Class 9 Sanskrit Chapter 12 HBSE

I. अधोलिखितानां सूक्तिानां भावं हिन्दीभाषायां लिखत
(निम्नलिखित सूक्तियों के भाव हिन्दी भाषा में लिखिए)
(क) मनः अन्नमयं, प्राणः आपोमयः वाक् च तेजोमयी भवति।
(ख) “भवता घृतोत्पत्तिरहस्यम् व्याख्यातम्।”
(ग) “यादृशमन्नादिकं गृहाति मानवस्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवति।”
उत्तराणि:
(क) भावार्थ प्रस्तुत सूक्ति संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्’ में से उद्धृत है। मन, प्राण एवं वाणी उपनिषद् के गूढ़ तत्त्व हैं। इन तीनों तत्त्वों के विषय में कहा गया है कि मन अन्नमय है, प्राण जलमय है तथा वाणी तेजोमयी है। जो खाया जाता है, वह अन्न है। अन्न ही निश्चित रूप से मन है। न्याय और सत्य से अर्जित किया हुआ अन्न सात्विक होता है। उसे खाने से मन भी सात्विक होता है। दूषित भावना एवं अन्याय से अर्जित अन्न तामस होता है। इस संसार में जल ही जीवन है और प्राण जलमय होता है। तैल, घृत आदि के भक्षण से शरीर में ऊर्जा का संचार होता है, इससे वाणी विशद् होती है और भाषणादि कार्यों में सामर्थ्य की वृद्धि होती है। अतः वाणी को तेजोमयी माना गया है।

(ख) भावार्थ-प्रस्तुत सूक्ति संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्’ में से उद्धृत है। आरुणि श्वेतकेतु को मन, प्राण एवं वाणी को स्पष्ट करने के प्रसंग में बताते हैं कि जैसे मथे जाते हुए दही की अणिमा (मलाई) ऊपर तैरने लगती है। उसी अणिमा (मलाई) से घृत का निर्माण होता है। उसी प्रकार खाया जाता हुआ अन्न भी मल, मांस एवं मन तीनों भागों में बँट जाता है। ‘मन’ अन्न का सबसे सूक्ष्म रूप (अणिमा) है। इसी प्रकार पिया जाता हुआ जल भी मूत्र, रक्त एवं प्राण तीन भागों में विभक्त हो जाता है। इसमें प्राण जल का सबसे सूक्ष्म रूप है। इसी प्रकार शरीर द्वारा ग्रहण की गई ऊर्जा का सबसे सूक्ष्म रूप वाणी है। इस प्रकार मन, प्राण एवं वाणी शरीर द्वारा ग्रहण किए गए अन्न, जल एवं ऊर्जा के सूक्ष्मतम रूप हैं।

(ग) भावार्थ-प्रस्तुत सूक्ति संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्’ में से उद्धृत है। मनुष्य के द्वारा जो खाया जाता है, वह अन्न है। ‘अन्न’ ही निश्चित रूप से मन है। कहा भी गया है कि ‘जैसा खाओ अन्न, वैसा रहे मन’ । न्याय और सत्य से अर्जित किया हुआ अन्न सात्विक होता है। उसे खाने से मन भी सात्विक होता है। दूषित भावना और अन्याय से अर्जित अन्न तामसिक होता है। कहने का अभिप्राय यह है कि सात्विक भोजन से मन सात्विक होता है, राजसी भोजन से राजस होता है और तामसी भोजन से मन की प्रवृत्ति भी तामसी हो जाती है। इसीलिए कहा गया है कि मनुष्य जैसा अन्न ग्रहण करता है, उसका चित्त वैसा ही बन जाता है।

वाडमनःप्राणस्वरूपम् In Sanskrit HBSE 9th Class

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

II. अधोलिखितान संवादान/गद्यांशान पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतपूर्णवाक्येन लिखत
(निम्नलिखित संवादों/गद्यांशों को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत के पूर्ण वाक्यों में लिखिए)
(1) श्वेतकेतुः – भगवन् ! भवता घृतोत्पत्तिरहस्यम् व्याख्यातम्। भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि।
आरुणिः – एवमेव सौम्य! अश्यमानस्य अन्नस्य योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। तन्मनो भवति। अवगतं न वा?
श्वेतकेतुः – सम्यगवगतं भगवन् !
आरुणिः – वत्स! पीयमानानाम् अपां योऽणिमा स ऊर्ध्वः समुदीषति स एव प्राणो भवति।
श्वेतकेतुः – भगवन्! वाचमपि विज्ञापयतु।
(क) मनः कीदृशं भवति?
(ख) आरुणिः किं व्याख्यातम् ?
(ग) अत्र ‘पुत्र’ इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
(घ) ‘भगवन् ! वाचमपि विज्ञापयतु’ इति कः कथयति?
(ङ) प्राणः कीदृशं भवति?
उत्तराणि:
(क) अश्यमानस्य अन्नस्य योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति तत् मनः भवति।
(ख) आरुणिः घृतोत्पत्तिरहस्यम् व्याख्यातम्।
(ग) अत्र ‘पुत्र’ इति पदस्य पर्यायपदं ‘वत्स’ अस्ति।
(घ) ‘भगवन! वाचमपि विज्ञापयतु’ इति श्वेतकेतुः कथयति।
(ङ) पीयमानानाम् अपां योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति स एव प्राणः भवति।

(2) आरुणिः – सौम्य! अश्यमानस्य तेजसो योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। सा खलु वाग्भवति। वत्स! उपदेशान्ते भूयोऽपि त्वां विज्ञापयितुमिच्छामि यत्, अन्नमयं भवति मनः, आपोमयो भवति प्राणाः तेजोमयी च भवति वागिति। किञ्च यादृशमन्नादिकं गृह्णाति मानवस्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवतीति मदुपदेशसारः। वत्स! एतत्सर्वं हृदयेन अवधारय।
(क) का खलु वाग्भवति?
(ख) उपदेशान्ते आरुणिः श्वेतकेतुं किं विज्ञापितुम् इच्छति?
(ग) अत्र ‘पुनरपि’ इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
(घ) वत्स! एतत्सर्वं केन अवधारय?
(ङ) आरुणेः उपदेश सारः किम् अस्ति?
उत्तराणि:
(क) अश्यमान तेजसो योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति सा खलु वाग्भवति।
(ख) उपदेशान्ते आरुणिः श्वेतकेतुं विज्ञापितुम् इच्छति यत् अन्नमयं भवति मनः आपोमयो भवति प्राणः तेजोमयी च वागिति।
(ग) अत्र ‘पुनरपि’ इति पदस्य पर्यायपदं ‘भूयोऽपि’ प्रयुक्तम्।
(घ) वत्स! एतत्सर्वं हृदयेन अवधारय।
(ङ) आरुणेः उपदेश सारः अस्ति यत् यादृशमन्नादिकं गृह्णाति मानवस्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवति।

Sanskrit Class 9 Chapter 12 HBSE

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

III. स्थूल पदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूल पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए)
(क) सौम्य! मनः अन्नमयः भवति।।
(ख) पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः स प्राणः भवति।
(ग) एतत् सर्वं हृदयेन अवधारय।
(घ) भगवन्! वाचम् अपि विज्ञापय।
(ङ) अशितस्य अन्नस्य योऽणिष्ठः तन्मनः।
उत्तराणि:
(क) सौम्य! कः अन्नमयः भवति?
(ख) पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः स कः भवति?
(ग) एतत् सर्वं केन अवधारय?
(घ) भगवन् ! कम् अपि विज्ञापय?
(ङ) अशितस्य तस्य योऽणिष्ठः तन्मनः?

वाडमनःप्राणस्वरूपम् HBSE 9th Class Sanskrit

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

IV. अव्ययपदैः रिक्तस्थानानां पूर्तिः कुरुत
(निम्नलिखित अव्ययों की सहायता से रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए)
अपि, एव, इति, खलु, अध
(क) वत्स! किम् …………. त्वया प्रष्टव्यमस्ति?
(ख) भगवन्! भूयः ……………. मां विज्ञापयतु।।
(ग) भवता घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातं। भूयः …………. श्रोतुमिच्छामि।
(घ) स ऊर्ध्वः समुदीषति सा …………….. वाग्भवति।
(ङ) तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवति ……………. मद् उपदेशसारः।
उत्तराणि:
(क) अद्य,
(ख) एव,
(ग) अपि,
(घ) खलु,
(ङ) इति।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

V. अधोलिखित प्रश्नानाम् चतुषु वैकल्पिक उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत
(निम्नलिखित प्रश्नों के दिए गए चार विकल्पों में से उचित उत्तर का चयन कीजिए)
1. श्वेतकेतुः सर्वप्रथमं कस्य स्वरूपस्य विषये पृच्छति?
(i) मानवस्य
(ii) जीवनस्य
(iii) मनसः
(iv) प्राणस्य
उत्तरम्:
(iii) मनसः

2. पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः सः कः अस्ति?
(i) मनः
(ii) वायुः
(iii) जीवः
(iv) प्राणः
उत्तरम्:
(iv) प्राणः

3. अन्नमयं कः अस्ति?
(i) प्राणः
(ii) मनः
(iii) वायुः
(iv) तेजः
उत्तरम्:
(i) मनः

4. आरुणेः मतानुसारं वाक् कीदृशी भवति?
(i) प्राणमयी
(ii) तेजोमयी
(iii) अन्नमयी
(iv) आपोमयी
उत्तरम्:
(ii) तेजोमयी

5. मानवः यादृशम् अन्नादिकं गृहाति तादृकं एव तस्य किं भवति?
(i) मनादिकं
(ii) प्राणादिकं
(ii) चित्तादिकं
(iv) तेजादिकं
उत्तरम्:
(iii) चित्तादिकं

6. ‘कः + च’ अत्र सन्धियुक्तपदम् अस्ति
(i) कश्च
(ii) कःच
(iii) कस्य
(iv) कञ्च
उत्तरम्:
(i) कश्च

7. ‘तन्मनो’ इति पदस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(i) तन् + मनो
(ii) तत् + मनो
(iii) तत + मनो
(iv) तन्न + मनो
उत्तरम्:
(ii) तत् + मनो

8. ‘श्रोतुम्’ इति पदे कः प्रत्ययः अस्ति?
(i) तुम्
(ii) ठक्
(iii) तुमुन्
(iv) मतुप्
उत्तरम्:
(iii) तुमुन्

9. ‘घृतः’ इति पदस्य किं पर्यायपदम्?
(i) दनः
(ii) अशिष्ठः
(iii) अणिमाः
(iv) सर्पिः
उत्तरम्:
(iv) सर्पिः

10. ‘वत्स! किं अद्य त्वया प्रष्टव्यम् अस्ति।’ इति वाक्ये अव्ययपदम् अस्ति
(i) त्वया
(ii) अद्य
(iii) अस्ति
(iv) किम्
उत्तरम्:
(ii) अद्य

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

योग्यताविस्तारः

यह पाठ छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय के पञ्चम खण्ड पर आधारित है। इसमें मन, प्राण तथा वाक् (वाणी) के संदर्भ में रोचक विवरण प्रस्तुत किया गया है। उपनिषद् के गूढ़ प्रसंग को बोधगम्य बनाने के उद्देश्य से इसे आरुणि एवं श्वेतकेतु के संवादरूप में प्रस्तुत किया गया है। आर्ष-परंपरा में ज्ञान-प्राप्ति के तीन उपाय बताए गए हैं जिनमें परिप्रश्न भी एक है। यहाँ गुरुसेवापरायण शिष्य वाणी, मन तथा प्राण के विषय में प्रश्न पूछता है और आचार्य उन प्रश्नों के उत्तर देते हैं।

ग्रन्थ परिचय छान्दोग्योपनिषद् उपनिषत्साहित्य का प्राचीन एवं प्रसिद्ध ग्रन्थ है। यह सामवेद के उपनिषद् ब्राह्मण का मुख्य भाग है। इसकी वर्णन पद्धति अत्यधिक वैज्ञानिक और युक्तिसंगत है। इसमें आत्मज्ञान के साथ-साथ उपयोगी कार्यों और उपासनाओं का सम्यक् वर्णन हुआ है। छान्दोग्योपनिषद् आठ अध्यायों में विभक्त है। इसके छठे अध्याय में ‘तत्त्वमसि’ का विस्तार से विवेचन प्राप्त होता है।

भावविस्तारः

आरुणि अपने पुत्र श्वेतकेतु को उपदेश देते हैं कि खाया हुआ अन्न तीन प्रकार का होता है। उसका स्थिरतम भाग मल होता है, मध्यम मांस होता है और सबसे लघुतम मन होता है। पिया हुआ जल भी तीन प्रकार का होता है उसका स्थविष्ठ भाग मूत्र होता है, मध्यभाग लोहित (रक्त) होता है और अणिष्ठ भाग प्राण होता है। भोजन से प्राप्त तेज भी तीन तरह का होता है उसका स्थविष्ठ भाग अस्थि होता है, मध्यम भाग मज्जा (चर्बी) होती है और जो लघुतम भाग है वह वाणी होती है।

जो खाया जाता है वह अन्न है। अन्न ही निश्चित रूप से मन है। न्याय और सत्य से अर्जित किया हुआ अन्न सात्विक होता है। उसे खाने से मन भी सात्विक होता है। दूषित भावना और अन्याय से अर्जित अन्न तामस होता है। कथ्य का सारांश यह है कि सात्विक भोजन से मन सात्विक होता है। राजसी भोजन से मन राजस होता है और तामस भोजन से मन की प्रवृत्ति भी तामसी हो जाती है।

इस संसार में जल ही जीवन है और प्राण जलमय होता है। तैल (तेल), घृत आदि के भक्षण से वाणी विशद् होती है और भाषणादि कार्यों में सामर्थ्य की वृद्धि करती है। इसलिए वाणी को तेजोमयी कहा जाता है। छान्दोग्योपनिषद् के अनुसार मन अन्नमय है, प्राण जलमय है और वाणी तेजोमयी है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

भाषिकविस्तारः
1. मयट् प्रत्यय प्राचुर्य के अर्थ में प्रयुक्त होता है।
HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम् img-1

2. मयट् प्रत्यय का प्रयोग विकार अर्थ में भी किया जाता है।
HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम् img-2

3. जल को जीवन कहा गया है। ‘जीवयति लोकान् जलम्’ यह पञ्चभूतों के अन्तर्गत भूतविशेष है। इसके पर्यायवाची शब्द हैं
वारिपानीयम्, उदकम्, उदम्, सलिलम्, तोयम्, नीरम्, अम्बु, अम्भस्, पयस् आदि। जल की उपयोगिता के विषय में निम्नलिखित श्लोक द्रष्टव्य है

पानीयं प्राणिनां प्राणस्तदायत्वं हि जीवनम्।
तोयाभावे पिपासातः क्षणात् प्राणैः विमुच्यते ॥

श्लोक का अर्थ-अर्थात् पानी प्राणियों के जीवन का आधार है। वह जीवन धारण करने वाला है। जल के अभाव में प्यास से व्याकुल मनुष्य क्षण में ही प्राण त्याग देता है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

HBSE 9th Class Sanskrit 11 वामनःप्राणस्वरूपम् Important Questions and Answers

वामनःप्राणस्वरूपम् नाट्यांशों के सप्रसंग हिन्दी सरलार्थ एवं भावार्थ

1. श्वेतकेतुः – भगवन् ! श्वेतकेतुरहं वन्दे।
आरुणिः – वत्स! चिरञ्जीव।
श्वेतकेतुः – भगवन् ! किञ्चित्प्रष्टुमिच्छामि।
आरुणिः – वत्स! किमद्य त्वया प्रष्टव्यमस्ति?
श्वेतकेतुः – भगवन् ! ज्ञातुम् इच्छामि यत् किमिदं मनः?
आरुणिः – वत्स! अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः तन्मनः?
श्वेतकेतुः – कश्च प्राणः?
आरुणिः – पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः स प्राणः।
श्वेतकेतुः भगवन्! का इयं वाक्?
आरुणिः – वत्स! अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः सा वाक् । सौम्य! मनः अन्नमयं, प्राणः आपोमयः वाक् च तेजोमयी भवति इत्यप्यवधार्यम्।
श्वेतकेतुः – भगवन् ! भूय एव मां विज्ञापयतु।
आरुणिः – सौम्य! सावधानं शृणु। मथ्यमानस्य दध्नः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति, अर्धविरामः। तत्सर्पिः भवति।
श्वेतकेतुः – भगवन् ! भवता घृतोत्पत्तिरहस्यम् व्याख्यातम्। भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि।

शब्दार्थ-वन्दे = प्रणाम करता हूँ। चिरञ्जीव = तुम दीर्घायु हो। प्रष्टव्यमस्ति = पूछने योग्य। प्रष्टुम् = पूछने के लिए। अशितस्य = खाए हुए का। अन्नस्य = भोजन के। योऽणिष्ठः = अत्यन्त लघु। पीतानाम् = पिए हुए के। अपां = जलों का। वाक् = वाणी। अन्नमयं = अन्न से निर्मित। आपोमयः = जल में परिणत। तेजोमयी = तेजस्वी, प्रभावशाली। अवधार्यम् = समझने योग्य। भूय = पुनः। विज्ञापयतु = समझाइए। दध्नः = दही के। समुदीषति = ऊपर उठता है। तत्सर्पिः (तत् + सर्पिः) = वह घी।

प्रसंग प्रस्तुत संवाद संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन ‘छान्दोग्योपनिषद्’ के छठे अध्याय से किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस संवाद में आरुणि अपने शिष्य श्वेतकेतु को मन, वाणी एवं प्राण के विषय बताते हुए कहते हैं कि

सरलार्थ
श्वेतकेतु – हे भगवन् ! मैं श्वेतकेतु प्रणाम करता हूँ।
आरुाण – हे पुत्र! दीर्घायु हो।
श्वेतकेतु – भगवन् ! कुछ पूछना चाहता हूँ।
आरुणि – हे पुत्र! तुम्हें आज क्या पूछना है?
श्वेतकेतु – हे भगवन्! मैं पूछना चाहता हूँ कि यह मन क्या है?
आरुणि – हे पुत्र! पूर्णतः खाए हुए अन्न का सबसे छोटा भाग मन होता है।
श्वेतकेतु – और प्राण क्या है?
आरुणि – पिए गए तरल द्रव्यों का सबसे छोटा भाग प्राण कहलाता है।
श्वेतकेतु – हे भगवन् ! वाणी क्या है?
आरुणि – हे पुत्र! ग्रहण की गई ऊर्जा का जो सबसे छोटा भाग है, वह वाणी है। हे सौम्य! मन अन्नमय, प्राण जलमय तथा वाणी तेजोमय है यह भी समझ लेना चाहिए।
श्वेतकेतु – हे भगवन् ! आप मुझे पुनः समझाइए।
आरुणि – हे सौम्य! ध्यानपूर्वक सुनो! मथे जाते हुए दही की अणिमा (मलाई) ऊपर तैरने लगती है। उसका घी बन जाता है।
श्वेतकेतु – हे भगवन्! आपने तो घी की उत्पत्ति का रहस्य समझा दिया, मैं और भी सुनना चाहता हूँ।

भावार्थ खाए हुए अन्न का सबसे छोटा भाग मन है, पिए गए तरल पदार्थों का सबसे छोटा भाग प्राण है तथा ग्रहण की गई ऊर्जा का सबसे छोटा भाग वाणी है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

2. आरुणिः – एवमेव सौम्य! अश्यमानस्य अन्नस्य योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। तन्मनो भवति। अवगतं न वा?
श्वेतकेतुः – सम्यगवगतं भगवन्! आरुणिः वत्स! पीयमानानाम् अपां योऽणिमा स ऊर्ध्वः समुदीषति स एव प्राणो भवति।
श्वेतकेतुः – भगवन् ! वाचमपि विज्ञापयतु।
आरुणिः – सौम्य! अश्यमानस्य तेजसो योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। सा खलु वाग्भवति। वत्स! उपदेशान्ते भूयोऽपि त्वां विज्ञापयितुमिच्छामि यत्, अन्नमयं भवति मनः, आपोमयो भवति प्राणाः तेजोमयी च भवति वागिति। किञ्च यादृशमन्नादिकं गृह्णाति मानवस्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवतीति मदुपदेशसारः। वत्स! एतत्सर्वं हृदयेन अवधारय।
श्वेतकेतुः – यदाज्ञापयति भगवन् । एष प्रणमामि।
आरुणिः – वत्स! चिरञ्जीव । तेजस्वि नौ अधीतम् अस्तु।
(आवयोः अधीतम् तेजस्वि अस्तु)।

शब्दार्थ-अश्यमानस्य = खाए जाते हुए। अवगतं = समझ गए। सम्यक् = अच्छी प्रकार से। पीयमानानाम् = पिए जाते हुए। किञ्च = इसके अतिरिक्त। चित्तादिकं = मन, बुद्धि और अहंकार आदि। मदुपदेशसारः = मेरे उपदेश का सार। हृदयेन = हृदय

में, चेतना में। अवधारय = धारण कर लो। यदाज्ञापयति = आज्ञा देते हैं। तेजस्वि = तेजस्विता से युक्त । अधीतम् = पढ़ा हुआ। अस्तु = हो।

प्रसंग-प्रस्तुत संवाद संस्कृत विषय की पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी प्रथमो भागः’ में संकलित पाठ ‘वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्’ में से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन ‘छान्दोग्योपनिषद्’ के छठे अध्याय से किया गया है।

सन्दर्भ निर्देश-प्रस्तुत संवाद में बताया गया है कि खाए, पिए एवं शरीर में एकत्रित किए गए ऊर्जा का सूक्ष्म भाग ही क्रमशः मन, प्राण एवं वाणी हैं।
सरलार्थ
आरुणि – हे सौम्य! खाए जाते हुए अन्न की अणिमा मन बन जाती है। समझ गए या नहीं?
श्वेतकेतु – हे भगवन्! भली-भाँति समझ गया हूँ!
आरुणि – हे पुत्र! पिए जाते हुए जल की अणिमा प्राण बन जाती है।
श्वेतकेतु – हे भगवन् ! वाणी के विषय में भी समझाइए।
आरुणि – हे सौम्य! शरीर द्वारा ग्रहण किए गए तेज (ऊर्जा) की अणिमा वाणी बन जाती है। हे पुत्र! उपदेश के अन्त में मैं तुम्हें फिर से वही समझाना चाहता हूँ कि अन्न का सार तत्त्व मन, जल का प्राण तथा तेज का वाणी है। इसके अतिरिक्त मेरे उपदेश का सार यही है कि मनुष्य जैसा अन्न ग्रहण करता है, उसका मन, बुद्धि और चित्त (अहंकार) वैसा ही बन जाता है। हे पुत्र! इसको हृदय से धारण कर लो।
श्वेतकेतु – जैसी आपकी आज्ञा भगवन्! मैं आपको प्रणाम करता हूँ।
आरुणि – हे पुत्र! दीर्घायु हो, तुम्हारा अध्ययन (पढ़ाई) तेजस्विता से युक्त हो।

भावार्थ-मनुष्य जिस प्रकार का अन्न खाता है, उसका मन, बुद्धि एवं विचार वैसा ही बनता है। यदि वह सात्विक अन्न खाता है तो उसका मन, बुद्धि एवं विचार सात्विक होगा। यदि वह तामसिक अन्न खाता है तो उसका मन, बुद्धि एवं विचार तामसिक होगा।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

अभ्यासः
1. एकपदेन उत्तरं लिखत
(एक पद में उत्तर लिखिए)
(क) अन्नस्य कीदृशः भागः मनः?
(ख) मथ्यमानय दध्नः अणिष्ठः भागः किं भवति?
(ग) मनः कीदृशं भवति?
(घ) तेजोमयी का भवति?
(ङ) पाठेऽस्मिन् आरुणिः कम् उपदिशति?
(च) “वत्स! चिरञ्जीव” इति कः वदति?
(छ) अयं पाठः कस्मात् उपनिषदः संगृहीतः?
उत्तराणि:
(क) अशितस्यान्नस्य,
(ख) योऽणिष्ठः,
(ग) सर्पिः,
(घ) अन्नमयः,
(ङ) वाणी इति,
(च) आरुणिः,
(छ) छान्दोग्योपनिषद्।

2. अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए)
(क) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं कस्य स्वरूपस्य विषये पृच्छति?
(ख) आरुणिः प्राणस्वरूपं कथं निरूपयति?
(ग) मानवानां चेतांसि कीदृशानि भवन्ति?
(घ) सर्पिः किं भवति?
(ङ) आरुणेः मतानुसारं मनः कीदृशं भवति?
उत्तराणि:
(क) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं मनसः स्वरूपस्य विषये पृच्छति।
(ख) आरुणिः प्राणस्वरूपविषये कथयति ‘पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः स प्राणः’ इति।
(ग) यादृशमन्नादिकं गृह्णाति मानवस्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवतीति।
(घ) मथ्यमानस्य दध्नः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति, तत्सर्पिः भवति।
(ङ) आरुणेः मतानुसारं मनः अन्नमयं भवति।

3. (क) ‘अ’ स्तम्भस्य पदानि ‘ब’ स्तम्भेन दत्तैः पदैः सह यथायोग्यं योजयत
(स्तम्भ ‘अ’ के शब्दों का ‘ब’ स्तम्भ में दिए गए शब्दों के साथ मिलान कीजिए)
‘अ’ – ‘ब’
मनः – अन्नमयम्
प्राणः – तेजोमयी
वाक् – आपोमयः
उत्तराणि:
(क) मनः (1) अन्नमयम्
(ख) प्राणः (3) आपोमयः
(ग) वाक् (2) तेजोमयी

(ख) अधोलिखितानां पदानां विलोमपदं पाठात् चित्वा लिखत
(निम्नलिखित शब्दों के विलोम शब्द पाठ से चुनकर लिखिए)
(i) गरिष्ठः
(ii) अधः
(ii) एकवारम्
(iv) अनवधीतम्
(v) किञ्चित्
उत्तराणि:
(i) गरिष्ठः – अणिष्ठः
(ii) अधः – ऊर्ध्वम्
(iii) एकवारम् – भूयः
(iv) अनवधीतम् – अवधीतम्
(v) किञ्चित् – सर्वम्

4. उदाहरणमनुसृत्य निम्नलिखितेषु क्रियापदेषु ‘तुमुन्’ प्रत्ययं योजयित्वा पदनिर्माणं कुरुत
(उदाहरण अनुसार निम्नलिखित क्रिया शब्दों में ‘तुमुन्’ प्रत्यय जोड़कर शब्द निर्माण कीजिए)
प्रच्छ + तुमुन् = प्रष्टुम्
(क) श्रु + तुमुन् = …………………….
(ख) वन्द् + तुमुन् = …………………….
(ग) पठ् + तुमुन् = …………………….
(घ) कृ + तुमुन् = …………………….
(ङ) वि + ज्ञा + तुमुन् = …………………….
(च) वि + आ + ख्या + तुमुन् = …………………….
उत्तराणि:
(क) श्रु +तुमुन् = श्रोतुम्।
(ख) वन्द् +तुमुन् = वन्दितुम्
(ग) पठ् + तुमुन् = पठितुम्।
(घ) कृ + तुमुन् = कर्तुम्।
(ङ) वि + ज्ञा + तुमुन् = विज्ञातुम्।
(च) वि + आ + ख्या + तुमुन् = व्याख्यातुम् ।

5. निर्देशानुसार रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए)
(क) अहं किञ्चित् प्रष्टुम् ……………. । (इच्छ् – लट्लकारे)
(ख) मनः अन्नमयं ……………। (भू – लट्लकारे) ।
(ग) सावधानं ………………। (श्रु – लोट्लकारे)
(घ) तेजस्वि नौ अधीतम् …………….। (अस् – लोट्लकारे)
(ङ) श्वेतकेतुः आरुणेः शिष्यः …………………। (अस् – लङ्लकारे)
उत्तराणि:
(क) अहं किञ्चित् प्रष्टुम् इच्छामि।
(ख) मनः अन्नमयं भवति।
(ग) सावधानं श्रृणु।
(घ) तेजस्वि नौ अधीतम् अस्तु।
(ङ) श्वेतकेतुः आरुणेः शिष्यः आसीत्।

(अ) उदाहरणमनुसृत्य वाक्यानि रचयत
(उदाहरण के अनुसार वाक्य की रचना कीजिए)
यथा-अहं स्वदेशं सेवितुम् इच्छामि।।
(क) …………………. उपदिशामि।
(ख) …………………. प्रणमामि।
(ग) …………………. आज्ञापयामि।
(घ) …………………. पृच्छामि।
(ङ) …………………. अवगच्छामि।
उत्तराणि:
(क) अहं शिष्यं उपदिशामि।
(ख) अहं जनकं प्रणमामि।
(ग) अहं सेवकं फलम् आनेतुम् आज्ञापयामि।।
(घ) अहं गुरुं प्रश्नं पृच्छामि।
(ङ) अहं भवतः अभिप्रायम् अवगच्छामि।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

6. (क) सन्धिं कुरुत
(सन्धि कीजिए)
(क) अशितस्य + अन्नस्य = …………………
(ख) इति + अपि + अवधार्यम् = …………………
(ग) का + इयम् = …………………
(घ) नौ + अधीतम् = …………………
(ङ) भवति + इति = …………………
उत्तराणि:
(क) अशितस्य + अन्नस्य = अशितस्यान्नस्य
(ख) इति + अपि + अवधार्यम् = इत्यप्यवधार्यम्
(ग) का + इयम् = केयम्
(घ) नौ + अधीतम् = नावधीतम्
(ङ) भवति + इति = भवतीति

(ख) स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूल पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए)
(i) मध्यमानस्य दध्नः अणिमा ऊर्ध्वं समुदीषति।
(ii) भवता घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम्।
(iii) आरुणिम् उपगम्य श्वेतकेतुः अभिवादयति।
(iv) श्वेतकेतुः वाग्विषये पृच्छति।
उत्तराणि:
(i) कस्य दध्नः अणिमा ऊर्ध्वं समुदीषति?
(ii) केन घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम्?
(iii) आरुणिम् उपगम्य कः अभिवादयति?
(iv) श्वेतकेतुः कस्यविषये पृच्छति?

7. पाठस्य सारांशं पञ्चवाक्यैः लिखत।
(पाठ के सारांश को पाँच वाक्यों में लिखिए)
उत्तराणि:
(1) मनः अन्नमयं, प्राणः आपोमयः वाक् च तेजोमयी भवति।
(2) जलम् एव जीवनं भवति।
(3) अश्यमानस्य तेजसः यः अणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति।
(4) सा खलु वाग्भवति।
(5) यादृशमन्नादिकं मानवः गृह्णाति तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवति।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम्

वामनःप्राणस्वरूपम् (वाणी, मन तथा प्राण का स्वरूप) Summary in Hindi

वामनःप्राणस्वरूपम् पाठ-परिचय

प्रस्तुत पाठ छान्दोग्योपनिषद के छठे अध्याय के पञ्चम खण्ड पर आधारित है। उपनिषत्साहित्य के प्रमुख ग्रन्थों में छान्दोग्य उपनिषद् का प्रमुख स्थान है। यह उपनिषद् सामवेद पर आधारित है। इसकी वर्णन-शैली अत्यधिक वैज्ञानिक और युक्तिसंगत है। इसमें आत्मज्ञान के साथ-साथ उपयोगी कार्यों और उपासनाओं का सम्यक् वर्णन हुआ है। यह उपनिषद् आठ अध्यायों में विभक्त है। उपनिषदों का महावाक्य ‘तत्त्वमसि’ इसी उपनिषद् के षष्ठ अध्याय पर आधारित है।

प्रस्तुत पाठ में वाणी, मन तथा प्राण के सन्दर्भ में रोचक विवरण प्रस्तुत किया गया है। वस्तुतः ये तीनों उपनिषद् के गूढ़ तत्त्व हैं। इन तत्त्वों को बोधगम्य बनाने के उद्देश्य से इसे आरुणि एवं श्वेतकेतु के संवाद के माध्यम से प्रस्तुत किया गया है। आर्ष परम्परा में ज्ञान-प्राप्ति के तीन उपाय बताए गए हैं, जिनमें परिप्रश्न भी एक है। यहाँ गुरु-सेवा-परायण शिष्य वाणी, मन तथा प्राण के विषय में प्रश्न पूछता है और आचार्य उन प्रश्नों के उत्तर देते हैं।

आरुणि श्वेतकेतु को बताते हैं कि खाया हुआ अन्न तीन रूपों में बँट जाता है। उसका स्थिरतम भाग मल, मध्यम भाग माँस और सबसे लघुतम मन होता है। पिया हुआ जल भी तीन रूपों में विभक्त होता है-मूत्र, रक्त और प्राण। इसी प्रकार भोजन से प्राप्त तेज भी अस्थि, मज्जा (चर्बी) और वाणी तीन प्रकार का होता है। अन्त में बताया गया है कि सात्विक भोजन से मन सात्विक होता है। इस संसार में जल ही जीवन है और प्राण जलमय होता है। इस पाठ का सारांश -यह है कि वाणी तेजोमयी है, मन अन्नमय है और प्राण जलमय है।

HBSE 9th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाडमनःप्राणस्वरूपम् Read More »

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 6 Understanding Our Criminal Justice System

Haryana State Board HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 6 Understanding Our Criminal Justice System Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 6 Understanding Our Criminal Justice System

HBSE 8th Class Civics Understanding Our Criminal Justice System Textbook Questions and Answers

Class 8 Civics Chapter 6 HBSE Question 1.
In a town called Peace Land, the supporters of the Fiesta football team learn that the supporters of the Jubilee football team in the nearby city about 40 km away have damaged the ground on which the final between both teams is to be held the following day. A crowd of Fiesta fans armed with deadly weapons attacks the homes of the supporters of the Jubilee football team in the town. In the attack, 10 men are killed, 5 women are gravely hurt, many homes are destroyed and over 50 people injured. Imagine that you and your classmates are now part of the criminal justice system.
First divide the class into the following four groups of person:
1. Police.
2. Public Prosecutor.
3. Defence Lawyer.
4. Judge.
The column on the right provides a list of functions. Match these with the roles that are listed on the left. Have each group pick the functions it needs to perform to bring justice.

RolesFunction
Policehear the witnesses record the statements of witnesses
Public Prosecutorcross examine the witnesses take photographs of burnt homes
Defence Lawyerrecord the evidence arrest the Fiesta Fans write the judgement argue the case for the victims
Judgedecide for how many years the accused will be put in jail examine the witness in court pass the judgement get the assaulted women medically examined conduct a fair trial meet the accused person.

Match the above columns correctly.
Answer:

RolesFunctions
Policetake photographs of burnt houses.
Policeget the assaulted women medically examined
Policerecord the evidence
Policemeet the accused persons.
Policearrest the Fiesta fans
Judgehear the witnesses
Judgerecord the statement of witness.
Defence LawyerCross examine the witness
Public Prosecutorargue the case for victims
Judgewrites the judgement
Judgedecide for how many years the accused will be put in jail.
Judgepass the judgement.
Judgeconduct a fair trial.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 6 Understanding Our Criminal Justice System

Understanding Our Criminal Justice System Class 8 HBSE Question 2.
Now take the same situation but ask one student who is a supporter of the Fiesta club to perform all the functions listed above.
Answer:
Self-activity.

Understanding Our Criminal Justice System HBSE Question 3.
Do you think the victims can get justice if only one person performed all the functions of the criminal justice system? Why not?
Answer:
The victims cannot get justice if one person performed all of the functions of the criminal justice system. Every function requires special skill to perform the task and also if one person performs all the functions, there is least possibility of cross-check. The police receives a complaint, the defence lawyer tries to defind the accused, the judge gives decision in the court and decides the punishment for the culprit. If only one person performed all the functions of the criminal justice system, that will lead to end of democracy.

Understanding Our Criminal Justice System Class 8 Notes HBSE Question 4.
State two reasons why do you believe that different persons need to play different roles as part of the criminal justice system.
Answer:
The two reasons to support the view that different persons need to play different roles as part of the criminal justice system are:
(i) The police and the judges are on one side and the Public Prosecutor and the Defence Lawyers on the other. This keeps a balance between two sides of the judicial edifice and ensures an impartial and fair justice.

(ii) If the duty of charging a person and punishing him is given to a single person, it would be the end of a democracy. In such a situation, the Fundamental Rights will have no meaning.

HBSE 8th Class Civics Understanding Our Criminal Justice System Important Questions and Answers

Very Short Answer Type Questions

Understanding Our Criminal Justice System Class 8 Questions And Answers Question 1.
Who are the four key players in the criminal justice system?
Answer:
(i) The Police
(ii) the Public Prosecutor
(iii) the Defence lawyer
(iv) the Judge.

Class 8 Civics Chapter 6 Solutions HBSE Question 2.
What is done by police under investigation?
Answer:
A police records statements of witnesses and collects different kinds of evidence under investigation.

Class 8 Civics Ch 6 HBSE Question 3.
Who decides whether a person is guilty or innocent?
Answer:
The judge decides whether a person is guilty or innocent.

Understanding Our Criminal Justice System Notes HBSE 8th Class Question 4.
What does Article 21 of the Constitution state?
Answer:
Article 21 of the Constitution that guarantees the Right to Life that a person’s life or liberty can be taken away only be following a just and reasonable legal procedure.

Class 8 Civics Understanding Our Criminal Justice System HBSE Question 5.
When does the role of the public prosecutor begin?
Answer:
The role of the public prosecutor begins once the police has conducted the investigation and filed the charge sheet in the court.

Civics Class 8 Chapter 6 HBSE Question 6.
What is an FIR (First Information Report)?
Answer:
The First Information Report is the information that a police officer receives about the commission of a crime.

Haryana Board Class 8 Chapter 6 Question 7.
Who is a Public Prosecutor?
Answer:
Public Prosecutor is a gazetted officer who is appointed by the state to help in the prosecution of offenders to keep the society free from crimes.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 6 Understanding Our Criminal Justice System

Short Answer Type Questions

Class 8 Civics Chapter 6 Understanding Our Criminal Justice System HBSE Question 1.
Write three functions of the judge.
Answer:
The functions of the judge are:
(а) The judge hears all the witnesses and any other evidence presented by the prosecution and defence.
(B) The judge decides whether the person is guilty or innocent on the basis of the evidence presented and in accordance with the law.
(c) The judge pronounces the sentence for the accused. He may sei die person to jail or impose a fine or both, depending on what the law prescribes. .

Understanding Our Criminal Justice System Question Answer HBSE 8th Class Question 2.
What are the functions of the defence lawyer?
Answer:
The functions of the defence lawyer are:
(a) He gets a copy of the chargesheet and statements of the witnesses and he questions and cross examines the witnesses of the prosecution.
(B) He confirms that a fair trial is conducted.
(c) He presents witnesses in the defence of the accused.
(d) He collects and produces strong evidences to defend his client and to set him free.

Class 8th Civics Chapter 6 HBSE Question 3.
Write three salient features of an FIR.
Answer:
(a) An FIR must be in writing, duly signed, and the copy must be handed over to the informant.
(b) An FIR must contain the place, date, time and an elaborate description of the incident.
(c) There is no fixed time for filing an FIR but is best if it is filed at the earliest, soon after the incident as the delay may prove fatal for the victim.

Long Answer Type Questions

Chapter 6 Civics Class 8 HBSE Question 1.
What are the Fundamental Rights guaranteed to every arrested person under Article 22 of the constitution?
Answer:
Article 22 of the constitution and criminal law guarantee to every arrested person the following Fundamental Rights:
(i) The right to be informed at the time of arrest of the offence for which the person is being arrested.
(ii) The right to be presented before a magistrate with in 24 hours of arrest.
(iii) The right not to be ill-treated or tortured during arrest or in custody.
(iv) Confessions made in police custody can not be used as evidence against the accused.
(v) A boy under 15 years of age and women cannot be called to the police station only for questioning.

Criminal Justice System Class 8 HBSE Question 2.
What are the various preconditions of a fair trial?
Answer:
The following are the preconditions of a fair trial:
(i) The FIR (First Information Report) of the complainant should be registered at the Police Station and its copy should be given to every accused person.
(ii) A person can be arrested only with the permission of the court and on some valid ground.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 6 Understanding Our Criminal Justice System

Understanding Our Criminal Justice System Class 8  HBSE Notes

  • Accused: This refers to the person who is tried by a court for a crime.
  • Cognizable: This refers to an offence for which the police may arrest a person without the permission of the court.
  • Cross-examine: This refers to the questioning of a witness who has already been examined by the opposing side in order to determine the veracity of his/her testimony.
  • Detention: This refers to the act of being kept in illegal custody of the police.
  • Impartial: The act of being fair or just and not favouring one side over another.
  • Offence: Any act that the law defines as a crime.
  • To be charged of a crime: This refers to the trial judge informing the accused, in writing, of the offence for which he/she will face trial.
  • Witness: This refers to the person who is called upon in court to provide a first-hand account of what he/she has seen, heard or knows.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 6 Understanding Our Criminal Justice System Read More »

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 8 Confronting Marginalisation

Haryana State Board HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 8 Confronting Marginalisation Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 8 Confronting Marginalisation

HBSE 8th Class Civics Confronting Marginalisation Textbook Questions and Answers

Confronting Marginalisation Class 8 HBSE Question 1.
List two fundamental rights in the Constitution that Dalits can draw upon to insist that they are treated with dignity and equals. Re-read the Fundamental Rights listed on page 14 to help you answer this question.
Answer:
(a) Right to Equality and
(b) Right to Freedom.

Confronting Marginalisation Class 8 Notes HBSE Question 2.
Re-read the story on Rathnam as well as the provisions of the 1989 scheduled caste and scheduled tribes prevention of Atrocities Act. Now list one reason why you think he used this law to file a complaint.
Answer:
Rathnam sought the support of law, filing his complaint under the Atrocities Act to protest against the domination and violence of
the powerful castes in his village. He used this as it was framed in response to demands made by Dalits and others so that the government may take seriously.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 8 Confronting Marginalisation

Confronting Marginalisation Class 8 Questions And Answers HBSE Question 3.
Why do Adivasi activists including C.K. Janu believe that Adivasis can also use this 1989 Act to fight against dispossession? Is there anything specific in the provisions of the Act that allows her to believe this?
Answer:
Being an Adivasi Activist, C.K. Janu is right in believing that they can use the 1989 Act to fight against dispossession. This is because it lists actions that dispossess Dalits and Adivasis of their meagre resources or which force them into performing labour of slavery.
Thus, they can use this Act since it seems to punish anyone who wrongfully occupies or cultivates any land owned by, or alloted to, a member of a scheduled caste or a scheduled tribe or gets the land alloted to him transferred.

Confronting Marginalisation HBSE Class 8 Question 4.
The poems and the song in this unit allow you to see the range of ways in which individuals and communities express their opinion, their anger and their sorrow. In class do the following two exercises:
(a) Bring to class a poem that discurses a social issue. Share this with your classmates. Work in small groups with two or more poems to discuss their meaning as well as what the poet is trying to communicate.

(b) Identify a marginalised community. Write a poem, or song, or draw a poster etc., to express your feelings as a member of this community.
Answer:

(c) For example:
A poem by Soyrabai: (Refer Pg. 96 of your Social Science and Political Life-III text book). (Read the poem and then the summarised view below.)

Soyrabai who herself belongs to the Mahar caste through her esteemed poem questions about the idea or the criterion behind being called a pure person. She argues that every human being is born in the same way and is equal. She cannot understand what makes one body less or more pure than the other. Pollution, a basic idea of casteism should not be the tool for discrimination or to separate or deny people any access to spaces, work, knowledge or dignity. According to her, it does not occur through nature of work but through one’s clear ethnicity and beliefs.

HBSE 8th Class Civics Confronting Marginalisation Important Questions and Answers

Very Short Answer Type Questions

Class 8 Civics Chapter 8 Questions And Answers HBSE  Question 1.
Which Article states abolishment of untouchability?
Answer:
Article 17.

Class 8 Confronting Marginalisation HBSE Question 2.
What is the literal meaning of Dalit?
Answer:
The term ‘Dalit’ literally means broken.

Question 3.
Which Article states “no discrimination”?
Answer:
Article 15.

Question 4.
Name a policy that promotes justice?
Answer:
Reservation.

Question 5.
When was the Arocities Act passed?
Answer:
1989.

Question 6.
Name a bhakti saint who criticized casteism.
Answer:
Kabir.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 8 Confronting Marginalisation

Question 7.
In your opinion does the force put on Rathnam to perform this ritual violate his fundamental right?
Answer:
Yes, in our opinion being forced to carry out such a task in which the person has no belief is a violation of fundamental right. Right to freedom and right to equality are rights that are violated.

Short Answer Type Questions

Question 1.
What does Article 15 of the Constitution state?
Answer:
The Article 15 of the Constitution states^ that no person can be discriminated against on the basis of religion, race, caste, sex or a place of birth.

Question 2.
State one reason why you think reservations play an important role in providing social justice to Dalits and Adivasis.
Answer:
The law of reservation to Dalits and Adivasis is based on a simple argument that in a society like ours, where for centuries, sections of population have been denied opportunities to learn and to work in order to develop new skills or vocation, a democratic government thus needed to step in and assist, these socially or economically backward sections.

Question 3.
Why do you think the Dalit families were afraid of angering the powerful castes?
Answer:
The situation of fear and tension might have taken place because of the fear of undergoing starvation due to unemployment on the powerful caste’s anger. They also declared the wrath of the locality would strike them if they refused to give in.

Long Answer Type Questions

Question 1.
Article 17 of the Constitution states that untouchability has been abolished. What does this mean?
Answer:
Untouchability hps been abolished. It means that on one can prevent Dalits from educating themselves, entering temples, using public facilities, etc. It also means that it is wrong to practise untouchability and that this practice will not be tolerated by a democratic government. Untouchability is a punishable crime now.

Question 2.
Apart from making law how does government work for the marginalised in our country?
Answer:
Government makes specific laws and policies for the marginalised in our country. There are policies or schemes that emerge through other means like setting up a committee or by undertaking a survey, etc. The government then makes an effort to promote such policies in order to give opportunities to specific groups.

Question 3.
The government operates through laws to ensure that concrete steps are taken to end inequality in the society. Mention one such law.
Answer:
One such law is the reservation policy. This law reserved seats in education and government employment for Dalits and Adivasis people. It is based on an important argument that in a society like ours where for centuries sections of the population have been denied equal opportunities to learn and work, a democratic government needs to step in and assist these section.

Question 4.
How does the reservation policy work?
Answer:
Governments across India have their own list of Scheduled Castes (or Dalits) Tribes and Backward and the more Backward castes. The Central Government too has its list. Students applying to educational institutions and those applying for posts of government are expected to furnish proof of their caste or tribal status. If a particular Dalit caste or a certain tribe is on the government list, then a candidate from that caste or tribe can avail the benefit of reservation.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 8 Confronting Marginalisation

Picture-Based Questions

(A) Look at the picture below and complete the sentences:
HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 8 Confronting Marginalisation-1
The (a) ……………… government passed the Scheduled Tribe and other (b) ………….. Forest Dwellers Act in (c) ……… , The introduction states that it shall undo (d) ………… injustices. The Act also points out that the right to forest dwellers include conservation of (e) …………. and (f) …………. .
Answer:
The (a) Central government passed the Scheduled Tribe and other (b) Traditiona Forest Dwellers Act in (c) 2006. The introduction states that it shall undo (d) historical injustices. The Act also points out that the right to forest dwellers include conservation of (e) Forests and (f) biodiversity.

Confronting Marginalisation Class 8  HBSE Notes

  • Assertive: Groups of people that can express their views strongly.
  • Confront: To come face-to-face or to challenge someone or something. For example: The groups challenging marginalisation.
  • Delusion: A false impression.
  • Dispossessed: To have to give up ownership or to give up authority.
  • Invoking: Imploring, appealing by authority.
  • Morally reprehensible: An act that violates all norms of decency and dignity that a society believes in. It usually refers to a hideous and repugnant act that goes against all values that a society has accepted.
  • Policy: A stated course of action that provides direction for future, sets goals to be achieved or lays out
  • principles or guidelines to be followed and acted upon.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 8 Confronting Marginalisation Read More »

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation

Haryana State Board HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation

HBSE 8th Class Civics Understanding Marginalisation Textbook Questions and Answers

Understanding Marginalisation Class 8 Questions And Answers HBSE Question 1.
Write in your own words two or more sentences of what you, understand by the word ‘marginalisation’.
Answer:
‘Marginalisation’ is a social process by which certain sections of the society are confined to lower social standing. It results, to certain minority (such as Muslims) or Dalits (particularly among the Hindus) in having a low social status and not having equal access to education and other resources.

Understanding Marginalisation Class 8 HBSE Question 2.
List two reasons why Adivasis are becoming increasingly marginalised.
Answer:
Adivasis are becoming increasingly marginalised because:
(i) They are radically different from communities organised around the principle of jati-vama (castes).
(ii) Their way of life is quite different from the majority of people. They wear colourful costumes, strange type of head gears and have different cultures. They like to live in seclusion.

Class 8 Civics Chapter 7 HBSE Question 3.
Write one reason why you think the constitution’s safeguards to protect minority communities is very important.
Answer:
The Constitution safeguards to protect minority communities to protect India’s cultural diversity and promote equality as well as justice.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation

Class 8 Civics Chapter 7 Question Answer HBSE Question 4.
Reread the section on Minorities and Marginalisation. What do you understand by the term minority?
Answer:
The term minority is most commonly used to refer to communities that are numerically small in relation to the rest of the population.

Class 8th Civics Chapter 7 HBSE Question 5.
You are participating in a debate where you have to provide reasons to support the following statement: ‘Muslims are a marginalised community’ using the data provided in this chapter list two reasons that you would give.
Answer:
Muslims are marginalised community because:
(i) They do not have equal access to basic amenities such as pucca house, electricity, piped water, etc.
(ii) Muslims have lowest literacy rates as compared to other religious groups of India.

Class 8 Understanding Marginalisation HBSE Question 6.
Imagine that you are watching the Republic Day parade on TV with a friend and she remarks, “Look at these tribals. They look so exotic. And they seem to be dancing all the time.”
List three things that you would tell her about the lives of Adivasis in India.
Answer:
(i) Adivasis led excluded life in different hilly and forests areas of India till the middle of the nineteenth century or the dawn of British imperialism in India.

(ii) Adivasis are not a homogeneous population. There are over 500 different Adivasi groups ‘n our country. They are particularly numerous, in states like Chhattisgarh, Jharkhand, Madhya Pradesh, Orissa, Gujarat, Maharashtra, Rajasthan, and in the north¬eastern states of Andhra Pradesh, Assam, Manipur, Meghalaya, Mizoram, Nagaland and Tripura.

(iii) Adivasis practise ancestor worship and believes in all types of supernatural spirits like the primitive men.

Class 8 Civics Chapter 7 Solutions HBSE Question 7.
In the story board, you read about how Helen hope to make a movie on the Adivasi story. Can you help her by developing a short story on Adivasis?
Answer:
The story runs like this:
A foreign company has planned to establish a metal company in area of Adivasis. They are forced to move in very large number to various areas of India. A man and his girl friend decide to make an association. They approach to district authority, state Govt, and lastly to central government.

Under their leadership, the Adiyasis demand three things forest, water and livelihood. After a long struggle, Human Right Commission comes forward and their demands are accepted. They are handed over fairly large forest-lands, supply of water and they are given employment in companies and some newly started small scale industries etc.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation

Class 8 Chapter 7 Civics HBSE Question 8.
Would you agree with the statement that economic and social marginalisation are interlinked? Why?
Answer:
The different reports about the marginalisation point out that economic and social marginalisation are interlinked.
(i) In terms of occupation, houses, piped water, Muslims lag behind many other religious groups.

(ii) Most of the Muslims work in unorganised sector and have lower living standards than Hindus as a whole. Because of lack of education, they find it difficult to get both public as well as private sector jobs.

(iii) Since they are economically backward, they fail to attain a higher status in Indian society. Thus, economic and social marginalisation are interdependent.

HBSE 8th Class Civics Understanding Marginalisation Important Questions and Answers

Very Short Answer Type Questions

Class 8 Civics Understanding Marginalisation HBSE Question 1.
Who are Adivasis?
Answer:
Adivasis literally means ‘original inhabitants’ who lived and often continue to live, in close association with forests.

Chapter 7 Civics Class 8 HBSE Question 2.
How much percent of India’s population is Adivasi?
Answer:
Around 8 percent.

Civics Chapter 7 Class 8 HBSE Question 3.
Name the important mining ana industrial centres where Adivasis are located.
Answer:
Jamshedpur, Rourkela, Bokaro and Bhilai.

Understanding Marginalisation Question Answer HBSE Question 4.
About how many Adivasi groups are there in India?
Answer:
About 500 different Adivasi groups are there in India.

Short Answer Type Questions

Class 8 Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation Question Answer HBSE Question 1.
How have Adivasis been treated by the state and private industrialists for the past 200 years.
Answer:
Adivasis have been increasingly forced through economic chagnes, forest policies and political force applied by the state and private industry. They migrated to live as worker in plantations, as construction sites, in industries and households.

Understanding Marginalisation Class 8 Notes Questions And Answers HBSE Question 2.
Why are safeguards required for minorities?
Answer:
(i) To protect minority communities against the possibility of being culturally dominated by the majority.
(ii) To protect minorities against any discrimination and disadvantage that they may face.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation

Long Answer Type Questions

Question 1.
How have the forests been important for life and development of Adivasis?
Answer:
Forests have been very important for life and development of Adivasis.
(i) Metal ores like iron and copper, gold and silver, coal and diamonds, invaluable timber, most medicinal herbs and animal products and animal themselves all come from forests.
(ii) The continuation of life depended heavily on forests, that help recharge many of India’s rivers.
(iii) Forests covered the major part of our country till the nineteenth century.

Question 2.
By whom were the following demands being made on forest land?
(a) Timber for construction of houses and railways.
(b) Forest land for mining.
(c) Reserved by government and wild life parks.
In what ways would this effect tribal people?
Answer:
(a) Timber for construction of houses demanded by companies enaged in construction, work Or by individual rich people or by joint groups or companies. Timber for railways is demanded by Central Government or by Railway Contractors.
(b) By mining companies, by industrialists or industrial companies.
(c) Ministry of Forest and Environment on behalf of government.

Question 3.
In what ways would this affect tribal people?
Answer:
These would affect life of tribal people in following ways:
(i) Tribal people will loose their land and forests.
(ii) Their lives will be disturbed as the continuation of life depends heavily on forests, that help recharge many of our country’s rivers.
(iii) The tribal people will face shortage in the availability and quality of air and water.
(iv) More than 50 percent of tribal persons have been displaced.

Picture-Based Questions

(A) Look at the pictures and answer the following questions.
HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation-1
HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation-2
Question 1.
What do the two pictures reflect?
Answer:
The two pictures reflect the traditional dresses and life-style of Adivasis.

Question 2.
What image do we get about Adivasis from the pictures?
Answer:
We come to know that Adivasis were ‘exotic’ and ‘backward’.

(B) Look at the adjoining picture of Niyamgiri Hill and answer the following questions:
HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation-3
Question 1.
Where is Niyamgiri Hill located?
Answer:
Niyamgiri Hill is located in Kalahandi district of Orissa.

Question 2.
Name the Adivasi community which inhabits this area.
Answer:
Dongarria Konds.

Question 3.
Why is Adivasi Community endangered to be displaced from here?
Answer:
Adivasi Community is endangered to be displaced from here because a major aluminium company is planing to set-up a mine and a refinery here.

Question 4.
What action has been taken by Adivasi Community against it?
Answer:
Adivasi people have strongly resisted this proposed development and have been joined by environmentalists as well. A case against the company is also pending in Supreme Court.

Understanding Marginalisation Class 8  HBSE Notes

  • Hierarchy: A graded system or arrangement of persons or things. Usually persons at the bottom of the hierarchy are those who have the least power.
  • Ghettoisation: A ghetto is an area or locality that is populated largely by members of a particular community. Ghettoisation refers to the process that leads to such a situation.
  • Mainstream: Literally this refers to the main current of a river or stream. In this chapter it is used to refer to a cultural context in which the customs and practices that are followed are those of the dominant community. Mainstream is also used to refer to those people or communities that are considered to be at the centre of a society.
  • Displaced: This, here, refers to people who are forced or compelled to move from their homes for big development projects including dams, mining etc.
  • Militarised: An area where the presence of the armed forces is considerable.
  • Malnourished: A person who does not get adequate nutrition or food.
  • Adivasis: The term adivasis, literally means ‘original in habitants’.
  • Socially Marginalised: To be forced to occupy the sides or fringes and thus not be at the centre of things or set-up.
  • Santhali: A language mainly spoken by Santhal adivasis.
  • Republic Day: It is the day (26th January) when the constitution of our country was adopted.
  • Scheduled Castes: Those dalits or damits who have been officially enlisted for special reservation and facilities so that their development may take place quickly in the society and grouped as scheduled caste.
  • Sachar Committee: The government set-up a high-level committee in 2005, that was chaired by justice Rajinder Sachar to examine status of the Muslims.
  • Tribals: Tribals are also referred as Adivasis.

HBSE 8th Class Social Science Solutions Civics Chapter 7 Understanding Marginalisation Read More »