Class 10

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Pathit Avbodhan पठित-अवबोधनम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

पठित अवबोधनम् HBSE 10th Class

I. अधोलिखितदशप्रश्नानां प्रदत्तविकल्पेषु शुद्धविकल्पं विचित्य उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(क) ‘पावकः’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) पौ + अक:
(ii) पो + अक:
(iii) पाव + कः
(iv) पा + अकः।
उत्तराणि:
(i) पौ + अक:

(ख) ‘अप + ऊहः’ अत्र सन्धियुक्तपदम्-
(i) अपूहः
(ii) अपोहः
(iii) अपौहः
(iv) अपुहः।
उत्तराणि:
(ii) अपोहः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(ग) ‘अनुरथम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) उपपदतत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः।
उत्तराणि:
(iii) अव्ययीभावः

(घ) ‘स्मृतिविभ्रमः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) स्मृतेः विभ्रमः
(ii) स्मृतौ विभ्रमः
(iii) स्मृतो विभ्रमः
(iv) स्मृति विभ्रमः।
उत्तराणि:
(i) स्मृतेः विभ्रमः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(ङ) ‘मूर्खत्वम्’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(i) त्व
(ii) तल्
(iii) ईनि
(iv) क्ता।
उत्तराणि:
(i) त्व

(च) निहन्यन्ते ………… विवशाः प्राणिनः।
(रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) पुरा
(ii) ह्यः
(iii) न
(iv) च।
उत्तराणि:
(iv) च

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(छ) ………. द्वाराणि केवलं छात्राणां गमनागमनकाले एव अनावृतानि भवन्ति।
(i) चत्वारि
(ii) एका
(iii) चतस्रः
(iv) चतुः।
उत्तराणि:
(i) चत्वारि

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(ज) केन सरसः शोभा भवेत् ?
(i) कमलेन
(ii) राजहंसेन
(iii) बकसहस्रेण
(iv) मकरेण।
उत्तराणि:
(ii) राजहंसेन

(झ) केन आहतः पुरुषः आश्रमम् आगतः ?
(i) शस्त्रेण
(ii) शास्त्रेण
(iii) श्रमेण
(iv) दुर्वचनेन।
उत्तराणि:
(i) शस्त्रेण

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(ज) ‘परोपकारे’ अत्र का विभक्तिः प्रयुक्ता ?
(i) प्रथमा
(ii) सप्तमी
(iii) तृतीया
(iv) चतुर्थी।
उत्तराणि:
(ii) सप्तमी

पठित-अवबोधनम् Sanskrit HBSE 10th Class

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) ‘दीयमानम्’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्ययौ लिखत।
(ठ) ‘समाचारपत्रं कुत्र पठनीयम्’। (अत्र किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम्)
(ड) ‘आर्य ! किं मे भयं दर्शयसि ?’ (‘दर्शयसि ‘अत्र कः लकारः प्रयुक्तः?)
(ढ) अधीक्षकेण सर्वकार्यं 3 लिपिकेषु विभक्तं कृतम्। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(ण) प्रति अनुभागं 56 छात्राः सन्ति।। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(त) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते। (रेखाङ्कितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत)
यथानिर्देशम् उत्तरत:
(ट) दीयमानम् = दा + यक् + शानच
(ठ) ‘कुत्र’ इति अव्ययपदम्।
(ड) ‘दर्शयसि ‘अत्र लट् लकारः प्रयुक्तः ।
(ढ) अधीक्षकेण सर्वकार्यं त्रिषु लिपिकेषु विभक्तं कृतम्।
(ण) प्रति अनुभागं षट्पञ्चाशत् छात्राः सन्ति।
(त) विवशाः प्राणिनः कुत्र पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते?

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

अवबोधनम् HBSE 10th Class

II. अधोलिखितदशप्रश्नानां प्रदत्तविकल्पेषु शुद्धविकल्पं विचित्य उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(क) ‘नयनम्’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति.
(i) नय + नम
(ii) नै + अनम्
(iii) ने + अनम्
(iv) नयन + अम्।
उत्तराणि
(iii) ने + अनम्

(ख) ‘इति + अपि’ अत्र सन्धियुक्तं पदम्-
(i) इतिऽपि
(ii) इतिपि
(iii) इतीऽपि
(iv) इत्यपि।
उत्तराणि
(iv) इत्यपि

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(ग) ‘नीलोत्पलम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) अव्ययीभावः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) कर्मधारयः
(iv) बहुव्रीहिः।
उत्तराणि
(iii) कर्मधारयः

(घ) ‘वृक्षस्य मूलम्’ अत्र समस्तपदम्-
(i) वृक्षस्यमूलम्
(ii) वृक्षमूलम्
(iii) वृक्षेमूलम्
(iv) वृक्षामूलम्।
उत्तराणि
(ii) वृक्षमूलम्

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(ङ) ‘मूषिका’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(i) मतुप्
(ii) डीप्
(iii) इनि
(iv) टाप्।
उत्तराणि
(iv) टाप

(च) चन्दनदास ! एष …………… .ते निश्चयः ? (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) विना
(ii) एव
(iii) इति
(iv) कदा।
उत्तराणि
(ii) एव

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(छ) अस्मिन् उपवने 70 वृक्ष्: सन्ति। (अङ्कस्थाने संस्कृतपदे संख्यावाचकविशेषणं लिखत)
उत्तराणि
अस्मिन् उपवने सप्तति वृक्षाः सन्ति।

(ज) मम …………… नासिका अस्ति। (एक:/एका/एकम्)
उत्तराणि
मम एका नासिका अस्ति।

(झ) ‘अमात्यराक्षसस्य ‘ अत्र का विभक्तिः प्रयुक्ता ?
(i) प्रथमा
(ii) पञ्चमी
(iii) षष्ठी
(iv) सम्बोधनम्।
उत्तराणि
(ii) षष्ठी

(ञ) सावधान मनसा कः शृणोतु ?
(i) याचकः
(ii) पाचकः
(iii) शिष्यः
(iv) चातकः।
उत्तराणि
(i) चातकः

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) ‘पठित्वा’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्ययं लिखत।
(ठ) ‘उपवनं परितः वृक्षाः शोभन्ते’ अत्र किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम् ?
(ड) ‘स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।’ (‘प्राचलत्’अत्र कः लकार:प्रयुक्तः?)
(ढ) अत्र भाषाणाम् अपि 5 विभागाः सन्ति। ‘ (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(ण) प्रतिअनुभागं 55 छात्राः सन्ति।
(त) अम्भोदाः वृष्टिभिः वसुधाम् आर्द्रयन्ति ? (रेखाङ्कितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत)
यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) पठित्वा = पठ् + क्त्वा।
(ठ) ‘परितः’ इति अव्ययपदम्।
(ड) ‘प्राचलत्’अत्र लङ् लकार:प्रयुक्तः।
(ढ) अत्र भाषाणाम् अपि पञ्च विभागाः सन्ति।
(ण) प्रति-अनुभागं पञ्चपञ्चाशत् छात्राः सन्ति।
(त) अम्भोदाः वृष्टिभिः काम् आर्द्रयन्ति ?

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

Avbodhan HBSE 10th Class Sanskrit

III. अधोलिखितदशप्रश्नानां प्रदत्तविकल्पेषु शुद्धविकल्पं विचित्य उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(क) ‘परीक्षितुम्’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति-
(i) परी + क्षितुम्
(ii) परी + ईक्षितुम्
(iii) परि + ईक्षितुम् ।
(iv) परि + इक्षितुम्।
उत्तराणि:
(iii) परि + ईक्षितुम्

(ख) ‘सु + आगतम्’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) सुवागतम्
(ii) स्वागतम्
(ii) सुआगतम्
(iv) सवागतम्।
उत्तराणि:
(ii) स्वागतम्

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(ग) ‘पीताम्बरः’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) कर्मधारयः
(iii) तत्पुरुषः
(iv) अव्ययीभावः।
उत्तराणि:
(i) बहुव्रीहिः

(घ) ‘यूथपतिः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) यूथाणाम् पतिः
(ii) यूथे पतिः
(iii) यूथस्य पतिः
(iv) यूथाय पतिः।
उत्तराणि:
(iii) यूथस्य पतिः

(ङ) ‘नदी’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(i) ईनि
(ii) डीप
(iii) टाप्
(iv) क्ता।
उत्तराणि:
(ii) डीप

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(च) विजने प्रदेशे पदयात्रा ……………. शुभावहा। (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) न
(ii) ह्यः
(iii) पुरा
(iv) श्वः।
उत्तराणि:
(i) न

(छ) अत्र …………….. प्रयोगशाला अस्ति। (रिक्तस्थानपूर्तिः उचितसंख्यापदेन)
(i) एकं
(ii) एका
(iii) एकादश
(iv) एकः।
उत्तराणि:
(ii) एका प्रयोगशाला अस्ति।

(ज) निर्धनः जनः परिश्रम्य किम् उपार्जितवान् ?
(i) शान्तिम्
(ii) श्रमम्
(iii) चित्तम्
(iv) वित्तम्।
उत्तराणि:
(iv) वित्तम्

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(झ) वस्तुतः चौरः कः आसीत् ?
(i) आरक्षी
(ii) निर्धनः
(iii) उद्यमः
(iv) आलस्यम्।
उत्तराणि:
(i) आरक्षी

(ञ) “धिक्’ योगे का विभक्तिः प्रयुज्यते ?
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
(iv) पञ्चमी।
उत्तराणि:
(ii) द्वितीया।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) ‘वक्तुम्’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्ययं लिखत।
(ठ) ‘जननीजन्मभूमिश्च स्वर्गाद् अपि गरीयसी’ अत्र किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम् ?
(ड) ‘निजकृत्यस्य फलं भुड्क्ष्व।’ (भुक्ष्व’अत्र कः लकारः प्रयुक्तः?)
(ढ) अस्माकम् कार्यालये 85 जनाः सन्ति। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(ण) विद्यालये 62 शिक्षकाः सन्ति। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(त) चन्दनदासः अमात्यराक्षसस्य गृहजनं रक्षति । (रेखाङ्कितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत)
यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) वक्तुम् = वच् + तुमुन्
(ठ) ‘अपि’ इति अव्ययपदम्।
(ड) ‘भुक्ष्व’अत्र लोट् लकारः प्रयुक्तः।
(ढ) अस्माकम् कार्यालये पञ्चाशीतिः जनाः सन्ति।
(ण) विद्यालये द्विषष्टिः शिक्षकाः सन्ति।
(त) चन्दनदासः कस्य गृहजनं रक्षति ?

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

IV. प्रदत्तप्रश्नानां चतुर्पु वैकल्पिक-उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत –
(i) ‘कश्चित्’ इति पदे क: सन्धिच्छेदः ?
(A) काः + चित्
(B) कश् + चित्
(C) क + चित्
(D) कः + चित्।
उत्तराणि:
(D) कः + चित्।

(ii) ‘सेवयैव’ इति पदे कः सन्धिच्छेदः ?
(A) सेवा + यैव
(B) सेवाया + एव
(C) सेवया + एव
(D) सेवया + इव।
उत्तराणि:
(C) सेवया + एव ।

(iii) ‘तस्य + उपचारे’ इति पदे का सन्धिः ?
(A) तस्यौपचारे
(B) तस्योपचारे
(C) तस्योपचारे
(D) तस्याऔपचारे।
उत्तराणि:
(B)तस्योपचारे ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(iv) ‘राज्ञः पुरुषः’ इति पदे समस्तपदं किम् ?
(A) राजापुरुष
(B) रजापुरुषः
(C) राज्ञपुरुषः
(D) राजपुरुषः।
उत्तराणि:
(D) राजपुरुषः।

(v) ‘प्रति’ उपपद योगे का विभक्ति भवति ?
(A) प्रथमा
(B) द्वितीया
(C) तृतीया
(D) चतुर्थी।
उत्तराणि:
(B)द्वितीया।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(vi) ‘तद्’ पुल्लिंग, तृतीया, एकवचने किं रूपम् ?
(A) तेन्
(B) तेन
(C) तेना
(D) तेनः।
उत्तराणि:
(B) तेन।

(vii) ‘साधु’ प्रथमा, एकवचने किं रूपम् ?
(A) साधूः
(B) साधु
(C) साधुः
(D) सधुः।
उत्तराणि:
(C) साधुः ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(viii) ‘जातम्’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(A) तल्
(B) त्व
(C) क्त
(D) त।
उत्तराणि:
(C) क्त।

(ix) ‘मृताः’ इति पदे कः धातुः ?
(A) म्रि
(B) म्री
(C) मृ
(D) म्र।
उत्तराणि:
(C) मृ।

(x) ‘उप + इ + ल्यप्’ इति संयोगे किं रूपम् ?
(A) उपात्य
(B) उपित्य
(C) उपेत्य
(D) उपैत्य।
उत्तराणि:
(C) उपेत्य।

(xi) ईश्वरः ……………. अस्ति। (अव्यपदेन पूरयत)
(A) यथा
(B) तथा
(C) कदा
(D) सर्वत्र।
उत्तराणि:
(D) सर्वत्र ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(xii) त्वम् ………….. पठ। (अव्ययपदेन पूरयत)
(A) च
(B) यथा
(C) सर्वत्र
(D) अपि।
उत्तराणि:
(D) अपि।

(xiii) ‘दोषः’ इत पदे विलोमपदं किम् ?
(A) दोषाः
(B) गुणाः
(C) अदोषाः
(D) गुणः।
उत्तराणि:
(D) गुणः ।

(xiv) ‘आदरः’ इति पदे विलोमपदं किम् ?
(A) आनादरः
(B) नादरः
(C) समादरः
(D) अनादरः।
उत्तराणि:
(D) अनादरः ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(xv) ‘त्रयस्त्रिंशत्’ इति पदे का संख्या ?
(A) 43
(B) 30
(C) 33
(D) 63
उत्तराणि:
(C) 33।

(xvi) ‘साक्षी’ पदस्य अर्थः अस्ति
(A) साख
(B) सखी
(C) गवाह
(D) साथी।
उत्तराणि:
(C) गवाह ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

V. प्रदत्तप्रश्नानां चतुर्पु वैकल्पिक-उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत
(i) ‘तस्योपचारे’ पदे कः सन्धिच्छेदः ?
(A) तस्याः + उपचारे
(B) तस्य + उपचारे
(C) तस्यो + पचारे
(D) तस्य + ऊपचारे।
उत्तराणि:
(B) तस्योपचारे।

(ii) ‘कश्चित्’ पदे कः सन्धिच्छेदः ?
(A) कास् + चित्
(B) कः + चित्
(C) कम् + चित्
(D) कश् + चित्।
उत्तराणि:
(B) कः + चित् ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(iii) ‘सेवया + एव’ पदे का सन्धिः ?
(A) सेवायैव
(B) सेवयैव
(C) सेवयेव.
(D) सवयैव
उत्तराणि:
(B) सेवयैव।

(iv) ‘राजपुरुषः’ इति पदे कः विग्रहः ?
(A) राज्ञा पुरुषः
(B) राज्ञ पुरुषः
(C) राज्ञः पुरुषः
(D) राजः पुरुषः।
उत्तराणि:
(C) राज्ञः पुरुषः ।

(v) ‘विना’ उपपद योगे का विभक्ति ?
(A) प्रथमा
(B) द्वितीया
(C) चतुर्थी
(D) सप्तमी।
उत्तराणि:
(B)द्वितीया।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(vi) ‘तद्’ पुल्लिंग, तृतीया, बहुवचने किं रूपम् ?
(A) तेः
(B) तैः
(C) ताभिः
(D) तै।
उत्तराणि:
(B) तैः ।

(vii) ‘साधु’ शब्दस्य प्रथमा, बहुवचने किं रूपम् ?
(A) साधुवः
(B) साधवः
(C) साधव
(D) सधवः।
उत्तराणि:
(B) साधवः ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(viii) ‘जातम्’ इति पदे क: धातुः ?
(A) जा.
(B) ज्ञा
(C) जन
(D) जन्।
उत्तराणि:
(D) जन्।

(ix) ‘मृ + क्त’ इति संयोगे किं रूपम् ?
(A) मृतः
(B) मृत्
(C) मृितः
(D) म्रितः।
उत्तराणि:
(A) मृतः ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(x) ‘उपेत्य’ इति पदे कः प्रत्ययः ? ।
(A) यत्
(B) ण्यत्
(C) क्यप्
(D) ल्यप्।
उत्तराणि:
(D) ल्य प् ।

(xi) त्वं ……………… विद्यालयं गच्छसि ? (अव्ययपदेन पूरयत)
(A) कदा
(B) सदा
(C) यथा
(D) तथा।
उत्तराणि:
(A) कदा।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(xii) रामः श्यामः ………….. पठतः। । (अव्ययपदेन पूरयत)
(A) न
(B) च
(C) सदा
(D) कुत्र।
उत्तराणि:
(B) च।

(xiii) ‘दोषः’ पदस्य अर्थः किम् ?
(A) गुण
(B) बगुण
(C) सगुण
(D) अवगुण।
उत्तराणि:
(D) अवगुण।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(xiv) ‘आदरः’ इति पदस्य पर्यायवाची पदं लिखत ।
(A) अनादरः
(B) निरादारः
(C) समानः
(D) सम्मानः।
उत्तराणि:
(D) सम्मानः ।

(xv) ‘त्रयोविंशति’ इति पदे का संख्या ?
(A) 13
(B) 43
(C) 33
(D) 23
उत्तराणि:
(D) 23।

(xvi) ‘उदरे’ इति पदे का विभक्ति ?
(A) तृतीया
(B) पंचमी
(C) षष्ठी
(D) सप्तमी।
उत्तराणि:
(D) सप्तमी।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

VI. प्रदत्तप्रश्नानां चतुषु वैकल्पिक-उत्तरेषु उचितमुत्तरं चित्वा लिखत
(i) ‘यथेष्टम्’ इति पदे कः सन्धिच्छेदः ?
(A) यथा + इष्टम्
(B) यथा + ईष्टम्
(C) यथा + एष्टम्
(D) यथा + ऐष्टम्।
उत्तराणि:
(A)यथा + इष्टम् ।

(ii) तथा + अन्यानि’ इति पदे का सन्धिः ?
(A) तथायानि
(B) तथान्यानी
(C) तथान्यनि
(D) तथान्यानि।
उत्तराणि:
(D)तथान्यानि ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(iii) ‘कः + चित्’ इति पदे का सन्धिः ?
(A) कश्चित्
(B) कस्चित्
(C) कञ्चित्
(D) काश्चित्।
उत्तराणि:
(A) कश्चित्।

(iv) ‘महान् चासौ राजा’ इति विग्रहे क: समस्तपदः ?
(A) माहाराजः
(B) महाराजः
(C) माहाराजा
(D) महराजा।
उत्तराणि:
(B) महाराजः ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(v) ‘धिक्’ इति उपपद योगे का विभक्ति ?
(A) प्रथमा
(B) तृतीया
(C) द्वितीया
(D) चतुर्थी।
उत्तराणि:
(C) द्वितीया।

(vi) ‘तद्’ पुल्लिंग, षष्ठी, बहुवचने किं रूपम् ?
(A) तेसाम्
(B) तेशाम्
(C) तेषाम्
(D) तासाम्
उत्तराणि:
(C) तेषाम्।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(vii) ‘गुरु’ शब्दस्य चतुर्थी, एकवचने किं रूपम् ?
(A) गुरवे
(B) गुरुवे
(C) गुरवे
(D) गरवे।
उत्तराणि:
(A) गुरवे।

(viii) ‘जन् + क्त’ इति संयोगे किं रूपम् ?
(A) जानः
(B) जात्
(C) जतः
(D) जातः।
उत्तराणि:
(D) जातः ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(ix) ‘मृताः’ इति पदे कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(A) त
(B) क्त्वा
(C) तल्
(D) क्त।
उत्तराणि:
(D) क्त।

(x) ‘उपेत्य’ इति पदे कः उपसर्गः प्रयुक्तः
(A) उपा र
(B) उप्
(C) उप
(D) उपः।
उत्तराणि:
(C) उप।

(xi) ……………………… राजा तथा प्रजा। (अव्ययपदेन पूरचत)
(A) सदा
(B) कदा
(C) यथा
(D) तथा।
उत्तराणि:
(C) यथा।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(xii) ………….. अवकाशः भविष्यति। (अव्ययपदेन पूरयत)
(A) अद्य
(B) ह्यः
(C) अधुना
(D) श्वः।
उत्तराणि:
(D) श्वः ।

(xiii) ‘अनादरः’ इति पदस्य विलोमपदं किम् ?
(A) आदरः
(B) आनादारः
(C) आनदरः
(D) समादरः।
उत्तराणि:
(A) आदरः ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(xiv) ‘त्रयोदशः’ इत पदे का संख्या ?
(A) 33
(B) 23
(C) 13
(D) 53.
उत्तराणि:
(C) 13 ।

(v) ‘सुहृद्:’ पदस्य कः अर्थः ?
(A) सुन्दर
(B) सहोदर
(C) संगम
(D) मित्र।
उत्तराणि:
(D) मित्र।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम्

(xvi) ‘राजा’ इति पदस्य पर्यायवाची पदं लिखत।
(A) नरपः
(B) निरपः
(C) निपः
(D) नृपः।
उत्तराणि:
(D) नृपः ।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् पठित-अवबोधनम् Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Karak Prakaran कारक प्रकरणम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

व्याकरणम् कारक प्रकरणम् HBSE 10th Class

कारक-वाक्य में जिस शब्द का क्रिया शब्द के साथ साक्षात् सम्बन्ध हो वह कारक कहलाता है। वाक्य में क्रिया के साथ संज्ञा या सर्वनाम शब्द का सम्बन्ध कहीं कर्ता के रूप में, कहीं कर्म के रूप में तथा कहीं करण आदि कारक के रूप में होता है।
कारक छ: हैं। इनके लिए निम्नलिखित छ: विभक्तियाँ प्रयुक्त की जाती हैं
कारक – विभक्ति
1. कर्ता – प्रथमा विभक्ति
2. कर्म – द्वितीया विभक्ति
3. करण – तृतीया विभक्ति
4. सम्प्रदान – चतुर्थी विभक्ति
5. अपादान – पञ्चमी विभक्ति
6. अधिकरण – सप्तमी विभक्ति

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

HBSE 10th Class व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

सम्बन्ध को कारक नहीं माना जाता, क्योंकि वाक्य में सम्बन्धवाची शब्द का क्रिया पद के साथ सीधा सम्बन्ध नहीं होता
1. कर्ता
जो स्वयम् ही क्रिया करने में प्रधान हो उसे कर्ता कहते हैं।
कर्तृवाच्य में कर्ता और कर्मवाच्य में कर्म प्रथमा विभक्ति में प्रयुक्त होता है, जैसे
(i) रामो गच्छति।
(ii) घटः क्रियते।

2. कर्म
वह वस्तु या मनुष्य जिस पर क्रिया के व्यापार का फल पड़ता है, कर्म कहलाता है। कर्म में द्वितीया विभक्ति होती है, जैसे
(i) रामः ग्रामं गच्छति।
(ii) सः पुस्तकं पठति।
उपर्युक्त वाक्यों में (गच्छति) और (पठति) क्रियाओं में व्यापार का प्रभाव ‘ग्राम’ तथा ‘पुस्तक’ पर पड़ता है। अतः इन वाक्यों में कर्म है तथा द्वितीया विभक्ति का प्रयोग हुआ है।
(i) सब सकर्मक धातुओं के साथ कर्म प्रयुक्त होता है, जैसे
(क) अहं ग्रामं गच्छामि।
(ख) रामः मृगं पश्यति।

(ii) अकर्मक धातुओं के साथ भी कर्म प्रयुक्त होता है। यदि कर्म व्यवधान रहित काल या मार्ग का बोधक हो, जैसे
(क) क्रोशं कुटिला नदी। (नदी एक कोस तक टेढ़ी है।)
(ख) मेघो द्वादशवर्षाणि न ववर्ष। (मेघ बारह वर्ष तक नहीं बरसा।)

(iii) गत्यर्थक धातुओं के साथ स्थानबोधक शब्दों में विकल्प से द्वितीया विभक्ति होती है, जैसे
(क) सः ग्रामं गच्छति।
(ख) नृपः नगरं गच्छति।

(iv) अधि+शी (सोना, लेटना), अधि + स्था (बैठना, रहना) तथा अधि + आस् (बैठना) धातुओं के योग में द्वितीया विभक्ति होती है, जैसे
(क) हरिः वैकुण्ठम् अधितिष्ठति। (हरि वैकुण्ठ में रहता है)
(ख) नृपः आसनम् अध्यास्ते। (राजा आसन पर बैठता है।)
उपपद
विभक्ति जब किसी पद विशेष के योग से कोई विभक्ति होती है तो उसे उपपदविभक्ति कहते हैं।
उभयतः, सर्वतः, धिक्, अभितः, परितः, प्रति, अन्तरा, अन्तरेण, अनु, विना, हा–इन शब्दों के योग में द्वितीया विभक्ति होती है, जैसे
(क) उभयतः (दोनों ओर)-उभयतः कृष्णं गोपाः । (कृष्ण के दोनों ओर गोपियाँ हैं।)
(ख) सर्वतः (सब ओर)-ग्रामं सर्वतः जलं वर्तते।। (गाँव के सब ओर जल है।)
(ग) धिक् (धिक्कार)-धिक् तं देशद्रोहिणम् (उस देशद्रोही को धिक्कार है!)
(घ) अभितः (दोनों ओर)-विद्यालम् अभित: उद्यानानि सन्ति। (विद्यालय के दोनों ओर बाग हैं।)
(ङ) परितः (चारों ओर)-ग्रामं परितः वृक्षाः सन्ति। (गाँव के चारों ओर वृक्ष हैं।)
(च) प्रति (की ओर, पर)-मोहन: ग्राम प्रति गच्छति। (मोहन गाँव की ओर जाता है।)
दीनं प्रति दयां कुरु। (निर्धन पर दया करो।)
(छ) अन्तरा (बीच में)-रामं लक्ष्मणं च अन्तरा सीता विराजते। (राम और लक्ष्मण के बीच सीता विराजमान है।)
(ज) अन्तरेण (बिना, विषय में)-परिश्रमम् अन्तरेण विद्या न लभ्यते। (परिश्रम के बिना विद्या प्राप्त नहीं होती।)
(झ) अनु (पीछे)-यज्ञम् अनु देवः प्रावर्षत्। (यज्ञ के पश्चात् वर्षा हुई।)
(ञ) विना (बगैर)-मां विना तत्र कः गच्छेत् ? (मेरे बिना वहाँ कौन जा सकता है ?)
(ट) हा ! (शोक, अफसोस)-हा ! वेदनिन्दकम् ! (वेद निन्दक के लिए अफसोस है।)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

3. करण
(i) क्रिया की सिद्धि में जो मुख्य साधन हो उसे करण कहते हैं। अन्य शब्दों से जिसकी सहायता के कार्यनिष्पन्न होता है वह करण कहलाता है तथा उसमें तृतीया विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) सः खड्गेन कृन्तति। (वह तलवार से काटता है।)
(ख) रामः बाणेन बालिं हतवान्। (राम ने बाण से बालि को मारा।)

(ii) यदि शरीर के किसी अंग में किसी प्रकार का विकार उत्पन्न हो तो विकारवाले अंगसूचक शब्द में तृतीया विभक्ति प्रयुक्त की जाती है, जैसे
(क) बाल: अक्ष्णा काणोऽस्ति। (बालक आँख से काना है।)
(ख) सेवकः कर्णाभ्याम् बधिरः अस्ति। (सेवक कानों से बहरा है।)

(iii) प्रकृति, जाति, स्वभाव आदि शब्दों में तृतीया विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) देवः प्रकृत्या मधुरः अस्ति। (देव प्रकृति से मधुर है।)
(ख) सः स्वभावेन कटुः अस्ति। (वह स्वभाव से कटु है।)

(iv) अर्थः, लाभः, किं, किं कार्यम्, किं प्रयोजनम्-इस प्रकार के शब्दों के योग में तृतीया विभक्ति होती है, जैसे
(क) मूर्खेण पुत्रेण क: लाभः ? (मूर्खपुत्र से क्या लाभ ?)
(ख) तव धनेन किं प्रयोजनम्? (तुम्हें धन से क्या प्रयोजन है ?)

(v) लक्षणवाची शब्द (किसी मनुष्य या वस्तु आदि का कोई चिह्न प्रकट करने वाले शब्द) में तृतीया विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) त्वं पुस्तकैः छात्रः लक्ष्यसे। (तुम पुस्तकों से छात्र मालूम होते हो।)
(ख) सः जटाभिः तापसः लक्ष्यते। (वह जटाओं से तपस्वी मालूम होता है।)

(vi) किसी वस्तु के मूल्यवाचक शब्द में तृतीया विभक्ति होती है, जैसे
(क) रूप्यकेण क्रीतं पुस्तकम्। (एक रुपए में खरीदी हुई पुस्तक।)
(ख) शतेन क्रीतं धेनुम्। (सौ रुपए में खरीदी हुई गाय।)

(vii) समतावाचक शब्दों जैसे समान, सदृश, तुल्य, सम आदि के योग में तृतीया विभक्ति प्रयुक्त की जाती है, जैसे
स: पित्रा सम: (समानः, सदृशः, तुल्य: ) वर्तते। (वह पिता के समान है।)

(viii) सहवाचक शब्दों, जैसे-सह, समम्, सार्धम्, साकम् आदि के योग में तृतीया विभक्ति प्रयुक्त की जाती है, जैसे
सः पित्रा सह (समम्, सार्धम्, साकम्) भ्रमितुम् अगच्छत् । (वह पिता के साथ घूमने गया।)

(ix) हीनतासूचक शब्दों, जैसे-हीन, ऊन, न्यून आदि शब्दों के योग में तृतीया विभक्ति होती है, जैसे
(क) धर्मेण हीनः पुरुषः म शोभते। (धर्म से रहित मनुष्य शोभा नहीं पाता।)
(ख) इदं सुवर्णम् माषेण न्यूनमस्ति। (यह सोना एक मासा कम है।)

(x) अलम और कृतम् के योग में तृतीया विभक्ति होती है। जैसे
(क) अलं परिश्रमेण । (परिश्रम मत करो।)
(ख) कृतम् रोदनेन। (रोओ मत।)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

4. सम्प्रदान
(i) कर्ता जिसके लिए किसी वस्तु को देता है या जिसके लिए कोई क्रिया करता है उसे सम्प्रदानकारक कहते हैं उसमें चतुर्थी विभक्ति होती है, जैसे
नृपः विप्राय धनं ददाति। (राजा ब्राह्मण को धन देता है।)

(ii) रुच्यर्थक धातुओं के योग में चाहने वाले को अथवा जिसको कोई वस्तु अच्छी लगती है उसमें चतुर्थी विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) रामाय दुग्धम् रोचते। (राम को दूध अच्छा लगता है।)
(ख) हरये भक्तिः रोचते। (हरि को भक्ति अच्छी लगती है।)

(iii) दा धातु और दानार्थक धातुओं के योग में जिसे वस्तु दी जाए, उसमें चतुर्थी विभक्ति होती है, जैसे
नृपः निर्धनाय धनं ददाति। (राजा निर्धन को धन देता है।)

(iv) क्रुध, द्रुह्, कुप, ईर्घ्य धातुओं के और इनके समानार्थक धातुओं के योग में जिसके प्रति क्रोध, द्रोह तथा ईर्ष्या आदि प्रकट किए जाएँ, उसमें चतुर्थी विभक्ति लगाई जाती है, जैसे
(क) पिता पुत्राय कुप्यति। (पिता पुत्र पर क्रोध करता है।)
(ख) सः मह्यं द्रुह्यति। (वह मुझसे द्रोह करता है।)
(ग) त्वं मह्यम् ईय॑सि। (तुम मुझ से ईर्ष्या करते हो।)

(v) स्पृह् धातु के योग में जिस वस्तु की इच्छा की जाए, उसमें चतुर्थी विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) बालः फलेभ्यः स्पृहयति। (बच्चा फलों को चाहता है।)
(ख) सः धनाय स्पृहयति। (वह धन की इच्छा करता है।)

(vi) बलि, हित, सुख, रक्षित-इन शब्दों के योग में चतुर्थी विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) ब्राह्मणाय हितम्। (ब्राह्मण का हितकारी।)
(ख) भूतेभ्यः बलिः। (भूतों के लिए बलि।)

(vii) नमः, स्वस्ति, स्वाहा, स्वधा, अलम् (समर्थ), वषट्-इन शब्दों के योग में चतुर्थी विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) नमो ब्रह्मणे। (ब्राह्मण को नमस्कार।)
(ख) नृपाय स्वस्ति। (राजा का भला हो।)
(ग) अग्नये स्वाहा। (अग्नि के लिए आहुति।)
(घ) पितृभ्य: स्वधा। (पितरों के लिए अन्न।)
(ङ) रामः रावणाय अलम् आसीत्। (राम रावण के लिए पर्याप्त था।)
(च) इन्द्राय वषट्। (इन्द्र के लिए भाग।)

(viii) कुशलम्, स्वागतम् शब्दों के योग में चतुर्थी विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
स्वागतं देव्यै। (देवी का स्वागत है।)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

5. अपादान
(i) जिससे किसी वस्तु का वियोग (जुदाई) होना पाया जाए उसे अपादान कारक कहते हैं। इसमें पञ्चमी विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) सः ग्रामादागच्छति। (वह गाँव से आता है।)
(ख) वृक्षात् पत्राणि पतन्ति। (वृक्ष से पत्ते गिरते हैं।)

(ii) भय और रक्षार्थक धातुओं के योग में जिससे भय हो या जिससे रक्षा की जाए उसमें पञ्चमी विभक्ति आती है, जैसे
(क) सः सिंहाद् बिभेति। (वह सिंह से डरता है।)
(ख) कुक्कुर: मां चौरेभ्यः रक्षति। (कुत्ता मेरी चोरों से रक्षा करता है।)

(iii) जिससे पढ़ा जाए उसमें पञ्चमी विभक्ति होती है, जैसे
सः गुरोः अधीते। (वह गुरु से पढ़ता है।)

(iv) रोकना अथवा हटाना अर्थवाली धातुओं के योग में पञ्चमी विभक्ति होती है, जैसे
कृषक: यवेभ्य: गां वारयति। (किसान यवों से गाय को हटाता है।)

(v) किसी वस्तु के उत्पत्तिस्थान में पञ्चमी विभक्ति आती है। जैसे
हिमालयाद् गंगा प्रभवति। (हिमालय से गंगा की उत्पत्ति होती है।)

(vi) तुलनाबोधक शब्दों के योग में अर्थात् जिसकी अपेक्षा किसी अन्य वस्तु में न्यूनता या उत्कृष्टता बताई जाए उसमें पञ्चमी विभक्ति होती है, जैसे
(क) सः देवात् बुद्धिमत्तरः। (वह देव से अधिक बुद्धिमान् है।)
(ख) मोहनः सोहनात् मूर्खतरः । (मोहन सोहन से अधिक मूर्ख है।)
(ग) स: रामात् निपुण: अस्ति। (वह राम से निपुण है।)

(vii) घृणा, लजा, विराम, प्रमाद-इन अर्थों वाली धातुओं के योग में पञ्चमी विभक्ति होती है, जैसे
(क) दुष्टः न पापात् जुगुप्सते। (दुष्ट पाप से घृणा नहीं करता है।)
(ख) वयम् धर्मात् प्रमदामः। (हम धर्म से प्रमाद करते हैं।)

(viii) अन्य (दूसरा), इतर (दूसरा), ऋते (विना), भिन्न तथा रिक्त शब्दों के योग में पञ्चमी विभक्ति आती है, जैसे
(क) देवादन्यः कः इदं कर्तुं शक्ष्यति ? (देव से अन्य इस कार्य को कौन कर सकेगा ?)
(ख) रामादितर: कः तत्र गच्छेत् ? (राम से दूसरा कौन वहाँ जाएगा ?)
(ग) ज्ञानात् ऋते क्व यशः ? (ज्ञान के बिना यश कहाँ ?)

(ix) बहिः (बाहर), प्रभृति (से लेकर), आरभ्य (से लेकर) अनन्तरम् (बाद में)-इन शब्दों के योग में पञ्चमी विभक्ति होती है, जैसे
(क) नगराद् बहिः एकः सरः अस्ति। (नगर के बाहर एक सरोवर है।)
(ख) बाल्यात् प्रभृति अहम् तत्रैव वसामि। (बचपन से लेकर मैं वहीं रहता हूँ।)
(ग) ततः आरभ्य अहम् असत्यम् न अवदम्। (तब से मैंने झूठ नहीं बोला।)
(घ) अहम् कार्यात् अनन्तरम् द्रक्ष्यामि।। (मैं काम के बाद देखुंगा।)

(x) विना के योग में विकल्प से पञ्चमी, तृतीया और द्वितीया विभक्तियाँ होती हैं, जैसे
परिश्रमात् (परिश्रमं, परिश्रमेण) विना कुतः सफलता ? (परिश्रम के बिना सफलता कहाँ ?)

(xi) दूर और अन्तिके (समीप) शब्दों तथा इनके समानार्थक शब्दों के योग में पञ्चमी तृतीया और द्वितीया विभक्तियाँ होती हैं, जैसे
नगरस्य दूरात् (दूरं, दूरेण) वा उद्यानमस्ति। (नगर से दूर बगीचा है।)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

6. सम्बन्ध
(i) सम्बन्ध को बताने के लिए षष्ठी विभक्ति का प्रयोग किया जाता है, जैसे
(क) वृक्षस्य शाखा। (वृक्ष की शाखा।) ।
(ख) राज्ञः पुरुषः । (राजा का पुरुष।)

(ii) वाक्य में हेतु शब्द का प्रयोग होने पर और हेतु अर्थ की प्रतीति होने पर षष्ठी विभक्ति होती है, जैसे
स: अन्नस्य हेतोः, वसति। (वह अन्न के हेतु रहता है।)

(iii) पुरः (सामने), पुरस्तात् ( सामने), अग्रतः (आगे), दक्षिणतः (दक्षिण की ओर), अधः, उपरि आदि शब्दों के योग में षष्ठी विभक्ति आती है, जैसे
(क) गृहस्य पुरः (पुरस्तात्) विद्यालयः अस्ति। (घर के सामने स्कूल है।)
(ख) रामः तस्याग्रतोऽचलत्। (राम उसके आगे चला।)
(ग) ग्रामस्य दक्षिणतः औषधालयः विद्यते। (गाँव के दक्षिण की ओर अस्पताल है।)

(iv) दूर तथा अन्तिक (समीप) शब्दों के योग में और इनके समानार्थक शब्दों के योग में पञ्चमी तथा षष्ठी विभक्ति होती है, जैसे
(क) औषधालयस्य (औषधालयात्) दूरम्। (अस्पताल से दूर।)
(ख) औषधालयस्य (औषधालयात्) निकटम्। (अस्पताल के निकट।)

(v) दो वस्तुओं में भेद बताने के लिए षष्ठी विभक्ति प्रयुक्त की जाती है, जैसे
तव मम च इयानेव भेदः। (तुम में और मुझ में इतना ही भेद है।)

(vi) तुल्य तथा तुल्यार्थक सम, सदृश आदि शब्दों के योग में षष्ठी तथा तृतीया विभक्ति होती है, जैसे
(क) रामः देवस्य देवेन वा तुल्यः। (राम देव के समान है।)
(ख) लता मातुः (मात्रा) सदृशः अस्ति।) (लता माता के सदृश है।)

(vii) तव्य अनीय तथा य आदि कृत्प्रत्ययान्त शब्दों के योग में षष्ठी और तृतीया विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
मया (मम) सेव्यो हरिः। (मुझे भगवान् की पूजा करनी चाहिए।)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

7. अधिकरण
(i) किसी वस्तु या क्रिया के आधार को अधिकरण कहते हैं। दूसरे शब्दों में, जिसमें जिस पर कोई अन्य वस्तु रखी जाए उसे आधार कहते हैं और आधार ही अधिकरण-कारक होता है। इसमें सप्तमी विभक्ति होती है, जैसे
तिलेषु तैलम्। (तिलों में तेल है।)
धर्मे तिष्ठति। (धर्म में ठहरता है)

(ii) जब किसी वस्तु के विषय में इच्छा होती है तब वह इच्छा का विषय होने के कारण आधार माना जाता है। अतः उसमें सप्तमी विभक्ति होती है, जैसे
वृद्धस्य मोक्षे इच्छा अस्ति। (बूढ़े की मोक्ष में इच्छा है।)

(iii) साधु और असाधु शब्दों के योग में, जिसके साथ अच्छा अथवा बुरा व्यवहार हो, उसमें सप्तमी विभक्ति आती है, जैसे
(क) साधुः रामः मातरि। (राम माता से साधुता का व्यवहार करता है।)
(ख) असाधुः सः अध्यापके। (वह अध्यापक से अच्छा व्यवहार नहीं करता।)

(iv) किसी क्रिया के निर्दिष्ट समय को बताने के लिए भी सप्तमी विभक्ति का प्रयोग किया जाता है, जैसे
सः अद्य प्रातःकाले गतः । (वह आज प्रातःकाल गया।)

(v) अतिशयवाचक शब्दों अर्थात् जब बहुत वस्तुओं में से किसी एक का निर्धारण करना (अच्छा, बुरा आदि बताना) हो, तब समूहवाची शब्द में षष्ठी या सप्तमी विभक्ति प्रयुक्त की जाती है, जैसे
नदीषु (नदीनाम्) गङ्गा श्रेष्ठतमा वर्तते। (नदियों में गङ्गा सबसे श्रेष्ठ है।)

(vi) स्निह् ( स्नेह करना), अनु + रङ्ग् ( अनुराग करना), अभि + लष् ( अभिलाषा करना) रम् (मन लगना)इन धातुओं के योग में सप्तमी विभक्ति होती है, जैसे
(क) माता पुत्रे स्निह्यति। (माता पुत्र से स्नेह कस्ती है।)
(ख) अध्यापक: रामे अनुरञ्जयति। (अध्यापक राम से अनुराग करता है।)
(ग) सः वदने अभिलषति। (वह बोलने की अभिलाषा करता है।)
(घ) तस्य मनोऽस्मिन् कार्ये न रमते। (उसका मन इस कार्य में नहीं रमता है।)

(vii) तत्पर, आसक्त (लगा हुआ), निपुण, प्रवीण, पटु, चतुर, धूर्त, शौण्ड आदि शब्दों के योग में सप्तमी विभक्ति होती है, जैसे
(क) सः अध्ययने तत्परः अस्ति। (वह अध्ययन में लगा हुआ है।)
(ख) सः पठने निपुणः (प्रवीणः, चतुरः) अस्ति। (वह पढ़ने में निपुण है।)

(viii) क्षिप्, मुच, अस्, वृत्, व्यव + ह-इनके योग में सप्तमी विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) रामः रावणे बाणान् क्षिपति। (राम रावण पर बाण फेंकता है।)
(ख) सः मयि बाणान् मुञ्चति।. (वह मुझ पर बाण छोड़ता है।)

(ix) वि + श्वस, प्र + हृ, बन्ध्, लग, श्लिष, सज्ज, ग्रह-इन धातुओं के योग में और इनकी समानार्थक धातुओं के योग में सप्तमी विभक्ति प्रयुक्त होती है, जैसे
(क) अध्यापक: मयि विश्वसिति। (अध्यापक मुझ पर विश्वास करता है।)
(ख) अर्जुनः कर्णे भृशं प्राहरत्। (अर्जुन ने कर्ण पर खूब प्रहार किया।)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

परीक्षा में प्रष्टव्य कारक-विषयक प्रश्न

1. कोष्ठकगतेषु पदेषु द्वितीया-विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) अध्यापकः ………. पाठयति। (छात्र)
(ख) ……… अभितः उद्यानानि सन्ति। (विद्यालय)
(ग) मोहनः …….. प्रति गच्छति। (ग्राम)
(घ) पुत्रः ……… ,अनुगच्छति। (पितृ)
(ङ) ………. परितः वृक्षाः सन्ति। (देवालय)
उत्तराणि:
(क) अध्यापक: छात्रान् पाठयति।
(ख) विद्यालयम् अभितः उद्यानानि सन्ति।
(ग) मोहनः ग्राम प्रति गच्छति।
(घ) पुत्रः पितरम् अनुगच्छति।
(ङ) देवालयं परितः वृक्षाः सन्ति।

2. कोष्ठकगतेषु पदेषु तृतीया-विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) रामः ……. बालिं हतवान्। (बाण)
(ख) सेवकः ……… बधिरः अस्ति। (कर्ण)
(ग) सः …….. सह भ्रमितुम् अगच्छत्। (पितृ)
(घ) ……… हीनः पुरुषः न शोभते। (धर्म)
(ङ) अलं ……….। (परिश्रम)
उत्तराणि:
(क) रामः बाणेन बालिं हतवान् ।
(ख) सेवक: कर्णाभ्यां बधिरः अस्ति।
(ग) सः पित्रा सह भ्रमितुम् अगच्छत्।
(घ) धर्मेण हीनः पुरुषः न शोभते।
(ङ) अलं परिश्रमेण।

3. कोष्ठकगतेषु पदेषु चतुर्थी-विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) राजा …….. धनं ददाति। (विप्र)
(ख) ……… दुग्धम् रोचते। (बालक)
(ग) नमः ……….। (शिव)
(घ) पिता ………. कुप्यति। (पुत्र)
(ङ) ………. स्वाहा। (अग्नि )
उत्तराणि:
(क) राजा विप्राय धनं ददाति।
(ख) बालकाय दुग्धम् रोचते।
(ग) नमः शिवाय।
(घ) पिता पुत्राय कुप्यति।
(ङ) अग्नये स्वाहा।

4. कोष्ठकगतेषु पदेषु पञ्चमी-विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) …….. पत्राणि पतन्ति। (वृक्ष)
(ख) सः ……… बिभेति। (सिंह)
(ग) ………. गंगा प्रभवति । (हिमालय)
(घ) ………. बहिः एकः सरः अस्ति। (नगर)
(ङ) दीपाली ………. अधीते। (गुरु)
उत्तराणि:
(क) वृक्षात् पत्राणि पतन्ति।
(ख) सः सिंहाद’बिभेति।
(ग) हिमालयाद गंगा प्रभवति।
(घ) नगराद् बहिः एकः सरः अस्ति।
(ङ) दीपाली गुरोः अधीते।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

5. कोष्ठकगतेषु पदेषु षष्ठी-विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) ………..शाखायां खगाः तिष्ठन्ति। (वृक्ष)
(ख) ………… पुरः (पुरस्तात्) विद्यालयः अस्ति। (गृह)
(ग) ………. दक्षिणतः औषधालयः विद्यते। (धर्मशाला)
(घ) ………. हस्ते किं पुस्तकं वर्तते ? (युष्मद्)
(ङ) हरीशः …….. हेतोः हिसार-नगरे वसति। (अध्ययन)
उत्तराणि:
(क) वृक्षस्य शाखायां खगाः तिष्ठन्ति।
(ख) गृहस्य पुरः (पुरस्तात्) विद्यालयः अस्ति।
(ग) धर्मशालायाः दक्षिणतः औषधालयः विद्यते।
(घ) तव हस्ते किं पुस्तकं वर्तते ?
(ङ) हरीश: अध्ययनस्य हेतोः हिसार-नगरे वसति।

6. कोष्ठकगतेषु पदेषु सप्तमी-विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) अध्यापकः ……… विश्वसिति। (अस्मद्)
(ख) सः …… निपुणः अस्ति। (पठन)
(ग) माता ………. स्निह्यति। (पुत्र)
(घ) ………. गङ्गा श्रेष्ठतमा वर्तते। (नदी)
(ङ) सः …….. तत्परः अस्ति। (अध्ययन)
उत्तराणि:
(क) अध्यापक: मयि विश्वसिति।
(ख) सः पठने निपुणः अस्ति।
(ग) माता पुत्रे स्नियति।
(घ) नदीषु गङ्गा श्रेष्ठतमा वर्तते।
(ङ) सः अध्ययने तत्परः अस्ति।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम्

पाठ्यपुस्तक से विभक्ति-विषयक प्रश्न

1. कोष्ठकगतेषु पदेषु उचित-विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) ……… विभीषिका महाविनाशं जनयति। (भूकम्प)
(ख) राजा ……. प्रश्नत्रयम् अपृच्छत्। (मुनि)
(ग) मुनिः …….. संलग्नः आसीत्।। (स्वकार्य)
(घ) तस्य मृतशरीरं …….. निकषा वर्तते। (राजमार्ग)
(ङ) कीदृशः तृणानाम् ……… सह विरोध: ? (अग्नि)
(च) कः इदं दुष्करं कुर्याद् इदानीं ………. विना? (शिवि)
(छ) ……… परितः पतङ्गाः आपेदिरे। (अम्बरपथ)
(ज) ………. वसति चातकः । (वन)
(झ) ………. कालिदासः श्रेष्ठः । (कवि)
(अ) अलम् ……….। (आशङ्का )
(ट) पिपासितः चातकः ………. याचते। (पुरन्दर)
(ठ) अम्भोदाः ………. वसुधाम् आर्द्रयन्ति। (वृष्टि )
(ड) पुत्रः ……… संलग्नः अभवत्। (अध्ययन)
(ढ) करुणापर: गृही ………. आश्रयं प्रायच्छत् । (तद्)
(ण) जीवनं ……….. विना अतिदारुणं भवति। (विभव)
उत्तराणि:
(क) भूकम्पस्य विभीषिका महाविनाशं जनयति।
(ख) राजा मुनिं प्रश्नत्रयम् अपृच्छत्।
(ग) मुनिः स्वकार्ये संलग्नः आसीत्।
(घ) तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते।
(ङ) कीदृशः तृणानाम् अग्निना सह विरोधः ?
(च) कः इदं दुष्करं कुर्याद् इदानीं शिविना विना?
(छ) अम्बरपथं परित: पतङ्गाः आपेदिरे।
(ज) वने वसति चातकः।
(झ) कविषु कालिदासः श्रेष्ठः।
(ञ) अलम् आशङ्कया।
(ट) पिपासितः चातक: पुरन्दरं याचते।
(ठ) अम्भोदाः वृष्टिभिः वसुधाम् आर्द्रयन्ति।
(ड) पुत्रः अध्ययने संलग्नः अभवत्।
(ढ) करुणापरः गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(ण) जीवनं विभवं विना अतिदारुणं भवति।

अभ्यासार्थ प्रश्न

1. कोष्ठकगतेषु पदेषु रेखाङ्कितपदानुसारम् उचित-विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) पुत्री ……… सह देवालयं गच्छति। (जनक)
(ख) शिशुः …….. बिभेति। (मूषक)
(ग) …….. दुग्धम् रोचते। (अस्मद्)
(घ) …….. कालिदासः श्रेष्ठः। (कवि)
(ङ) पुत्रः ……… स्मरति। (पितृ)
(च) हरिः ……… अधितिष्ठति। (वैकुण्ठ)
(छ) ……… नदी निर्गच्छति। (पर्वत)
(ज) ………. नमः। (गुरु)
(झ) ……….. प्रति दयां कुरु। (दीन)
(ब) अलम् ……….। (कलह)
(ट) राजा ……..धनं यच्छति। (निर्धन)
(ठ) ………. ऋते न जीवनम्। (ज्ञान)
(ड) पिता ……… कुप्यति। (पुत्र)
(ढ) ………. अभितः उद्यानानि सन्ति । (शिवालय)
(ण) आकृत्या सः ………. समः वर्तते। (पितृ)
उत्तराणि:
(क) जनकेन,
(ख) मूषकात्,
(ग) मह्यम्,
(घ)कविषु,
(ङ) पितुः,
(च) वैकुण्ठम्,
(छ) पर्वतात्,
(ज) गुरवे,
(झ) दीनं,
(ब) कलहेन,
(ट) निर्धनाय,
(ठ) ज्ञानात्,
(ड) पुत्राय,
(ढ) शिवालयम्,
(ण) पित्रा।
2. कर्म-कारकस्य अथवा सम्प्रदान-कारकस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
3. करण-कारकस्य अथवा अपादान-कारकस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
4. अधिकरण-कारकस्य अथवा सम्बन्ध-कारकस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
5. ‘प्रति’-योगे का विभक्तिः प्रयुज्यते ?
6. ‘नमः’-योगे का विभक्तिः प्रयुज्यते ?
7. अपादान-कारके का विभक्तिः प्रयुज्यते ?
8. कर्म-कारके का विभक्तिः प्रयुज्यते ?

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् कारक प्रकरणम् Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Gatika Samay Gyan घटिका समयज्ञानम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

HBSE 10th Class Sanskrit vyakaran Gatika Samay Gyan img-1
निर्देश- सवा’ के लिए ‘सपाद’ जोड़ें ; जैसे –7.15 (सपादसप्तवादनम्)
‘साढे’ के लिए ‘सार्ध’ जोड़ें ; जैसे-7.30 (सार्धसप्तवादनम्)
‘पौने’ के लिए ‘पादोन’ जोड़ें; जैसे -6.45 (पादोनसप्तवादनम्)

Samay In Sanskrit HBSE 10th Class

कुछ महत्त्वपूर्ण उदाहरण

I. विद्यालयस्य समयसारिण्याम् अधोलिखिते कार्यक्रमे उत्तरपुस्तिकायाम् अड्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयं – लिखत
(i) प्रातः (i) 7.30 वादने प्रार्थना-सभा।
(ii) प्रातः (ii) 10.00 वादने अर्धावकाशः।
(iii) मध्याह्न (iii) 11.45 वादने विविधाः क्रीडाः ।
(iv) मध्याह्न (iv) 1.15 वादने पूर्णावकाशः।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त-
(ii) दश-
(iii) पादोनद्वादश-
(iv) सपादैक-।

Sanskrit Samay HBSE 10th Class

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

II. सभागारे पारितोषिक वितरणस्य अधोलिखिते कार्यक्रमे उत्तरपुस्तिकायाम् अड्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयं लिखत
प्रातः (i) 10.30 वादने मुख्यातिथेः आगमनम्।
प्रातः (ii) 11.00 वादने पारितोषिकवितरणम्।
मध्याह्ने (iii) 12.15 वादने मुख्यातिथेः भाषणम्, सांस्कृतिक कार्यक्रमश्च ।
मध्याह्न (iv) 1.45 प्रीतिभोजनम्।
उत्तराणि:
(i) सार्धदश-
(ii) एकादश-
(ii) सपादद्वादश-
(iv) पादोनद्वि

Sanskrit Samay Gyan HBSE 10th Class

III. दीपावलि-उत्सवस्य अधोलिखिते कार्यक्रमे अड्कानां स्थाने शब्देषु समयं सूचयत। उत्तराणि उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(i) सायं (i) ………7.30……….. वादने सामुदायिकभवने आगमनम्।
(ii) सायं (ii) ……..8.00……… वादने कवितापाठः।
(iii) रात्रौ (ii) ………9.15………. वादने प्रीतिभोजनम्।
(iv) रात्रौ (iv) ……….9.45……….. वादने प्रसादवितरणम्, प्रस्थानं च।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त-
(ii) अष्ट-
(iii) सपादनव-
(iv) पादोननव

VI. विद्यालयस्य समयसारिणीम् उचित-समयवाचकैः पदैः पूरयित्वा लिखत यथा
(i) 7:30 प्रातः – प्रातः …………………. वादने प्रार्थना।
(ii) 10.00 प्रातः – प्रातः ………………. अर्धावकाशः।
(iii) 10.15 प्रातः – प्रातः ……………… वादने पञ्चमः कालांशः ।
(iv) 12.45 मध्याह्न – मध्याह्ने ………………. वादने पूर्णः अवकाशः।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त-
(ii) दश-
(iii) सपाददश-
(iv) पादोन-एक

Ghatika Samay In Sanskrit HBSE 10th Class

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

V. अधोलिखितकार्यक्रमे अड्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयम् उत्तरपुस्तिकां लिखत
प्रातः (i)……………. 9.30……….. वादने प्रार्थना, भक्तिसङ्गीतम्।
प्रातः (ii) ………….. 10.15 ………… वादने मुख्यातिथेः आगमनम्, स्वागतम्।
मध्याह्न (ii) ………….. 11.00 … … वादने प्रतियोगितायाः प्रारम्भः।
मध्याह्न (iv) ……….. 12.45 ………….. वादने निर्णयः।
उत्तराणि:
(i) सार्धनव-
(ii) सपाददश-
(iii) एकादश-
(iv) पदोन-एक/पादैनिक-।

VI. दिल्लीतः प्रस्थिता शताब्दी एक्सप्रेस कदा कुत्र प्राप्नोति इति एतां समयसारिणी समुचितसमयेन पूरयत
(i) शताब्दी एक्सप्रेस प्रात: (6.15) वादने दिल्लीतः भोपालनगरं प्रति गच्छति।
(ii) प्रातः (7.30) आगरानगरं प्राप्नोति।
(iii) प्रातः (10.00) ग्वालियर इति स्थाने भवति।
(iv) (11.45) वादने भोपालनगरं प्राप्नोति।
उत्तरम्:
(i) शताब्दी एक्सप्रेस प्रातः सपादषड्वादने दिल्लीतः भोपालनगरं प्रति गच्छति।
(ii) प्रातः सार्धसप्तवादने आगरानगरं प्राप्नोति।
(iii) प्रातः दशवादने ग्वालियर इति स्थाने भवति ।
(iv) पादोनद्वादशवादने भोपालनगरं प्राप्नोति ।

समय In Sanskrit HBSE 10th Class

VII. विद्यालयस्य सूचनापट्टे परीक्षायाः समयः दत्तः। कतिवादने किं भविष्यति इति संस्कृतेन लिखत
प्रातः 9.45 छात्रा: (i) ……………. परीक्षाकेन्द्रे उपस्थिताः भविष्यन्ति।
प्रातः 10.00 (ii) ……………….. परीक्षाकक्षे प्रविष्टि: उत्तरपुस्तिका-वितरणं च।
प्रात: 10.15 (iii) ……………. पठनार्थं प्रश्नपत्र-वितरणं भविष्यति।
प्रातः 10.30 (iv) ……………….. परीक्षाप्रारब्धा भविष्यति सार्ध-एकवादने च समाप्ता भविष्यति।
उत्तरम्:
प्रातः 9.45 छात्राः (i) पादोनदशवादने परीक्षाकेन्द्रे उपस्थिताः भविष्यन्ति।
प्रात: 10.00 (ii) दशवादने परीक्षाकक्षे प्रविष्टि: उत्तरपुस्तिका-वितरणं च।
प्रात: 10.15 (iii) सपाददशवादने पठनार्थं प्रश्नपत्र-वितरणं भविष्यति।
‘प्रातः 10.30 (iv) सार्धदशवादने परीक्षा प्रारब्धा भविष्यति सार्ध-एकवादने च समाप्ता भविष्यति।

Samay Lekhanam In Sanskrit HBSE 10th Class

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

VII. अधोलिखितवाक्येषु अङ्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयं लिखत
(i) प्रातः 9.45 वादने दीपप्रज्वालनम्।।
(ii) प्रातः 10.15 वादने अतिथेः स्वागतम्।
(iii) प्रातः 10.30 वादने नाटकाभिनयः।
(iv) मध्याह्वे 3.00 वादने कार्यक्रमसमाप्तिः।
उत्तरम्
(i) प्रातः पादोनदशवादने दीपप्रज्वालनम्।
(ii) प्रातः सपाददशवादने अतिथेः स्वागतम्।
(iii) प्रातः सार्धदशवादने नाटकाभिनयः ।
(iv) मध्याह्वे त्रिवादने कार्यक्रमसमाप्तिः ।

IX. अधोलिखितायां समयसारिण्यां अङ्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयम् लिखत
विद्यालये वार्षिकोत्सवस्य समयसारिणी
प्रात: (i) 10.00 वादने मुख्यातिथे:. आगमनम्।
प्रातः (ii) 10.30 मुख्यातिथेः स्वागतम्।
प्रातः (iii) 10.45 प्रधानाचार्येण वार्षिक-विवरणपाठः नाट्याभिनयः च।
मध्याह्ने (iv) 12.15 छात्रैः राष्ट्रगानम्।
उत्तरम्:
(i) प्रातः दशवादने वादने मुख्यातिथेः आगमनम्।
प्रातः सार्धदशवादने मुख्यातिथेः स्वागतम्।
प्रातः पादोन-एकादशवादने प्रधानाचार्येण वार्षिक-विवरणपाठः नाट्याभिनयः च।
मध्याह्ने सपादद्वादशवादने छात्रैः राष्ट्रगानम्।

Samay Lekhanam In Sanskrit Class 10 HBSE

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

x. अधोलिखितकार्यक्रमे अड्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयं लिखत
प्रातः (i) 8.30 वादने प्रार्थना।
प्रातः (ii) 8.45 ध्वजारोहणं, भाषणानि च।
प्रातः (iii) 11.15 जलपानम्।
मध्याह्न (iv) 12.00 भ्रमणाय प्रस्थानम्।
उत्तरम्:
(i) सार्ध-अष्ट/सार्धाष्ट
(ii) पादोन-नव-वादने
(iii) सपाद-एकादशवादने/सपादैकादशवादने
(iv) द्वादशवादने।

Samay In Sanskrit Class 10 HBSE

XI. अधोलिखितसारिणी अकानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयम् लिखत
प्रातः (i) 6.30 वादने ईशवन्दना।
प्रातः (ii) 7.45 वादने उपहाराः।
प्रातः (iii) 8.15 वादने संस्कृतसम्भाषण-अभ्यासः ।
प्रातः (iv) 11.00 वादने वर्तनीसंशोधनम्।
उत्तरम्:
(i) सार्धषड्
(ii) पादोन-अष्ट/पादोनाष्ट
(iii) सपाद-अष्ट/सपादाष्ट
(iv) एकादश

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

XII. अधोलिखिते कार्यक्रमे अड्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(i) 8.15 प्रातः विद्यालयगमनम्।
(ii) 8.45 प्रातः सामूहिकप्रार्थना।
(iii) 9.00 प्रातः कक्षासु अध्ययनम्।
(iv) 3.30 सायम् अवकाशः।

XIII. दिल्लीतः हरिद्वाराय बसयानं कति कति वादने प्रस्थानं करिष्यति इति एतां समयसारिणी समुचितसमयेन पूरयत
(i) 10:15 AM प्रातः——- वादने।
(ii) 4:00 PM सायम् ——- वादने।
(iii) 8:30 AM प्रातः——– वादने।
(iv) 4:45 PM सायम् ——– वादने।

XIV. आगरातः दिल्ली प्रति रेलयानं कदा कदा प्रस्थानं करोति इति एतां समयसारिणी समुचितसमयेन पूरयत
(i) सायं——- वादने।
(ii) सायं ——- वादने।
(iii) प्रातः——– वादने।
(iv) सायं——— वादने।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

xv. अमृतसरतः दिल्ली प्रति वायुयानं कदा प्रस्थानं करिष्यति इति एतां समयसारिणी समुचितसमयेन पूरयत
(i) 2:45 सायं——- वादने।
(ii) 6:15 सायं ——- वादने।
(iii) 8:00 प्रातः ———- वादने।
(iv) 10:30,प्रातः ——– वादने।

XVI. एक्सप्रेस-रेलयानानि दिल्लीतः अमृतसरनगरं प्रति कदा कदा प्रस्थानं करोति इति एतां समयसारिणी समुचितसमयेन पूरयत
(i) प्रातः——- वादने। (10 : 30)
(ii) सायम् ——- वादने। (2 : 15)
(iii) सायम् ————- वादने। (6 : 45)
(iv) प्रातः ——— वादने। (8 : 00)

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम्

अभ्यासार्थम्

I. घटिकां दृष्ट्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत, गौरवः कदा किं किं करोति ?
HBSE 10th Class Sanskrit vyakaran Gatika Samay Gyan img-2
(क) गौरवः सायं ……….. वादने क्रीडति।
(ख) सः प्रातः ………… वादने उत्तिष्ठति।
(ग)सः ………… वादने प्रातराशं करोति।
(घ)सः ………… वादने विद्यालयात् आगच्छति।

II. घटिकां दृष्ट्वा लिखत यत् बसयानं कतिवादने गच्छति ?
HBSE 10th Class Sanskrit vyakaran Gatika Samay Gyan img-3

III. घटिकां दृष्ट्वा लिखत अभिनवः कदा किं किम् आचरति
HBSE 10th Class Sanskrit vyakaran Gatika Samay Gyan img-4
(क) सः प्रातः …………. वादने व्यायामं करोति।
(ख) सः ………….. वादने विद्यालयं गच्छति।
(ग) सः …………… वादने गृहम् आगच्छति।
(घ) अभिनवः सायं ……………. वादने उद्याने क्रीडति।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् घटिका समयज्ञानम् Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit रचना संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions रचना Sanketadharitam Anaupacharikpatram संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit रचना संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

रचना संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम् HBSE Sanskrit 10th Class

1. प्रदत्तप्रार्थनापत्रं पठित्वा मञ्जूषात: उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत.

रा० उ० वि०, छात्रावासः,
हिसारतः।

पूज्यपितृचरणयोः (i) …………..
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अद्यैव मम नवमकक्षायाः परिणामः (ii) ……………. । अहं कक्षायाम् उत्तम स्थानं प्राप्तवान्। अग्रिमे सप्ताहे मम दशमकक्षायाः अध्ययनम् (iii) …………. । अहं पुस्तकानि (iv) ………………. इच्छामि। एतदर्थं सहस्रमेकं रूप्यकाणि भवन्तः प्रेषयन्तु। मातृचरणेषु प्रणामाः।

भवतां प्रियः (v) ……………………….
रमेशः।

मञ्जूषा
सुतः, क्रेतुं, प्रारप्स्यते, प्रणामः, आगतः।

उत्तरम्

रा० उ० वि०, छात्रावासः,
हिसारतः।

पूज्यपितृचरणयोः (i) प्रणामः। अत्र कुशलं तत्रास्तु। अद्यैव मम नवमकक्षायाः परिणामः (ii) आगतः। अहं कक्षायाम् उत्तम स्थान प्राप्तवान्। अग्रिमे सप्ताहे मम दशमकक्षायाः अध्ययनम् (iii) प्रारप्स्यते। अहं पुस्तकानि (iv) क्रेतुम् इच्छामि। एतदर्थं सहस्रमेकं रूप्यकाणि भवन्तः प्रेषयन्तु। मातृचरणेषु प्रणामाः।

भवतां प्रियः (v) सुतः
रमेशः।

रचना संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम् 10th Class HBSE Sanskrit

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

2. प्रदत्तप्रार्थनापत्रं पठित्वा मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

रा० उ० वि०, छात्रावासः,
हिसारतः।

पूज्यपितृचरणयोः प्रणामः। (i) ……… कुशलं तत्रास्तु। अद्यैव मम (ii) ……. कक्षायाः परिणामः आगतः अहं कक्षायाम् उत्तम्: (iii) …………….. प्राप्तवान्। अग्रिमे सप्ताहे मम (iv) ………….. कक्षायाः अध्ययनं प्रारप्स्यते। अहं पुस्तकानि क्रेतुम् इच्छामि। एतदर्थं भवन्तः सहस्रमेकं रूप्यकाणि प्रेषयन्तु। मातृचरणेषु प्रणामाः।

भवतां (v) ……… सुतः,
रमेशः।

मञ्जूषा
नवम, अत्र, प्रियः, दशम, स्थानम्।

उत्तरम्

रा० उ० वि०, छात्रावासः,
हिसारतः।

पूज्यपितृचरणयोः प्रणामः।
(i) अत्र कुशलं तत्रास्तु। अद्यैव मम (ii) नवम-कक्षायाः परिणामः आगतः अहं कक्षायाम उत्तमं (iii) स्थानं प्राप्तवान्। अग्रिमे सप्ताहे मम (iv) दशम-कक्षायाः अध्ययनं प्रारप्स्यते। अहं पुस्तकानि क्रेतुम् इच्छामि। एतदर्थं भवन्तः सहस्रमेकं रूप्यकाणि प्रेषयन्तु। . मातृचरणेषु प्रणामाः।

भवतां (v) प्रियः सुतः,
रमेशः।

HBSE 10th Class Sanskrit रचना संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

3. प्रदत्तप्रार्थनापत्रं पठित्वा मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

रा० उ० वि०, छात्रावासः,
हिसारतः।

पूज्यपितृचरणयोः प्रणामः। अत्र (i) …………….तत्रास्तु। अद्यैव (ii) ……………. नवमकक्षायाः परिणामः आगतः। अहं कक्षायाम् (iii) …………….. स्थान प्राप्तवान् । अग्रिमे सप्ताहे मम दशमकक्षायाः (iv)……………………… प्राप्स्यते। अहं पुस्तकानि क्रेतुम् (v) ……………. । एकदर्थं भवन्तः सहस्रमेकं रूप्यकाणि प्रेषयन्तु। मातृचरणेषु प्रणामाः।

भवतां प्रियः सुतः,
रमेशः।

मञ्जूषा
इच्छामि, अध्ययन, उत्तमं, कुशलं, मम।

उत्तरम्

रा० उ० वि०, छात्रावासः,
हिसारतः।

पूज्यपितृचरणयोः प्रणामः।
अत्र (i) कुशलं तत्रास्तु । अद्यैव (ii) मम नवमकक्षायाः परिणामः आगतः। अहं कक्षायाम् (iii) उत्तमं स्थान प्राप्तवान् । अग्रिमे सप्ताह मम दशमकक्षायाः (iv) अध्ययनं प्रारप्स्यते। अहं पुस्तकानि क्रेतुम् (v) इच्छामि। एतदर्थं भवन्तः सहस्रमेकं रूप्यकाणि प्रेषयन्तु। मातृचरणेषु प्रणामाः।’

भवतां प्रियः सुतः,
रमेशः।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

4. विकास: नैनीतालस्थे एकस्मिन् विद्यालये पठति। सः छात्रावासात् अमेरिका-वास्तव्यं मित्रं जोसेफ नैनीतालविषये पत्रम् एकं लिखति। मञ्जूषातः पदानि विचित्य पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयन्तु

परीक्षाभवनम्
तिथिः

प्रियमित्र जोसेफ,
(i) ………. ।
गतमासे आवयोः दूरभाषेण वार्तालापः अभवत्। दिनद्वयानन्तरम् एव अत्र हिमपातः आरभत। भयङ्करे शीतेऽपि यात्रिणः ‘चाइना-पीक’ इति स्थानं द्रष्टुम् गताः आसन्। यात्रिणां समूहं (ii) …………….. स्थानीया आपणिकाः प्रमुदिताः आसन्। भोजनालयेषु आवास: दुर्लभः अभवत्। निवासाय (ii)………………… भाटकं प्रवृद्धम् आसीत्। अहम् इच्छामि यत् ईदृशे अवसरे भवान् अपि भारते आगच्छेत् पर्वतीयस्थलस्य च आनन्दम् अनुभवेत्। सधन्यवादम्।

(iv) …………….. मित्रम्।
विकासः।

मञ्जूषा
दृष्ट्वा, प्रकोष्ठानाम्, भवताम्, नमो नमः।

उत्तरम

परीक्षाभवनम्
तिथि:

प्रियमित्र जोसेफ,
(i) नमो नमः ।
गतमासे आवयोः दूरभाषेण वार्तालापः अभवत्। दिनद्वयानन्तरम् एव अत्र हिमपातः आरभत। भयङ्करे शीतेऽपि यात्रिणः ‘चाइना-पीक’ इति स्थान द्रष्टुम् गताः आसन्। यात्रिणां समूहं (ii) दृष्ट्वा स्थानीया आपणिकाः प्रमुदिताः आसन् । भोजनालयेषु आवासः दुर्लभः अभवत्। निवासाय (iii) प्रकोष्ठानाम् भाटकं प्रवृद्धम् आसीत्। अहम् इच्छामि यत् ईदृशे अवसरे भवान् अपि भारते आगच्छेत् पर्वतीयस्थलस्य च आनन्दम् अनुभवेत्। सधन्यवादम्।

(iv) भवताम् मित्रम्।
विकासः।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

5. सुरेशः विद्यालयस्य क्रीडादिवस-समारोह’ विषये मित्रं प्रति पत्रं लिखति।मञ्जूषातः पदानि विचित्य पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयन्तु

परीक्षाभवनम्
तिथि:

प्रियमित्र रमेश,
सप्रेम नमो नमः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु कुशलम्। अस्माकं (i) ……………… परह्यः एव क्रीडादिवसः मानितोऽभवत्। तत्र विद्यालयस्य छात्राः अपूर्वेण (ii) ……………… विविधासु क्रीडासु भागग्रहम् अकुर्वन्। कबड्डीप्रतियोगितायां कैश्चित् छात्रैः कलात्मकविधिना क्रीडित्वा दर्शकानाम् (iii) …. ….. हृतानि। सर्वे तद् (iv) ……………. अतिमोदमानाः एवम् एषः समारोहः सर्वथा सफलः आसीत्।

भवतः प्रियः
सुरेशः।

मञ्जूषा
दृष्ट्वा, विद्यालये, मनांसि, उत्साहेन।

उत्तरम्

परीक्षाभवनम्
तिथि:

प्रियमित्र रमेश,
सप्रेम नमो नमः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु कुशलम्। अस्माकं (i) विद्यालये परह्यः एव क्रीडादिवसः मानितोऽभवत्। तत्र विद्यालयस्य छात्रा: अपूर्वेण (ii) उत्साहेन विविधासु क्रीडासु भागग्रहम् अकुर्वन् । कबड्डीप्रतियोगितायां कैश्चित् छात्रैः कलात्मकविधिना क्रीडित्वा दर्शकानाम् (iii) मनांसि हृतानि। सर्वे तद् (iv) दृष्ट्वा अतिमोदमानाः एवम् एषः समारोहः सर्वथा सफल: आसीत्।

भवतः प्रियः
सुरेशः।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

6. राजेशः ‘छात्रावास-जीवन’ विषये पितरम् प्रति पत्रमेकम् लिखति। मञ्जूषातः पदानि विचित्य पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयन्तु

परीक्षाभवनम्
तिथि:

(i) ……………………..पितः।
सादरं नमो नमः।
अहं गृहात् प्रस्थाय अमृतसरनगरे (i) ……….. अवतीर्य रिक्शायानेन छात्रावासम् सुखेन प्राप्तः । अस्मिन् कक्षे वायोः प्रकाशस्य चागमनाय (iii) ……………… तिष्ठन्ति । अत्र पानाशनयोः सुप्रबन्धः । प्राङ्गणे वयस्यैः सह यदाकदाचित् स्थित्वा गोष्ठीसुखम् अनुभवामि। चिन्ता न कार्या मातृपादयोः (iv) ……….. अस्तु।

भवदीयः पुत्रः
राजेशः।

मञ्जूषा
प्राणामः, रेलयानात्, पूज्यपाद, वातायनानि।

उत्तरम्

परीक्षाभवनम्
तिथि:

(i) पूज्यपाद पितः।
सादरं नमो नमः।
अहं गृहात् प्रस्थाय अमृतसरनगरे (ii) रेलयानात् अवतीर्य रिक्शायानेन छात्रावासम् सुखेन प्राप्तः। अस्मिन् कक्षे वायोः प्रकाशस्य चागमनाय (iii) वातायनानि तिष्ठन्ति। अत्र पानाशनयोः सुप्रबन्धः। प्राङ्गणे वयस्यैः सह यदाकदाचित् स्थित्वा गोष्ठीसुखम् अनुभवामि। चिन्ता न कार्या मातृपादयोः (iv) प्रणामः अस्तु।

भवदीयः पुत्रः
राजेशः।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

7. विकासः नैनीतालस्थे एकस्मिन् विद्यालये पठति। सः छात्रावासात् अमेरिका-वास्तव्यं मित्रं जोसेफं नैनीतालविषये एक पत्रं लिखति। मञ्जूषापदसहायतया रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत

छात्रावास: नैनीतालम्
तिथि:

प्रियमित्र जोसेफ,
…………………………….. ! .
गतमासे आवयोः दूरभाषेण वार्तालापः अभवत्। अत्र हिमपातः आरभत । तं द्रष्टुम् अनेके ………………… दूरतः आगताः आसन्। नैनीसरः अत्र एकं विशेष आकर्षणस्थलम् अस्ति, सरः अत्र एक विशेष आकर्षणस्थलम् अस्ति, तस्य अपि जलं …………… आसीत्। तदा तत्र नौकाविहार: तु सम्भव: नासीत् किन्तु आनन्दिताः आसन्।
यात्रिणां समूह ………………. स्थानीकाः आपणिकाः प्रमुदिताः आसन्। भोजनालयेषु आवासः दुर्लभः अभवत् । अहम् इच्छामि यत् ईदृशे अवसरे भवान् अपि भारते आगच्छेत् पर्वतीयस्थलस्य च आनन्दम् अनुभवेत्।
सधन्यवादम्,

भवतां मित्रम्
विकासः

मञ्जूषा
स्केटिंगप्रेमिणः, नमोनमः, दृष्ट्वा, यात्रिणः, हिमीभूतम्।

उत्तराणि
(i) नमोनमः,
(ii) यात्रिणः,
(iii) हिमीभूतम्,
(iv) स्केटिंगप्रेमिणः
(v) दृष्ट्वा।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

8. सुजाता दिल्लीमहानगरे वसति। तस्याः सखी दिव्यामहादेवन् चेन्नईनगरे निवसति। सुजातायाः विद्यालये . पर्यावरणविषये एका गोष्ठी जाता। गोष्ठी वर्णयन्ती सुजाता दिव्यायै पत्रम् एकं लिखति। मञ्जूषापदसहायतया रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

20, वसन्तविहारः,
नवदिल्लीतः
तिथि:

…………..दिव्ये।
नमस्ते।
ह्यः अस्माकं ………………… पर्यावरणविषये एका महत्त्वपूर्णा गोष्ठी अभवत् । तत्र महानगरेषु
वर्धमानं ……………….. दृष्ट्वा पर्यावरणस्य रक्षणाय उपायानां विषये चर्चा अभवत्। गोष्ठ्यां वक्तृणां विचारसारः आसीत् यत् गृहात् बहिः, …………… ……… रथ्यासु च अवकरः न क्षेपणीयः। मार्गेषु, उद्यानेषु, विद्यालयेषु च अधिकाधिकं ……………. आरोपणीयाः। भवत्याः विद्यालये अस्मिन् विषये किं किं भवति इति मां विस्तरेण लिखतु। पितरौ वन्दनीयौ,

भवत्याः सखी
सुजाता

मञ्जूषा
नदीजलेष, प्रदूषणं, विद्यालये, वृक्षाः, स्नेहींनग्धे

उत्तराणि
(i) स्नेहस्निग्धे,
(ii) विद्यालये,
(iii) प्रदूषणं,
(iv) नदीजलेषु,
(v) वृक्षाः ।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

9. सौम्यः दिल्लीनगरे वसति। तस्य मित्रं सुमतिः असमप्रदेशे वसति। सौम्येन गणतन्त्रदिवसस्य शोभायात्रायां भाग: गृहीतः। स स्वानुभवान् स्वमित्रं सुमतिं प्रति पत्रे लिखति। मञ्जूषापदसहायतया रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत

ए-14 वसन्तविहारः,
नवदिल्लीतः
तिथि:

प्रियसखि सुमते,
……………………………|
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अहं ………………. सज्जायां व्यस्तः आसम्। अत: विलम्बेन तव पत्रस्य उत्तरं ददामि। अस्मिन् वर्षे मयापि गणतन्त्रदिवसस्य …………………….. भागः गृहीतः।। अस्माकं विद्यालयस्य वाद्यवृन्दं राजपथे स्वकलायाः प्रदर्शनम् अकरोत्। अहं गरवानृत्यस्य ……………….।
…………… आसम्। छात्राणां राष्ट्रगानस्य ओजस्वी ध्वनिः ………………….. गुञ्जितम् अकरोत्। स्वराष्ट्रस्य सैन्यबलानां पराक्रमदर्शनानि, विचित्रवर्णानि परिदृश्यानि लोकनृत्यानि च दृष्ट्वा अहं गौरवान्वितः अस्मि। मम बाल्यावस्थायाः स्वप्नः तत्र पूर्णः जातः। पितरौ वन्दनीयौ,

भवत्याः सुहृद्
सौम्यः

मञ्जूषा
शोभायात्रायां, राजपथम्, प्रमुखसञ्चालकः, नमस्ते, गणतन्त्रदिवससमारोहस्य।

उत्तराणि-
(i) नमस्ते,
(ii) गणतन्त्रदिवससमारोहस्य,
(ii) शोभायात्रायां,
(iv) प्रमुखसञ्चालकः,
(v) राजपथम्।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

अभ्यासार्थम्

1. स्वविद्यालयस्य वर्णनं कुर्वन् मित्रं संजीवं प्रति अधः लिखितं पत्रम् उत्तरपुस्तिकायां रिक्तस्थानपूर्ति कृत्वा पुनः लिखत। सहायतायै मञ्जूषायां पदानि दत्तानि।

परीक्षाभवनम्,

प्रिय (i) ………………………
(ii) ……………………
भवतः पत्रं प्राप्तम्। मनः प्रासीदत्। यथा भवता कथितं तथा अहं पत्रोत्तरे स्वविद्यालस्य वर्णनं (iii) …….. मम (iv). ……………….. अतीव विशालः सुन्दरः च अस्ति। अत्र त्रिसहस्रं छात्राः (v) ……………….. पठन्ति । (vi) ……………….. पुस्तकानां पत्रपत्रिकाणां च सुव्यवस्था अस्ति। (vii) ……………….. वालीबाल-बैडमिन्टन-क्रिकेटरज्जु-आकर्षणादिखेलानाम् उत्तमः प्रबन्धः अस्ति। बोर्डस्य परीक्षापरिणामः प्रतिवर्ष (viii) ……………….. भवति। मातापित्रोः (ix) ……………….. प्रणामाः।

भवतः (x) ……………….. .
क, ख, ग।

मञ्जूषा
अभिन्नमित्रम्, पुस्तकालये, चरणयोः, संजीवः, सस्नेहं नमस्कारः, शतप्रतिशतम्, मनोयोगेन, करोमि, क्रीडाक्षेत्रे, विद्यालयः

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

2. भवतः नाम अर्णवः। भवान् छात्रावासे निवसति। ‘आगरायाः ताजमहलम्’ इति स्थाने शैक्षिकभ्रमणाय । गन्तुं भवान् इच्छति। तदर्थं धनप्रेषणार्थं पितरं प्रति अधः अपूर्णं पत्रं लिखितम्। मञ्जूषायाः सहायतया उचितंशब्दैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः पत्रम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत।

20, नवोदयविद्यालय छात्रावासः
मुम्बईनगरम्

परम-आदरणीयाः
(i) ………………..
सादर (ii) …………….
सविनयं (iii) ………………… यत् मम मासिकी परीक्षा समाप्ता जाता। मम उत्तरपत्राणि (iv) …… अभवन्। अस्मिन् ग्रीष्मावकाशे अहं गृहं न (v) ……………….. यतः विद्यालयेन एकस्याः (vi) आयोजनं कृतम्। एषा यात्रा आगरा-ताजमहलं द्रष्टुम् आयोजिता अस्ति। यात्रा-व्ययार्थं पञ्चशतं (vii) .. भवन्तः प्रेषयन्तु। शेषं सर्वं कुशलम्। (viii) ……………….. अग्रजाय च मम प्रणामाः।

(ix) ……………….. प्रियपुत्रः
(x) …………..

मञ्जूषा
प्रणामाः, अर्णवः, शोभनानि, रूप्यकाणि, आगमिष्यामि, पितृमहाभागाः, निवेदनम्, शैक्षिकयात्रायाः, जनन्यै, भवदीयः ।

उत्तराणि:
(i) पितृमहाभागाः,
(ii) प्रणामाः,
(iii) निवेदनम्,
(iv) शोभनानि,
(v) आगमिष्यामि,
(vi) शैक्षिकयात्रायाः,
(vii) रूप्यकाणि,
(viii) जनन्यै,
(ix) भवदीय:
(x) अर्णवः ।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

3. भवतां नाम आशीषः। भवतां विद्यालये नूतनविधिना वार्षिकोत्सवः आयोजितः। तस्य वर्णनम् अधिकृत्य मित्रं सुमनं प्रति लिखिते पत्रे मञ्जूषातः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां पत्रं पुनः लिखत। (आपका नाम आशीष है। आपके विद्यालय में नवीनविधि से वार्षिकोत्सव आयोजित किया गया। उसका वर्णन करते हुए मित्र सुमन को लिखे गए निम्नलिखित पत्र में मञ्जूषा से उपयुक्त शब्द चुनकर रिक्तस्थानों को पूर्णकर पत्र उत्तरपुस्तिका में पुनः लिखिए)

115 योजनाविहारः
(i) ………………
दिनाङ्कः ……..

(ii) ……….. सुमन,
(iii) ……….. नमस्ते
ह्यः एव अस्माकं विद्यालये वार्षिकोत्सवसमारोहः सम्पन्नः जातः। तस्मिन्नेव अहम् अत्यधिकं व्यस्तः आसम्। जानासि किम् अभूतपूर्वम् एव आसीत् तस्य ? संक्षेपतः वर्णयामि। अस्माकं कक्षा (iv)………. वर्गेषु विभक्ता। एकः वर्गः समीपस्थेषु निर्धनानां कुटीरेषु गत्वा आवश्यकतानुसारम् अन्नं वस्त्रम् औषधिं च (v) ……….. द्वितीयः वर्गः मदीयः आसीत्। अस्माभिः समीपवर्तिषु श्रमिकाणाम् आवासेषु (vi)………. सूची निर्मिता येन तेषां शिक्षाव्यवस्था भवेत् । तृतीयेन वर्गेण निःशुल्कचिकित्साशिविरस्य (vii) ……….. कृता। चतुर्थेन वर्गेण विद्यालयस्य (vii)……………. वृक्षारोपणं कृतम्। एवं त्रिभिः दिवसैः समारोहः सम्पन्नः जातः । अनेन सेवाकार्येण सर्वेषां छात्राणां मनसि दिव्य-आनन्दस्य अनुभूतिः जाता। यदि सर्वे विद्यालयाः एवं कुर्वन्तु तर्हि अस्माकं देशस्य शीघ्रम् एव (ix) ………… प्रगतिश्च भवेत्।
पितृभ्याम् नमः।

भवदीयः अभिन्नसुहृद्,
(x) …………………..

मञ्जूषा
|व्यवस्था, सस्नेहम्, वाटिकायाम्, विकासः, आशीषः, निरक्षरबालकानाम्, वितीर्णवान्, चतुर्ष, नागपुरतः, प्रियः।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम्

4. भवान् प्रणवः । स्वमित्रं वसन्तं पशुपक्षिभिः सह क्रूरव्यवहारात् निषेधयितुं लिखितं पत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः
पूरयत
(आप प्रणव हैं। अपने मित्र वसन्त को पशु-पक्षियों के साथ क्रूर व्यवहार हेतु मना करते हुए लिखित पत्र को मञ्जूषा . में दिए गए पदों के माध्यम से पूर्ण करें-)

10/28 जयपुरनगरम्
(i) ……………………
तिथिः ………….

प्रियमित्र (ii) ……………….
सस्नेहम् नमस्ते।
त्वया लिखितं पत्रम् इदानीमेव मया प्राप्तम्। एतत् (iii) ……………….. चाऽहम् अतीव प्रसन्नः यत् त्वया वार्षिकक्रीडासमारोहे शूटिंगप्रतिस्पर्धायां (iv) ………………. प्राप्तम्। मम हार्दिकं वर्धापनं स्वीकरोतु परं सार्धमेव मम एकं निवेदनम् अप्यस्ति यत् स्वाभिरुचेः पूरणार्थं वराकेभ्यः (v) ………………… जीवनाधिकारः तु नैव हर्तव्यः। क्षणं विचारय मित्र ! यदेतैः पशुपक्षिभिः कः अपराधः कृतः ? एते तु सर्वदैव प्रकृतेः (vi) ………………… वर्धयन्ति। मयूरस्य नृत्यम्, पिकस्य गायनम्, शुकस्य (vii) …. कपोतानाम् उड्डयनं, मृगाणां मनोहारिणी गतिश्च कस्य मनः न आनन्दयति। यदि सर्वे एव स्वाभिरुचिं पूरयितुम् एतेषां वधं करिष्यन्ति तर्हि एते तु (viii)……….. दुर्लभाः भविष्यन्ति। अतः कृपया मम निवेदनम् अन्यथा न ग्राह्यम् अपितु अस्मिन् विषये चिन्तयितव्यम्। गृहे सर्वेभ्यः यथायोग्यम् अभिवादनम्।
तव (ix) ………………. मित्रम्
(x) ……………..

मञ्जूषा
पशुपक्षिभ्यः, अभिन्नम्, प्रथमस्थानम्, राजस्थानप्रदेशः, सम्भाषणम्, प्रणवः, ज्ञात्वा, शोभाम्, वसन्त, जन्तुशालायामपि।

HBSE 10th Class Sanskrit रचना संकेताधारितम् अनौपचारिकपत्रम् Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit रचना संकेताधारितम् संवादलेखनम्

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions रचना Sanketadharitam Sanvadalekhanam संकेताधारितम् संवादलेखनम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit रचना संकेताधारितम् संवादलेखनम्

रचना संकेताधारितम् संवादलेखनम् HBSE Sanskrit 10th Class

1. मञ्जूषातः उचितपदानि विचित्य अधोलिखितं संवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत
बस-संवाहकः भोः भो कुत्र (i) ……………… ?
यात्रापत्रं (ii) ………………
सोमेशः द्वे (iii) ………….. केन्द्रियसचिवालयं यावत्।
एतानि (iv) ……………..रुप्यकाणि।
बस-संवाहकः । एते यात्रापत्रे। (v) ………………देहि। रुप्यकद्वयं नास्ति।
सोमेशः मम समीपे परिवर्तं न अस्ति।
मञ्जूषा
परिवर्तम्, गन्तव्यम्, दश, यात्रापत्रे, स्वीकरोतु।
उत्तरम्:
बस-संवाहकः भोः भो कुत्र
(i) गन्तव्यम् ? यात्रापत्रं
(ii) स्वीकरोतु। सोमेशः द्वे
(iii) यात्रापत्रे केन्द्रियसचिवालयं यावत्। एतानि
(iv) दश रुप्यकाणि।। बस-संवाहकः एते यात्रापत्रे।
(v) परिवर्तनं देहि। रुप्यकद्वयं नास्ति।
सोमेशः मम समीपे परिवर्तं न अस्ति।

रचना संकेताधारितम् संवादलेखनम् 10th Class HBSE Sanskrit

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् संवादलेखनम्

2. मञ्जूषातः उचितपदानि विचित्य अधोलिखितसंवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-
ऋतिका – तव (i) ………… तु अतीव (ii) ……….. ।
मञ्जुला – अये (ii) …………. तु मम जन्मदिवसः
एतत् (iv) ……………. तु मम
(v) …………. मह्यं क्रीतवती।
मञ्जूषा
माता, अद्य, वस्त्राणि, परिधानं, शोभन्ते
उत्तरम्:
ऋतिका – तव
(i) वस्त्राणि तु अतीव
(ii) शोभन्ते।मञ्जुला-अये
(iii) अद्य तु मम जन्मदिवसः। एतत्
(iv) परिधानं तु मम
(v) माता मह्यं क्रीतवती।

HBSE 10th Class Sanskrit रचना संकेताधारितम् संवादलेखनम्

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् संवादलेखनम्

3. मञ्जूषातः उचितपदानि विचित्य अधोलिखितसंवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत
वैद्यः – पुनः आगमनस्य (i) …………………… एव न भविष्यति
(ii) ………. प्रति भविष्ये
(iii) ………….. भव। आरोग्यं
(iv) …………… सुखम्।
सुनृता – धन्यवादाः। (v) …………. ।
मञ्जूषा
परमं, प्रणमामि, आवश्यकता, सावधाना, स्वास्थ्यं
उत्तरम्:
वैद्यः – पुनः आगमनस्य
(i) आवश्यकता एव न भविष्यति
(ii) स्वास्थ्यं प्रति भविष्ये
(iii) सावधाना भव। आरोग्यं
(iv) परमं सुखम्। सुनृता – धन्यवादाः।
(v) प्रणमामि ।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् संवादलेखनम्

4. मञ्जूषातः उचितपदानि विचित्य अधोलिखितसंवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत
आरक्षकः-(i) ……………! गच्छ अधुना। (ii) ……………. कदापि यतायातनियमानाम् ……………….. (iii) ……………. न करणीयम् भवतां सुरक्षार्थम् एव एते नियमाः सन्ति।
नगेन्द्रः- उपकृतः (iv) ……………….. । भविष्ये कदापि (v) ……………….. न आचरिष्यामि।
मञ्जूषा
उल्लंघन, इत्थं, भविष्ये, अस्मि, बाढ़म्
उत्तरम्:
आरक्षकः
(i) बाढम्! गच्छ अधुना।
(ii) भविष्ये कदापि यातायातनियमानाम्
(iii) उल्लंघनं न
करणीयम् भवतां सुरक्षार्थम् एव एते नियमाः सन्ति।
नगेन्द्रः- उपकृतः
(iv) अस्मि। भविष्ये कदापि
(v) इत्थं न आचरिष्यामि।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् संवादलेखनम्

5. मञ्जूषातः उचितपदानि विचित्य अधोलिखितसंवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत
शाकविक्रेत्री-पञ्चकिलोमितं (i) …………….. । गृञ्जनपाकार्थं वाञ्छ्यते (ii) ……………….. ? सुरभिः- आम् (ii) । ……………… गृञ्जनानि बहु रोचते ननु। शाकविक्रेत्री-(iv) ……………….. । पुनरपि (v) ……………….. भवती।
मञ्जूषा
धन्यवादाः, ददामि, आगच्छतु, बालेभ्यः, किम्
उत्तरम्:
शाकविक्रेत्री-पञ्चकिलोमितं
(i) ददामि। गृञ्जनपाकार्थं वाञ्छ्यते
(ii) किम् ? सुरभिः- आम्
(iii) बालेभ्यः गृञ्जनानि बहु रोचते ननु।
शाकविक्रेत्री-
(iv) धन्यवादाः। पुनरपि
(v) आगच्छतु भवती।

HBSE 10th Class Sanskrit संकेताधारितम् संवादलेखनम्

6. मञ्जूषातः उचितपदानि विचित्य अधोलिखितसंवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत
वैद्यः- पुनः आगमनस्य (i) ………………. एव न भविष्यति। (ii): …………… प्रति भविष्ये (iii) …………. भव। आरोग्यं (iv) …………… सुनृता- धन्यवादाः (v) ………. सुखम्।
मञ्जूषा
परमं, प्रणमामि, आवश्यकता, सावधाना, स्वास्थ्यं
उत्तरम्:
वैद्यः- पुनः आगमनस्य
(i) आवश्यकता एव न भविष्यति।
(ii) स्वास्थ्यं प्रति भविष्ये
(iii) सावधाना भव। आरोग्यं
(iv) परमं सुखम्। सुनृता- धन्यवादाः
(v) प्रणमामि।

HBSE 10th Class Sanskrit रचना संकेताधारितम् संवादलेखनम् Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

HBSE 10th Class Sanskrit अन्योक्तयः Textbook Questions and Answers

अन्योक्तयः Chapter 12 Shemushi HBSE 10th Class प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृतभाषा में लिखिए-)
(क) सरसः शोभा केन भवति ?
(ख) चातकः कं याचते ?
(ग) मीनः कदा दीनां गतिं प्राप्नोति ?
(घ) कानि पूरयित्वा जलदः रिक्तः भवति ?
(ङ) वृष्टिभिः वसुधां के आर्द्रयन्ति ?
उत्तराणि
(क) सरसः शोभा एकेन राजहंसेन भवति।
(ख) चातकः पुरन्दरं याचते।
(ग) मीनः सरसि सङ्कोचम् अञ्चति दीनां गतिं प्राप्नोति।
(घ) नानानदीनदशतानि पूरयित्वा जलदः रिक्तः भवति।
(ङ) वृष्टिभिः वसुधां अम्भोदाः आर्द्रयन्ति।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

HBSE 10th Class Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(अधोलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए-)
(क) मालाकारः तोयैः तरोः पुष्टिं करोति।
(ख) भृङ्गाः रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
(ग) पतङ्गाः अम्बरपथम् आपेदिरे।
(घ) जलदः नानानदीनदशतानि पूरयित्वा रिक्तोऽस्ति।
(ङ) चातकः वने वसति।
(च) अम्भोदाः वृष्टिभिः वसुधां आर्द्रयन्ति।
उत्तराणि-(प्रश्ननिर्माणम्)
(क) मालाकार: कैः तरोः पुष्टिं करोति ?
(ख) भृङ्गाः कानि समाश्रयन्ते ?
(ग) के अम्बरपथम् आपेदिरे ?
(घ) क: नानानदीनदशतानि पूरयित्वा रिक्तोऽस्ति ?
(ङ) चातक: कुत्र वसति ?
(च) अम्भोदाः वृष्टिभिः काम् आर्द्रयन्ति ?

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य सन्धिं/सन्धिविच्छेदं वा कुरुत
(उदाहरण के अनुसार सन्धि/सन्धिविच्छेद कीजिए-)
(i) यथा-अन्य + उक्तयः = अन्योक्तयः
(क) …… + ….. = निपीतान्यम्बूनि
(ख) ……. + उपकारः = कृतोपकारः
(ग) तपन + ……. = तपनोष्णतप्तम्।
(घ) तव + उत्तमा = ………..
(ङ) न + एतादृशाः = …………
उत्तराणि
(क) निपीतानि + अम्बूनि = निपीतान्यम्बूनि
(ख) कृत + उपकारः = कृतोपकारः
(ग) तपन + उष्णतप्तम् = तपनोष्णतप्तम्।
(घ) तव + उत्तमा = तवोत्तमा
(ङ) न + एतादृशाः = नैतादृशाः।

(ii) यथा-पिपासितः + अपि = पिपासितोऽपि
(क) …….. …….. = कोऽपि
(ख) ….. + ….. = रिक्तोऽसि (ग) मीनः + अयम्
(घ) ….. + आर्द्रयन्ति = वृष्टिभिरार्द्रयन्ति।
उत्तराणि
(क) कः + अपि = कोऽपि
(ख) रिक्तः + असि = रिक्तोऽसि
(ग) मीनः + अयम् = मीनोऽयम्
(घ) वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति = वृष्टिभिरार्द्रयन्ति।

(iii) यथा-सरसः + भवेत् = सरसोवेत्
(क) खगः + मानी = ……………….
(ख) ……….. +नु = मीनो नु
उत्तराणि
(क) खगः + मानी – खगो मानी
(ख) मीनः + नु = मीनो नु।

(iv) यथा-मुनिः + अपि = मुनिरपि
(क) तोयैः + अल्पः
(ख) ….. + अपि = अल्पैरपि
(ग) तरोः + अपि = ………..
उत्तराणि
(क) तोयैः + अल्पैः = तोयैरल्पैः
(ख) अल्पैः + अपि = अल्पैरपि
(ग) तरोः + अपि = तरोरपि

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

प्रश्न 4.
उदाहरणनुसृत्य अधोलिखितैः विग्रहपदैः समस्तपदानि रचयत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित विग्रहपदों से समस्तपदों की रचना कीजिए-)
विग्रहपदानि समस्तपदानि
यथा-पीतं च तत् पड्कजम् = पीतपङ्कजम्
(क) राजा च असौ हंसः – ………………………………
(ख) भीमः च असौ भानुः – ………………………………
(ग) अम्बरम् एव पन्थाः – ………………………………
(घ) उत्तमा च इयम् श्री: – ………………………………
(ङ) सावधानं च तत् मनः, तेन – ………………………………
उत्तराणि
विग्रहपदानि समस्तपदानि
यथा-पीतं च तत् पङ्कजम् = पीतपड्कजम्
(क) राजा च असौ हंसः = राजहंसः
(ख) भीमः च असौ भानुः = भीमभानुः
(ग) अम्बरम् एव पन्थाः = अम्बरपन्थाः
(घ) उत्तमा च इयम् श्री: = उत्तमाश्री:
(ङ) सावधानं च तत् मनः, तेन = सावधानमनसा।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य निम्नलिखिताभिः धातुभिः सह यथानिर्दिष्टान् प्रत्ययान् संयुज्य शब्दरचनां कुरुत
(उदाहरण के अनुसार निम्नलिखित धातुओं के साथ यथानिर्दिष्ट प्रत्यय जोड़कर शब्दरचना कीजिए-)
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः img-1
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः img-2

प्रश्न 6.
पाठमनुसृत्य अधोलिखितानां मूलशब्दानां यथानिर्दिष्टेषु विभक्तिवचनेषु रूपाणि लिखत
(पाठ के अनुसार अधोलिखित मूलशब्दों के यथानिर्दिष्ट विभक्ति और वचनों में रूप लिखिए-)
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः img-3
उत्तराणि
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः img-4

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

प्रश्न 7.
अधोलिखितयोः श्लोकयोः भावार्थं हिन्दीभाषया आंग्लभाषया वा लिखत
(अधोलिखित श्लोकों के भावार्थ हिन्दी भाषा या अंग्रेजी भाषा में लिखिए-)
(क) आपेदिरे ……. कतमां गतिमभ्युपैति।
(ख) आश्वास्य …… सैव तवोत्तमा श्रीः॥
उत्तराणि
(क) भावार्थ:-कवि के कहने का तात्पर्य यह है कि मनुष्य को पक्षियों या भौरों की तरह अवसरवादी नहीं होना चाहिए, अपितु जिन व्यक्तियों या संसाधनों का भले दिनों में हम लाभ उठाते हैं, उन पर विपत्ति आ जाने पर हमें भी उनका सहभागी बनना चाहिए। यह सहभागिता या सहयोग सूखे सरोवर में मछली की भाँति हमारी विवशता से उपजी नहीं होना चाहिए; अपितु कृतज्ञता के भाव से ही हमें ऐसा सहयोग करना चाहिए।
(ख) भावार्थ:-परोपकारी मनुष्य परहित के कार्यों में अपनी सारी सम्पत्ति व्यय कर स्वयं अतिसाधारण जीवन व्यतीत करते हैं। उन्हें इस अभावग्रस्त अवस्था में देखकर लगता ही नहीं कि ये कभी धनसम्पन्न रहे होंगे। कवि कहता है कि ऐसे परोपकारी मनुष्यों की अभावग्रस्तता ही उनकी शोभा और यशस्विता का कारण बन जाती है। जैसे जल बरसा कर बादल शोभायमान होता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

योग्यताविस्तारः

पाठपरिचय:
अन्येषां कृते या उक्तयः कथ्यन्ते ता उक्तयः (अन्योक्तयः) अत्र पाठे सङ्कलिता वर्तन्ते। अस्मिन् पाठे षष्ठश्लोकम् सप्तमश्लोकम् च अतिरिच्य ये श्लोकाः सन्ति ते पण्डितराजजगन्नाथस्य भामिनीविलास’ इति गीतिकाव्यात् सङ्कलिताः सन्ति। षष्ठः श्लोकः महाकवि-माघस्य ‘शिशुपालवधम्’ इति महाकाव्यात् गृहीतः अस्ति। सप्तमः श्लोकः महाकविभर्तृहरेः नीतिशतकात् उद्धृतः अस्ति।
पाठपरिचय-दूसरों के लिए जो उक्तियाँ कही जाती हैं, वे उक्तियाँ (अन्योक्तियाँ) इस पाठ में संकलित हैं। इस पाठ में छठे श्लोक और सातवें श्लोक को छोड़कर जो श्लोक हैं, वे पण्डितराज जगन्नाथ की ‘भामिनीविलासः’ नामक गीतिकाव्य से संकलित हैं। छठा श्लोक महाकवि माघ के ‘शिशुपालवधम्’ महाकाव्य से लिया गया है। सातवाँ श्लोक महाकवि भर्तृहरि के ‘नीतिशतकम्’ से उद्धृत है।

कविपरिचय:
पण्डितराजजगन्नाथः संस्कृतसाहित्यस्य मूर्धन्यः सरसश्च कविः आसीत्। सः शाहजहाँ-नामकेन मुगल-शासकेन स्वराजसभायां सम्मानितः। पण्डितराजजगन्नाथस्य त्रयोदश कृतयः प्राप्यन्ते।

  1. गङ्गालहरी
  2. अमृतलहरी
  3. सुधालहरी
  4. लक्ष्मीलहरी
  5. करुणालहरी
  6. आसफविलासः
  7. प्राणाभरणम्
  8. जगदाभरणम्
  9. यमुनावर्णनम्
  10. रसगङ्गाधरः
  11. भामिनीविलासः
  12. मनोरमाकुचमर्दनम्
  13. चित्रमीमांसाखण्डनम्।

एतेषु ग्रन्थेषु ‘भामिनीविलासः’ इति तस्य विविधपद्यानां सङ्ग्रहः।
महाकविमाधः-महाकविमाघस्य एकमेव महाकाव्यं प्राप्यते “शिशुपालवधम्” इति। भर्तृहरिः-महाकविभर्तृहरेः, त्रीणि शतकानि सन्ति-नीतिशतकम्, शृङ्गारशतकम् वैराग्यशतकं च।
कविपरिचय-पण्डितराज जगन्नाथ संस्कृत साहित्य के मूर्धन्य और सरस कवि थे। वे शाहजहाँ नामक मुगलशासक द्वारा उनकी राजसभा में सम्मानित थे। पण्डितराज जगन्नाथ की 13 कृतियाँ मिलती हैं-

  1. गंगालहरी,
  2. अमृतलहरी,
  3. सुधालहरी,
  4. लक्ष्मीलहरी,
  5. करुणालहरी,
  6. आसफविलास
  7. प्राणाभरणम्,
  8. जगदाभरणम्
  9. यमुनावर्णनम्,
  10. रसगङ्गाधरः,
  11. भामिनीविलासः,
  12. मनोरमा-कुचमर्दनम्
  13. चित्रमीमांसाखण्डनम्।

इन ग्रन्थों में भामिनीविलासः’ इनके विविध पद्यों का संग्रह है। महाकवि माघ-महाकवि माघ का एक ही महाकाव्य मिलता है-‘शिशुपालवधम्’ इति। भर्तृहरि-महाकवि भर्तृहरि के तीन शतक हैं-

  1. नीतिशतकम्
  2. शृङ्गारशतकम् और
  3. वैराग्यशतकम्।

अधोदत्ताः विविधविषयकाः श्लोकाः अपि पठनीयाः स्मरणीयाश्च(नीचे दिए गए विविध विषयों के श्लोक भी पाठ करने से योग्य तथा याद करने योग्य हैं।)

हंसः हंसः श्वेतः बकः श्वेतः को भेदो बकहंसयोः।
नीरक्षीरविभागे तु हंसो हंसः बको बकः॥

हंस-हंस भी सफेद होता है और बगुला भी फिर बगुले और हंस में क्या भेद ? परन्तु दूध से पानी को अलग करने में तो हंस हंस ही होता है और बगुला बगुला ही। अर्थात् नीरक्षीर विवेक में ही दोनों की अलग पहचान होती है, हंस पानी को दूध से अलग कर लेता है और बगुला नहीं कर पाता।

एकमेव पर्याप्तम्-एकेनापि सुपुत्रेण सिंही स्वपिति निर्भयम्।
सहैव दशभिः पुत्रैः भारं वहति रासभी॥

एक ही पर्याप्त-अकेले योग्य पुत्र के द्वारा (पुत्रवती होकर) सिंहनी निर्भय सोती है, (दस पुत्रों के द्वारा पुत्रवती होकर) भी गधी अपने दस पुत्रों के साथ भार ही ढोती है। अर्थात् बहुत से अयोग्य पुत्रों की अपेक्षा एक योग्य पुत्र उत्तम होता है।

पिकः-काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥

कोयल-कौआ काला होता है, कोयल भी काली होती है, फिर कोयल और कौए में क्या भेद ? वसन्त का समय आने पर (जब कोयल कूकती है तो) कौआ, कौआ पहचाना जाता है और कोयल कोयल पहचानी जाती है।

चातक-वर्णनम्-यद्यपि सन्ति बहूनि सरांसि,
स्वादुशीतल-सुरभि-पयांसि।
चातकपोतस्तदपि च तानि,
त्यक्त्वा याचति जलदजलानि॥

चातक-वर्णन-यद्यपि स्वादिष्ट, सुगन्धित जल वाले बहुत से सरोवर हैं तो भी चातक का बच्चा उन्हें छोड़कर बादलों के जल की ही याचना करना है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

HBSE 10th Class Sanskrit अन्योक्तयः Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां वाक्यानां/सूक्तीनां भावार्थं हिन्दीभाषायां लिखत
(अधोलिखित वाक्यों/सूक्तियों के भावार्थ हिन्दीभाषा में लिखिए-)

(क) एकेन राजहंसेन या शोभा सरसो भवेत् ।
न सा बकसहस्रेण परितस्तीरवासिना ॥

(एक राजहंस के द्वारा सरोवर की जो शोभा होती है; वैसी शोभा उसके चारों ओर रहने वाले हजारों बगुलों से भी नहीं होती है।)

भावार्थ :-एकेन राजहंसेन —इत्यादि सूक्ति हमारी संस्कृत की पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी भाग-2’ में संकलित ‘अन्योक्तयः’ पाठ से उद्धृत की गई है। इसमें संख्या आधिक्य की अपेक्षा गुणाधिक्य के चयन की बात कही गई है।
उपर्युक्त सूक्ति का भाव यह है कि एक गुणी व्यक्ति जिस कार्य को सिद्ध कर सकता है। हजारों निर्गुणी भी उसे नहीं कर सकते हैं। जैसे चन्द्रमा अकेला ही रात्रि के अन्धकार को दूर कर सकता है जबकि असंख्य तारे उस कार्य को नहीं कर सकते। अतः हमें परिमाण की अपेक्षा गुणवत्ता (Quantity की अपेक्षा Quality ) को महत्त्व देना चाहिए।

(ख) एक एव खगो मानी वने वसति चातकः।
पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरन्दरम् ॥

(वन में एक ही स्वाभिमानी पक्षी ‘चातक’ वन में रहता है जो प्यासा होते हुए भी या तो प्यासा ही मर जाता है या

भावार्थ :-‘एक एव खगो मानी —-‘ इत्यादि सूक्ति हमारी संस्कृत की पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी भाग-2’ में संकलित ‘अन्योक्तयः’ पाठ से उद्धृत है। इसमें स्वाभिमान के महत्त्व पर प्रकाश डाला गया है।
भावार्थ यह है कि स्वाभिमानी व्यक्ति प्राणों के संकट में पड़ जाने पर अपनी स्वाभिमानी वृत्ति का परित्याग नहीं करता है। वह दीन-हीन होकर जीने की अपेक्षा स्वाभिमानपूर्वक प्राण त्याग करना अधिक अच्छा समझता है। जैसे चातक को प्यासे रहकर मर जाना स्वीकार है परन्तु मेघ के अतिरिक्त तालाब, नदी आदि अन्य किसी स्रोत का पानी पीना स्वीकार नहीं है।

(ग) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ।
(हे चातक ! तुम आकाश में प्रकट होने वाले सभी मेघों के समक्ष याचना मत किया करो।)

भावार्थ :- प्रस्तुत सूक्ति हमारी संस्कृत की पाठ्यपुस्तक “शेमुषी भाग-2′ में संकलित ‘अन्योक्तयः’ पाठ से उद्धृत है। इसमें चातक को सभी मेघों के आगे पानी के लिए प्रार्थना करने से रोका गया है।
सूक्ति का भाव यह है कि संसार में भले और बूरे हर प्रकार के मनुष्य रहते हैं। हमें हर व्यक्ति के समक्ष अपनी समस्या को नहीं रखना चाहिए। क्योंकि जहाँ आपकी करुण पुकार को सुनने वाला कोई नहीं ऐसे अरण्यरोदन से कोई लाभ नहीं होता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

प्रश्न 2.
स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूलपदों के आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए-)
(क) राजहंसेन सरसः शोभा भवेत्।
(ख) राजहंसेन मृणालपटली भुक्ता।
(ग) मालाकारेण तरोः पुष्टि: भीमभानौ निदाघे व्यरचि।
(घ) चातकः पुरन्दरं याचते।
(ङ) अम्भोदाः वृष्टिभिः वसुधाम् आर्द्रयन्ति।
उत्तराणि-(प्रश्ननिर्माणम्)
(क) केन सरसः शोभा भवेत् ?
(ख) राजहंसेन का भुक्ता?
(ग) मालाकारेण कस्य पुष्टि: भीमभानौ निदाघे व्यरचि?
(घ) कः पुरन्दरं याचते?
(ङ) अम्भोदाः वृष्टिभिः काम् आर्द्रयन्ति?

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

प्रश्न 3.
अधोलिखित-प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धं विकल्पं विचित्य लिखत
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर के लिए दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प चुनकर लिखिए-)
(क) ‘अल्पैरपि’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति.
(i) अल्पै + रपि
(ii) अल्पः + अपि
(iii) अल्पैः + अपि
उत्तरम्:
(iii) अल्पैः + अपि।

(ख) ‘तव + उत्तमा’ अत्र सन्धियुक्तपदम्-
(i) तवुत्तमा
(ii) तवोत्तमा
(iii) तवौत्तमा
(iv) तवेत्तमा।
उत्तरम्:
(ii) तवोत्तमा।

(ग) ‘राजहंसः’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) कर्मधारयः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(i) कर्मधारयः

(घ) ‘पर्वतकुलम्’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) पर्वतस्य कुलम्
(ii) पर्वतं च कुलं च तयोः समाहारः
(iii) पर्वतं च तत् कुलम्
(iv) पर्वतानां कुलम्।
उत्तरम्:
(iv) पर्वतानां कुलम्।
(ङ) ‘पूरयित्वा’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(i) त्व
(ii) तल्
(iii) क्त्वा
(iv) क्त।
उत्तरम्:
(iii) क्त्वा

(च) एक …… खगो मानी वने वसति चातकः।
(रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) एव
(ii) ह्यः
(iii) न
(iv) च।
उत्तरम्:
(i) एव

(छ) उपवने ……… बालिकाः क्रीडन्ति।
(रिक्तस्थानपूर्तिः उचितसंख्यापदेन)
(i) त्रयः
(iii) तिस्रः
(iv) तृतीया।
उत्तरम्:
(ii) तिस्रः।

(ज) वृष्टिभिः वसुधां के आर्द्रयन्ति ?
(i) गगनाः
(ii) अम्भोदाः
(iii) चातकाः
(iv) बहवः।
उत्तरम्:
(ii) अम्भोदाः।

(झ) सरसः शोभा केन भवति ?
(i) राजहंसेन
(ii) चातकेन
(iii) बकसहस्रेण
(iv) महामत्स्ये न।
उत्तम्
(i) राजहंसेन।।

(ब) ‘वने’ अत्र का विभक्तिः प्रयुक्ता ?
(i) प्रथमा
(ii) सप्तमी
(iii) तृतीया
(iv) चतुर्थी।
उत्तर
(i) सप्तमी।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

यथामिन् उत्तरत
(ट) “पठितव्यः’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्ययौ लिखत।
(ठ) ‘मा ब्रूहि दीनं वचः । (अत्र किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम्)
(ड) रे राजहंस ! वद तस्य सरोवरस्य’ (‘वद’ अत्र क: लकारः प्रयुक्तः?)
(ढ) दिसम्बरमासे 31 दिनानि भवन्ति । (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचक-विशेषणं लिखत)
(ण) वेदा: 4 सन्ति। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(त) पताः अम्बरपथम् आपेदिरे। (रेखाङ्कितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत)
उत्तराणि-
(ट) ‘पठितव्यः’ = पठ् + तव्यत्।
(ठ) ” इति अव्ययपदं प्रयुक्तम्।
(ड) यद’ अत्र लोट् लकारः प्रयुक्तः ।
(ढ) दिसम्बरमासे एकत्रिंशत् दिनानि भवन्ति ।
(ण) वेदाः पाचारः सन्ति।
(त) के अम्बरपथम् आपेदिरे?

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

अन्योक्ति पठित-अवबोधनम्

1. निर्देश:-अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा एतदाधारितान् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृत-पूर्णवाक्येन लिखत
(अधोलिखित गद्यांश को पढ़कर इन पर आधारित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत के पूर्ण वाक्य में लिखिए-)
एकेन राजहंसेन या शोभा सरसो भवेत्।
न सा बकसहस्रेण परितस्तीरवासिना॥1॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) केन सरसः शोभा भवेत् ?
(ii) तीरवासि किमस्ति ?
(iii) बकसहस्रेण कस्य शोभा न भवेत् ?
उत्तराणि
(i) राजहंसेन सरसः शोभा भवेत्।
(ii) तीरवासि बकसहस्रम् अस्ति।
(iii) बकसहस्रेण सरस: शोभा न भवेत् ।

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) अत्र ‘सरसः’ इति पदे का विभक्तिः प्रयुक्ता ?
(ii) ‘परितस्तीरवासिना’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(iii) ‘बकसहस्त्रेण’ इति पदस्य प्रयुक्तं विशेषणं किम् ?
(iv) ‘भवेत्’ अत्र कः लकारः प्रयुक्तः ? ।
(v) ‘तद्’ इति सर्वनामशब्दस्य अत्र श्लोके प्रयुक्तं पदं किमस्ति ?
उत्तराणि:
(i) षष्ठी + विभक्तिः ।
(ii) परितः + तीरवासिना।
(iii) तीरवासिना।
(iv) विधिलिङ्लकारः।
(v) सा। (तद् – स्त्रीलिङ्गम्, प्रथमाविभक्तिः, एकवचनम्) ।

हिन्दीभाषया पाठबोधः

अन्वयः-एकेन राजहंसेन सरसः या शोभा भवेत्। परितः तीरवासिना बकसहस्रेण सा (शोभा) न (भवति) ॥
शब्दार्थाः-सरस = (तडागस्य) तालाब का। बकसहस्रेण = (बकानां सहस्रेण) हज़ारों बगुलों से। परितः = (सर्वतः) चारों ओर। तीरवासिना = (तटनिवासिना) किनारे पर रहनेवालों के द्वारा।
सन्दर्भः-प्रस्तुत पद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘अन्योक्तयः’ नामक पाठ से लिया गया है। (यह पद्य पण्डितराज जगन्नाथ के भामिनीविलासः’ नामक गीतिकाव्य से संकलित है।)
प्रसंग:-प्रस्तुत पद्य में राजहंस को प्रतीक बनाकर गुणियों की प्रशंसा की गई है और बगुलों को प्रतीक बनाकर गुणहीनों की निन्दा। __सरलार्थः-एक राजहंस के द्वारा सरोवर की जो शोभा होती है, उसके चारों ओर किनारे पर रहने वाले हज़ारों बगुलों के द्वारा भी वह शोभा नहीं होती है।
भावार्थ:- कुल या राष्ट्र की प्रतिष्ठा एवं मान-मर्यादा को बनाए रखने के लिए हज़ारों गुणहीनों की अपेक्षा कुछ गुणी व्यक्ति अधिक उपयोगी होते हैं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

2. भुक्ता मृणालपटली भवता निपीता
न्यम्बूनि यत्र नलिनानि निषेवितानि।
रे राजहंस ! वद तस्य सरोवरस्य,
कृत्येन केन भवितासि कृतोपकारः ॥2॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) का भुक्ता ?
(ii) कानि निपीतानि ?
(iii) कानि सेवितानि ?
(iv) अत्र कः सम्बोधित: ?
(v) कस्य कृतोपकारः भवितुं कथितः ?
उत्तराणि:
(i) मृणालपटली भुक्ता।
(ii) अम्बूनि निपीतानि।
(iii) नलिनानि सेवितानि।
(iv) अत्र राजहंसः सम्बोधितः ।
(v) सरोवरस्य कृतोपकारः भवितुं कथितः ।

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) “निपीतान्यम्बूनि’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(ii) ‘सरसः’ इत्यर्थे प्रयुक्तं पदं किम् ?
(iii) ‘भविष्यसि’ इत्यर्थे प्रयुक्तं क्रियापदं किम् ?
(iv) ‘कृतः उपकारः येन सः’-इति स्थाने प्रयुक्तं समस्तपदं किम् ?
(v) ‘रे राजहंस ! वद तस्य सरोवरस्य’-अत्र क्रियापदं किमस्ति।
उत्तराणि:
(i) निपीतानि + अम्बूनि।
(ii) सरोवरस्य।
(iii) भवितासि। (लुट्लकारः, मध्यमपुरुषः, एकवचनम्)
(iv) कृतोपकारः।
(v) वद।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-रे राजहंस ! यत्र भवता मृणालपटली भुक्ता, अम्बूनि निपीतानि नलिनानि निषेवितानि। तस्य सरोवरस्य केन कृत्येन कृतोपकारः भविता असि, वद॥
शब्दार्थाः-भुक्ता = (खादिता) खाए गए। मृगालपटली = (कमलनालसमूहः) कमलनाल का समूह। निपीतानि = (निः शेषेण पीतानि) भली-भाँति पीया गया। अम्बूनि = (जलानि) जल। नलिनानि = (कमलानि) कमलनियों को। निषेवितानि = (सेवितानि) सेवन किए गए। भविता = (भविष्यति) होगा। कृत्येन = (कार्येण) कार्य से। कृतोपकारः = (कृतः उपकारः येन सः) उपकार किया हुआ (प्रत्युपकार करने वाला)।
सन्दर्भः-प्रस्तुत पद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘अन्योक्तयः’ नामक पाठ से लिया गया है। (यह पद्य पण्डितराज जगन्नाथ के भामिनीविलासः’ नामक गीतिकाव्य से संकलित है।)
प्रसंगः-प्रस्तुत पद्य में राजहंस को प्रतीक बनाकर मातृभूमि का ऋण चुकाने के लिए प्रेरित किया गया है।
सरलार्थ:-अरे राजहंस ! जहाँ तुमने कमलनाल खाए हैं, कमलनियों का सेवन किया है, जल पीया है, उस सरोवर का प्रत्युपकार आपके द्वारा किस प्रकार किया जाएगा, बताओ।
भावार्थ:-कवि का तात्पर्य है कि मनुष्य को कृतज्ञ होना चाहिए। जिस मातृभूमि ने हमें अपने आंचल में आवास, भोजन के लिए अन्न, पीने के लिए मधुर जल, फल-फूल, वनस्पतियाँ तथा अन्य सुख-सुविधाएँ प्रदान की हैं, उसका ऋण चुकाने के लिए हमें कुछ ऐसे कार्य करने चाहिए जिससे मातृभूमि और उसके पर्यावरण की सुरक्षा में सहयोग हो सके।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

3. तोयैरल्पैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे,
मालाकार ! व्यरचि भवता या तरोरस्य पुष्टिः।
सा किं शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारां,
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन॥3॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) अत्र कः सम्बोधितः ?
(ii) मालाकारेण तरोः पुष्टिः कैः व्यरचि ?
(ii) मालाकारेण तरोः पुष्टिः कदा व्यरचि ?
(iv) विश्वतः वारिदः कान् विकिरति ?
(v) वारिदः कीदृशः कथितः ?
उत्तराणि
(i) अत्र मालाकारः सम्बोधितः ।
(ii) मालाकारेण तरोः पुष्टिः अल्पैः तोयैः व्यरचि।
(iii) मालाकारेण तरो: पुष्टिः भीमभानौ निदाघे व्यरचि।
(iv) वारिदः विश्वतः वारां धारासारान् विकिरति।
(v) वारिदः प्रावृषेण्यः कथितः।

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘तोयैरल्यैरपि’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(ii) तरोः + अस्य – अस्य सन्धिं कुरुत।
(iii) ‘जलदः’ इत्यस्य अत्र कः पर्यायः ?
(iv) ‘जनयितुम्’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(v) ‘सा किं शक्या……’ अत्र सा इति सर्वनाम कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तराणि:
(i) तोयैः + अल्पैः + अपि।
(ii) तरोरस्य।
(iii) वारिदः।
(iv) तुमुन्।
(v) पुष्ट्यै।

हिन्दीभाषया पाठबोधः

अन्वयः-हे मालाकार ! भीमभानौ निदाघे अल्पैः तोयैः अपि भवता करुणया अस्य तरोः या पुष्टिः व्यरचि। प्रावृषेण्येन विश्वतः वारां धारासारान् अपि विकिरता वारिदेन इह जनयितुम् सा (पुष्टिः) किम् शक्या॥ __ शब्दार्था:-तोयैः = (जलैः) जल से। भीमभानौ = (भीमः भानुः यस्मिन् सः भीमभानुः तस्मिन्) ग्रीष्मकाल में (सूर्य के अत्यधिक तपने पर)। निदाघे = (ग्रीष्मकाले) ग्रीष्मकाल में। मालाकार = (हे मालाकार !) हे माली!। व्यरचि = (रचयति) रचता है। तरोः = (वृक्षस्य) वृक्ष की। पुष्टिः = (पुष्टता, वृद्धिः) पोषण। जनयितुम् = (उत्पादयितुम्) उत्पन्न करने के लिए। प्रावृषेण्येन = (वर्षाकालिकेन) वर्षाकालिक। वाराम् = (जलानाम्) जलों के। धारासारान् = (धाराणाम् आसारान्) धाराओं का प्रवाह। विकिरता = (जलं वर्षयता) जल बरसाते हुए। वारिदेन = (जलदेन) बादल के द्वारा।
सन्दर्भ:-प्रस्तुत पद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के अन्योक्तयः’ नामक पाठ से लिया गया है। (यह पद्य पण्डितराज जगन्नाथ के भामिनीविलासः’ नामक गीतिकाव्य से संकलित है।)
प्रसंगः-प्रस्तुत पद्य में माली को प्रतीक बनाकर आवश्यकता के समय दी गई अल्प सहायता को भी बहुमूल्य बताया गया है।
सरलार्थ:-हे माली ! आपके द्वारा ग्रीष्मकाल में भयंकर गर्मी में करुणावश थोड़े से जल से भी वृक्षों का जो पोषण किया जाता है; वह पोषण वर्षाकाल में चारों ओर से जलों की धारा प्रवाह वर्षा करने वाले बादल के द्वारा भी क्या इस संसार में किया जा सकता है ? अर्थात् नहीं।
भावार्थ:-कठिन परिस्थितियों में घोर आवश्यकता पड़ने पर की गई अल्प सहायता अनावश्यक रूप में की गई बड़ी सहायता की अपेक्षा कहीं अधिक प्रशंसनीय एवं उपादेय होती है। प्यास के कारण मरणासन्न व्यक्ति को पिलाया गया दो बूंट पानी यदि उस व्यक्ति के प्राण बचा देता है तो किसी पर्व पर लगाई गई पानी की छबील से वह दो घंट पानी पिलाना कहीं अधिक पुण्यकारी एवं तुष्टीकारक होता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

4. आपेदिरेऽम्बरपथं परितः पतङ्गाः ,
भृङ्गा रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
सङ्कोचमञ्चति सरस्त्वयि दीनदीनो,
मीनो नु हन्त कतमां गतिमभ्युपैतु॥4॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) अम्बरपथं के आपेदिरे ?
(ii) भृङ्गाः कानि समाश्रयन्ते ?
(iii) मीन: कदा दीनदीनः भवति ?
(iv) सङ्कोचं किम् अञ्चति ?
(v) अत्र कः सम्बोधितः ?
उत्तराणि
(i) अम्बरपथं पतङ्गाः आपेदिरे।
(ii) भृङ्गाः रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
(iii) सरसि सङ्कोचम् अञ्चति मीन: दीनदीनः भवति।
(iv) सङ्कोचं सरः अञ्चति।
(v) अत्र सरः सम्बोधितः।

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘खगाः’ इत्यर्थे अत्र प्रयुक्तं पदं किम् ?
(ii) ‘आपेदिरेऽम्बरपथं परितः पतङ्गाः ‘ अत्र क्रियापदं किम् ?
(iii) ‘विकासम्’ इत्यस्य विपरीतार्थकपदम् अत्र किम् ?
(iv) ‘सरस्त्वयि’ अत्र त्वयि इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(v) अत्र श्लोके ‘अञ्चति’ इति पदे का विभक्तिः प्रयुक्ता ?
उत्तराणि:
(i) पतङ्गाः ।
(ii) आपेदिरे।
(iii) सङ्कोचम्।
(iv) सरसे।
(v) सप्तमी विभक्तिः ।
[ √अञ्च् + शतृ = अञ्चत्, नपुंसकलिङ्गम्, सप्तमी विभक्तिः, एकवचनम्]

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-सरः त्वयि सङ्कोचम् अञ्चति, पतङ्गाः परितः अम्बरपथम् आपेदिरे, भृङ्गाः रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते। हन्त, दीनदीनः मीनः नु कतमां गतिम् अभ्युपैतु॥ .
शब्दार्था:-आपेदिरे = (प्राप्तवन्तः) प्राप्त कर लिए। अम्बरपथम् = (आकाशमार्गम्) आकाश-मार्ग को। पतङ्गाः = (खगाः) पक्षी। भृङ्गा = (भ्रमराः) भौरे। रसालमुकुलानि = (रसालानां मुकुलानि) आम की मञ्जरियों को। सङ्कोचम् अञ्चति = (सङ्कोचं गच्छति) संकुचित होने पर। मीनः = (मत्स्यः) मछली। अभ्युपैतु = (प्राप्नोतु) प्राप्त करें।
सन्दर्भ:-प्रस्तुत पद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘अन्योक्तयः’ नामक पाठ से लिया गया है। (यह पद्य पण्डितराज जगन्नाथ के ‘भामिनीविलासः’ नामक गीतिकाव्य से संकलित है।)
प्रसंग-प्रस्तुत पद्य में सरोवर को सम्बोधित करते हुए, दुर्दिनों में उसमें रहने वाली मछलियों की दुर्दशा पर दुःख व्यक्त किया गया है।
सरलार्थ:-हे सरोवर ! तेरे सूख जाने पर पक्षी आकाश में चारों ओर चले जाते हैं, भौरे आम की मंजरियों का आश्रय ले लेते हैं। हाय ! अत्यन्त दीन अवस्था को प्राप्त बेचारी मछली किस गति को प्राप्त करे।
भावार्थ:-कवि के कहने का तात्पर्य यह है कि मनुष्य को पक्षियों या भौरों की तरह अवसरवादी नहीं होना चाहिए, अपितु जिन व्यक्तियों या संसाधनों का भले दिनों में हम लाभ उठाते हैं, उन पर विपत्ति आ जाने पर हमें भी उनका सहभागी बनना चाहिए। यह सहभागिता या सहयोग सूखे सरोवर में मछली की भाँति हमारी विवशता से उपजी नहीं होना चाहिए; अपितु कृतज्ञता के भाव से ही हमें ऐसा सहयोग करना चाहिए।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

5. एक एव खगो मानी वने वसति चातकः।
पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरन्दरम् ॥5॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) चातकः कीदृशः खगः अस्ति ?
(ii) पिपासितः चातकः किं करोति ?
(iii) चातकः कुत्र वसति ?
(iv) चातकः कं याचते ?
उत्तराणि
(i) चातकः एकः मानी खगः अस्ति ?
(ii) पिपासितः चातक: म्रियते वा पुरन्दरं याचते वा।
(iii) चातकः वने वसति।
(iv) चातकः पुरन्दरं याचते।

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘इन्द्रम्’ इत्यर्थे प्रयुक्तं पदं किम् ?
(ii) ‘दीनः’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(iii) ‘पिपासितः’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(iv) ‘एक एव’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(v) ‘याचते’ इति क्रियापदस्य कर्मपदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) पुरन्दरम्।
(ii) मानी।
(iii) क्त।
(iv) एकः + एव।
(v) पुरन्दरम्।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-एक एव मानी खगः चातक: वने वसति। वा पिपासितः म्रियते पुरन्दरम् याचते वा॥ शब्दार्थाः-मानी = (स्वाभिमानी) स्वाभिमानी। पुरन्दरम् = (इन्द्रम्) इन्द्र को। पिपासितः = (तृषितः) प्यासा।
सन्दर्भ:-प्रस्तुत पद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘अन्योक्तयः’ नामक पाठ से लिया गया है। (यह पद्य पण्डितराज जगन्नाथ के भामिनीविलासः’ नामक गीतिकाव्य से संकलित है।)
प्रसंग:-प्रस्तुत पद्य में चातक को प्रतीक बनाकर स्वाभिमानिता की प्रशंसा की गई है।
सरलार्थ:-एक ही स्वाभिमानी पक्षी चातक वन में निवास करता है, वह प्यासा होते हुए भी या तो मर जाता है या इन्द्र से जल याचना करता है। चातक के सम्बन्ध में यह माना जाता है कि वह केवल आकाश से बरसती हुई वर्षा की बूंदों से ही अपनी प्यास बुझाता है, तालाब आदि का पानी नहीं पीता।
भावार्थ:-स्वाभिमानी व्यक्ति प्राणों के संकट में पड़ जाने पर भी अपनी स्वाभिमानिता का त्याग नहीं करता। वह दीन-हीन होकर जीने की अपेक्षा स्वाभिमानपूर्वक प्राण त्याग करना अधिक उत्तम समझता है। जैसे चातक को प्यासे रहकर मर जाना स्वीकार है, परन्तु तालाब आदि का जल पीकर जीवन धारण करना नहीं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

6. आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोष्णतप्त
मुद्दामदावविधुराणि च काननानि।
नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा,
रिक्तोऽसि यजलद ! सैव तवोत्तमा श्रीः ॥6॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर

(क) एकपदेन उत्तरत
(i) पर्वतकुलं कीदृशम् अस्ति ?
(ii) जलदः कीदृशानि काननानि आश्वास्यति ?
(iii) उत्तमा श्रीः कस्य अस्ति ?
(iv) अत्र कः सम्बोधितः ?
(v) जलदः रिक्तः कथं भवति ?
उत्तराणि
(i) पर्वतकुलं तपनोष्णतप्तम् अस्ति।
(ii) जलद; उद्दामवविधुराणि काननानि आश्वास्यति।
(iii) उत्तमा श्रीः जलदस्य अस्ति।
(iv) अत्र जलदः सम्बोधितः।
(v) जलद: नाना-नदी-नदशतानि पूरयित्वा रिक्तः भवति।

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘पूर्णः’ इत्यस्य विलोमपदम् अत्र किम् ?
(ii) ‘तपनोष्णतप्तम्’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(iii) ‘आश्वास्य’ अत्र कः उपसर्गः प्रयुक्तः ?
(iv) ‘पूरयित्वा’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(v) ‘रिक्तोऽसि यजलद !’ अत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) रिक्तः ।
(ii) तपन + उष्णतप्तम्।
(iii) आ।
(iv) क्त्वा।
(v) असि।

हिन्दीभाषया पाठबोधः

अन्वयः-हे जलद ! तपनोष्णतप्तं पर्वतकुलम् आश्वास्य उद्दामदावविधुराणि काननानि च (आश्वास्य) नानानदीनदशतानि पूरयित्वा च यत् रिक्तः असि तव सा एव उत्तमा श्रीः॥
शब्दार्थाः-आश्वास्य = (समाश्वास्य) सन्तुष्ट करके। पर्वतकुलम् = (पर्वतानां कुलम्) पर्वतों के समूह को। तपनोष्णतप्तम् = (तपनस्य उष्णेन तप्तम्) सूर्य की गर्मी से तपे हुए को। उद्दामदावविधुराणि = (उन्नतकाष्ठरहितानि) ऊँचे काष्ठों (वृक्षों) से रहित । काननानि = (वनानि) वन। नानानदीनदशतानि = (नाना नद्यः, नदानां शतानि च) अनेक नदियों और सैंकड़ों नदों को। पूरयित्वा = (पूर्णं कृत्वा) पूर्ण करके, भरकर। श्रीः = शोभा।
सन्दर्भ:-सन्दर्भ:-प्रस्तुत पद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘अन्योक्तयः’ नामक पाठ से लिया गया है। (यह पद्य महाकवि माघ द्वारा रचित ‘शिशुपालवधम्’ से संकलित है।)
प्रसंग:-प्रस्तुत पद्य में दानशीलता की प्रशंसा की गई है।
सरलार्थ:-हे बादल ! सूर्य की गर्मी से तपे हुए पर्वतों के समूह को और ऊँचे वृक्षों से रहित वनों को सन्तुष्ट करके अनेक नदी-नालों को जल से परिपूर्ण करके तुम स्वयं रिक्त हो गए हो, वही तुम्हारी सर्वोत्तम शोभा है।
आशय यही है कि परोपकारी पुरुष दूसरों को सुखी और सम्पन्न बनाने के लिए सर्वस्व लुटा देते हैं और स्वयं अभावग्रस्त रह जाते हैं, यही उनकी सबसे बड़ी विशेषता है, यही उनके यश को बढ़ाने वाला कारक है।
भावार्थ:-परोपकारी मनुष्य परहित के कार्यों में अपनी सारी सम्पत्ति व्यय कर स्वयं अतिसाधारण जीवन व्यतीत करते हैं। उन्हें इस अभावग्रस्त अवस्था में देखकर लगता ही नहीं कि ये कभी धनसम्पन्न रहे होंगे। कवि कहता है कि ऐसे परोपकारी मनुष्यों की अभावग्रस्तता ही उनकी शोभा और यशस्विता का कारण बन जाती है। जैसे जल बरसा कर बादल शोभायमान होता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

7. रे रे चातक ! सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयता
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ॥7॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) सावधान मनसा कः शृणोतु ?
(ii) गगने बहवः के सन्ति ?
(iii) कीदृशं वचः मा ब्रूहि ?
(iv) अम्भोदाः वृष्टिभिः काम् आर्द्रयन्ति ?
(v) अत्र कवेः मित्रं कः अस्ति ?
(vi) कविः चातकं किं कर्तुं कथयति ?
(vii) गगने कीदृशाः अम्भोदाः सन्ति ?
उत्तराणि
(i) सावधान मनसा चातकः शृणोतु ।
(ii) गगने बहवः अम्भोदाः सन्ति।
(iii) दीनं वचः मा ब्रूहि।
(iv) अम्भोदाः वृष्टिभिः वसुधाम् आर्द्रयन्ति।
(v) अत्र कवेः मित्रं चातकः अस्ति।
(vi) कविः चातकं किं कर्तुं कथयति ?
(vii) गगने कीदृशाः अम्भोदाः सन्ति ?

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘अम्भोदाः बहवः’ अत्र विशेष्यपदं किम् ?
(ii) ‘शोषयन्ति’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(iii) ‘व्यर्थम्’ इत्यस्य प्रयुक्तं पर्यायपदं किम् ?
(iv) अत्र श्लोके सम्बोधनपदं किमस्ति ?
(v) ‘वृष्टभिरार्द्रयन्ति’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
उत्तराणि:
(i) अम्भोदाः ।
(ii) आर्द्रयन्ति।
(iii) वृथा।
(iv) चातक।
(v) वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः- रे रे मित्र चातक ! सावधानमनसा क्षणं श्रूयताम्, गगने हि बहवः अम्भोदाः सन्ति, सर्वे अपि एतादृशाः न (सन्ति) केचित् धरिणीं वृष्टिभिः आर्द्रयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (त्वम्) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं वचः मा ब्रूहि ॥
शब्दार्थाः-सावधानमनसा = (ध्यानेन) ध्यान से। अम्भोदाः = (मेघाः) बादल। गगने = (आकाशे) आकाश में। आर्द्रयन्ति = (जलेन क्लेदयन्ति) जल से भिगो देते हैं। वसुधाम् = (पृथ्वीम्) पृथ्वी को। गर्जन्ति = [गर्जनं (ध्वनिम्) कुर्वन्ति] गर्जना करते हैं। पुरतः = (अग्रे) आगे, सामने। मा = (न) नहीं, मत। वचः = (वचनम्) वचन।
अन्योक्तयः
सन्दर्भ:–सन्दर्भ:-प्रस्तुत पद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘अन्योक्तयः’ नामक पाठ से लिया गया है। (यह पद्य कवि भर्तहरि के नीतिशतक से संकलित है।)
प्रसंगः-प्रस्तुत पद्य में चातक के माध्यम से बताया गया है कि प्रत्येक से माँगना उचित नहीं होता; क्योंकि प्रत्येक व्यक्ति दानी नहीं होता।
सरलार्थ:-हे मित्र चातक! सावधान मन से क्षणभर सुनो। आकाश में अनेक बादल रहते हैं, पर सभी ऐसे उदार नहीं होते। कुछ तो वर्षा से पृथ्वी को गीला कर देते हैं, परन्तु कुछ व्यर्थ ही गरजते हैं। अतः तुम जिस-जिसको देखते हो, उस-उसके सामने दीन वचन कहकर अपनी दीनता प्रकट मत करो।
भावार्थ:-किसी से माँगना दीनता को प्रकट करना है। स्वाभिमानी व्यक्ति को पहले तो माँगना ही नहीं चाहिए। यदि जीवन में कोई माँगने की स्थिति बन भी जाए तो अच्छी तरह सोच-विचार कर केवल उसी से माँगना चाहिए, जिससे देने का सामर्थ्य और देने की प्रवृत्ति हो। सबके सामने हाथ फैला-फैला कर अपनी दीनता का ढिंढोरा नहीं पीटना चाहिए।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः

अन्योक्ति Summary in Hindi

अन्योक्ति पाठ-परिचय

अन्योक्ति का तात्पर्य है किसी की प्रशंसा अथवा निन्दा अप्रत्यक्ष रूप से अथवा किसी बहाने से करना। जब किसी प्रतीक या माध्यम से किसी के गुण की प्रशंसा या दोष की निन्दा की जाती है, तब वह पाठकों के लिए अधिक ग्राह्य होती है। प्रस्तुत पाठ ‘अन्योक्तयः’ में ऐसी ही सात अन्योक्तियों का संकलन है जिनमें राजहंस, कोकिल, मेघ, मालाकार, सरोवर तथा चातक के माध्यम से मानव को सवृत्तियों एवं सत्कर्मों के प्रति प्रवृत्त होने की प्रेरणा दी गई है। इन अन्योक्तियों में तीसरी और सातवीं अन्योक्ति को छोड़कर शेष सभी अन्योक्तियाँ पाण्डवराज जगन्नाथ कृत ‘भामिनीविलासः’ से संकलित की गई हैं। तीसरी अन्योक्ति महाकवि माघ की रचना है और सातवीं अन्योक्ति कवि भर्तृहरि द्वारा रचित ‘नीतिशतकम्’ से संकलित है।
पण्डितराज जगन्नाथ संस्कृत साहित्य के मूर्धन्य कवि हुए हैं। ये आन्ध्र प्रदेश के तैलङ्ग ब्राह्मण थे। ये मुग़ल सम्राट शाहजहाँ की राजसभा में सम्मानित कवि थे। ये शाहजहाँ के बड़े पुत्र दाराशिकोह के शिक्षक रहे तथा ‘पण्डितराज’ की उपाधि से विभूषित किए गए। भामिनी विलास’ इनका प्रसिद्ध मुक्तक काव्य है। जिसके सभी पद्य प्रायः अन्योक्तिमूलक हैं। इस काव्य के चार विभाग हैं-

  1. अन्योक्तिविलासः,
  2. प्रास्ताविकविलासः,
  3. शृंगारविलासः तथा
  4. शान्तविलासः ।

अन्योक्तयः पाठरस्य सारांश:

‘अन्योक्तयः’ इस पाठ में संस्कृत के प्रसिद्ध ग्रन्थों से कुछ पद्य संकलित किए गए हैं। इन पद्यों की विशेषता यह है कि इनमें किसी बहाने से या अप्रत्यक्ष रूप में किसी की प्रशंसा या निन्दा की गई है। इसीलिए इन्हें अन्योक्ति कहा जाता है। इन अन्योक्तियों का सारांश इस प्रकार है
अकेले राजहंस के द्वारा सरोवर की जो शोभा होती है वह हज़ारों बगुलों से नहीं होती, इसका आशय यही है कि किसी परिवार या देश की प्रतिष्ठा के लिए गुणहीनों की अपेक्षा कुछ एक गुणी व्यक्ति ही पर्याप्त होते हैं।
कवि राजहंस से पूछता है कि जिस सरोवर से तुमने कमलनाल खाए, कमलनियों का सेवन किया, पानी पिया उसका उपकार तुम कैसे चुकाओगे ? कवि के कहने का तात्पर्य है कि मनुष्य को अपनी मातृभूमि का ऋण चुकाने के लिए यत्नशील रहना चाहिए।
कवि माली की प्रशंसा करते हुए कहता है कि भयंकर गर्मी में जो तुमने थोड़े से जल से इन वृक्षों को सींचकर पुष्ट किया वैसी पुष्टि तो वर्षा ऋतु में घनघोर बादलों के बरसने से भी नहीं होती, अर्थात् आवश्यकता पड़ने पर थोड़ी सहायता भी बहुत होती है।
कवि सरोवर को सम्बोधित करते हुए कहता है कि तुम्हारा जल कम हो जाने पर पक्षी और भौरे तो इधर-उधर नया आश्रय खोज लेते हैं परन्तु बेचारी मछलियाँ कहाँ जाएँगी ? कवि इस अन्योक्ति के माध्यम से कहना चाहता है कि मनुष्य को अवसरवादी न होकर कृतज्ञ होना चाहिए।
चातक को स्वाभिमान का प्रतीक बनाते हुए कवि कहता है कि वन में केवल एक ही स्वाभिमानी पक्षी चातक है। जो प्यासा रहकर मर तो सकता है परन्तु वर्षा की बूँद के अलावा वह किसी भी तालाब आदि का पानी ग्रहण नहीं करता। दूसरे शब्दों में कवि कहना चाहता है कि मनुष्य को अपने स्वाभिमान की रक्षा प्राणों का मूल्य चुकाकर भी करनी चाहिए।
कवि बादल को प्रतीक बनाकर कहता है कि जो तुमने अपनी वर्षा के द्वारा तपते पर्वतों को शीतलता दी, जंगलों को हरा-भरा किया, नदी नालों को जल से भर दिया और स्वयं खाली हो गए यही तुम्हारी सर्वोत्तम शोभा है। कहने का तात्पर्य है कि परोपकार के कार्यों में अपना सर्वस्व लुटाकर जो लोग निर्धन हो जाते हैं, उनका यश उन लोगों से कहीं अधिक होता है, जो धन पर कुंडली मारे बैठे रहते हैं। अन्तिम अन्योक्ति में चातक को माध्यम बनाकर कहा गया है कि हर किसी को देखकर माँगने के लिए हाथ नहीं फैला देना चाहिए, माँगने से पहले दाता की योग्यता का विचार अवश्य कर लेना चाहिए। आकाश में बहुत से बादल होते हैं उनमें से कुछ ही वर्षा करने वाले होते हैं अन्यथा शेष तो व्यर्थ में गरजते ही हैं। अतः कवि चातक से कहता है कि सबके सामने अपनी दीनता प्रकट न करके केवल बरसने वाले बादलों से तुम्हें जल की याचना करनी चाहिए।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 अन्योक्तयः Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

HBSE 10th Class Sanskrit जननी तुल्यवत्सला Textbook Questions and Answers

जननी तुल्यवत्सला 10th Class HBSE प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(क) कृषकः किं करोति स्म ? ।
(ख) माता सुरभिः किमर्थं अश्रूणि मुञ्चति स्म ?
(ग) सुरभिः इन्द्रस्य प्रश्नस्य किमुत्तरं ददाति ?
(घ) मातुः अधिका कृपा कस्मिन् भवति ?
(ङ) इन्द्रः दुर्बलवृषभस्य कष्टानि अपाकर्तुम् किं कृतवान् ?
(च) जननी कीदृशी भवति ?
(छ) पाठेऽस्मिन् कयोः संवादः विद्यते ? ।
उत्तराणि:
(क) कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं करोति स्म।
(ख) माता सुरभिः भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा अश्रूणि मुञ्चति स्म।
(ग) सुरभिः उत्तरं ददाति- हे इन्द्र! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि।
(घ) मातुः अधिका कृपा दीने पुत्रे भवति।
(ङ) इन्द्रः दुर्बलवृषभस्य कष्टानि अपाकर्तुम् प्रचण्ड-वर्षां कृतवान् ।
(च) जननी तुल्यवत्सला भवति।
(छ) पाठेऽस्मिन् सुरभि-इन्द्रयोः संवादः विद्यते।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

जननी तुल्यवत्सला पाठ का हिन्दी अनुवाद HBSE 10th Class प्रश्न 2.
‘क’ स्तम्भे दत्तानां पदानां मेलनं ‘ख’ स्तम्भे दत्तैः समानार्थकपदैः करुत
क स्तम्भः ख स्तम्भः
(क) कृच्छ्रेण (i) वृषभः
(ख) चक्षुभ्याम् (ii) वासवः
(ग) जवेन (iii) नेत्राभ्याम्
(घ) इन्द्रः (iv) अचिरम्
(ङ) पुत्राः (v) द्रुतगत्या
(च) शीघ्रम् (vi) काठिन्येन
(छ) बलीवर्दः (vii) सुताः
उत्तराणि:
क स्तम्भः ख स्तम्भः
(क) कृच्छ्रेण (vi) काठिन्येन
(ख) चक्षुभ्याम् (iii) नेत्राभ्याम्
(ग) जवेन (v) द्रुतगत्या
(घ) इन्द्रः (i) वासवः
(ङ) पुत्राः (vii) सुताः
(च) शीघ्रम् (iv) अचिरम्
(छ) बलीवर्दः (i) वृषभः

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

Shemushi Sanskrit Class 10 Chapter 5 Solutions HBSE प्रश्न 3.
स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) सः कृच्छ्रेण भारम् उद्वहति ।
(ख) सुराधिपः ताम् अपृच्छत् ।
(ग) अयम् अन्येभ्यो दुर्बलः।
(घ) धेनूनाम् माता सुरभिः आसीत्।
(ङ) सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि सा दुःखी आसीत्।
उत्तराणि:
(क) सः कथं भारम् उद्वहति?
(ख) कः ताम् अपृच्छत् ?
(ग) अयम् केभ्यो दुर्बल:?
(घ) केषाम् माता सुरभिः आसीत् ?
(ङ) कति पुत्रेषु सत्स्वपि सा दुःखी आसीत् ?

जननी कीदृशी भवति उत्तर HBSE 10th Class प्रश्न 4.
रेखांकितपदे यथास्थानं सन्धि विच्छेदं वा कुरुत
(क) कृषक: क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्+आसीत्
(ख) तयोरेकः वृषभः दुर्बलः आसीत्।
(गं) तथापि वृषः न+उत्थितः
(घ) सत्स्वपि बहुषु पुत्रेषु अस्मिन् वात्सल्यं कथम् ?
(ङ) तथा+अपि+अहम् एतस्मिन् स्नेहम् अनुभवामि।
(च) मे बहूनि+अपत्यानि सन्ति।
(छ) सर्वत्र जलोपप्लवः संजातः।
उत्तराणि:
(क) कृषकः क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्
(ख) तयोः + एकः वृषभः दुर्बलः आसीत्।
(ग) तथापि वृषः नोत्थितः
(घ) सत्सु + अपि बहुषु पुत्रेषु अस्मिन् वात्सल्यं कथम् ?
(ङ) तथाप्यहमेतस्मिन् स्नेहम् अनुभवामि।
(च) मे बहून्यपत्यानि सन्ति।
(छ) सर्वत्र जल + उपप्लवः संजातः ।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

जननी कीदृशी HBSE 10th Class प्रश्न 5.
अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखांकितसर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्
(क) सा च अवदत् भो वासव! अहम् भृशं दुःखिता अस्मि।
(ख) पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहम् रोदिमि।
(ग) सः दीनः इति जानन् अपि कृषक: तं पीडयति।
(घ) मे बहूनि अपत्यानि सन्ति।
(ङ) सः च ताम् एवम् असान्त्वयत्।
(च) सहस्रेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव अस्मिन् प्रीतिः अस्ति ।
उत्तराणि:
(क) सुरभिः- इति पदस्य कृते ।
(ख) सुरभिः- इति पदस्य कृते।
(ग) कृषकः- इति पदस्य कृते।
(घ) सुरभेः- इति पदस्य कृते।
(ङ) इन्द्रः- इति पदस्य कृते।
(च) सुरभेः- इति पदस्य कृते।

जननी तुल्यवत्सला प्रश्न उत्तर HBSE 10th Class प्रश्न 6.
उदाहरणमनुसृत्य पाठात् चित्वा प्रकृति प्रत्यय विभागं कुरुतःयथा – सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रः विस्मितः । (श्रु+क्त्वा)
(क) बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्
(ख) स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः नेत्राभ्यां अश्रूणि आविरासन्।
(ग) सः दीनः इति जानन् अपि पीडयति।
(घ) धुरं वोढुं सः न शक्नोति।
(ङ) विशिष्य आत्मवेदनानुभवामि।
(च) वृषभो नीत्वा गृहमगात्।
उत्तराणि:
(क) कुर्वन् = कृ + शतृ।
(ख) दृष्ट्वा = दृश् + क्त्वा।
(ग) जानन् = कृ + शतृ।
(घ) वोढुम् = वह् + तुमुन् ।
(ङ) विशिष्य = वि + शिष् + ल्यप्।
(च) नीत्वा = नी + क्त्वा।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 5 HBSE प्रश्न 7.
‘क’ स्तम्भे विशेषणपदं लिखितम्, ‘ख’ स्तम्भे पुनः विशेष्यपदम्। तयोः मेलनं कुरुत
क स्तम्भ ख स्तम्भ
(क) कश्चित् (i) वृषभम्
(ख) दुर्बलम् (ii) कृपा
(ग) क्रुद्धः , (iii) कृषीवल:
(घ) सहस्राधिकेषु (iv) आखण्डल:
(ङ) अभ्यधिका (v) जननी
(च) विस्मितः (vi) पुत्रेषु
(छ) तुल्यवत्सला (vii) कृषक:
उत्तराणि-
क स्तम्भ ख स्तम्भ
(क) कश्चित् (vii) कृषकः
(ख) दुर्बलम् (i) वृषभम्
(ग) क्रुद्धः (iii) कृषीवलः
(घ) सहस्राधिकेषु (vi) पुत्रेषु
(ङ) अभ्यधिका (ii) कृपा
(च) विस्मितः (iv) आखण्डल:
(छ) तुल्यवत्सला (v) जननी

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

योग्यताविस्तारः

प्रस्तुत पाठ्यांश महाभारत से उद्धृत है, जिसमें मुख्यतः व्यास द्वारा धृतराष्ट्र को एक कथा के माध्यम से यह संदेश देने का प्रयास किया गया है कि तुम पिता हो और एक पिता होने के नाते अपने पुत्रों के साथसाथ अपने भतीजों के हित का खयाल रखना भी उचित है। इस प्रसंग में गाय के मातृत्व की चर्चा करते हुए गोमाता सुरभि और इन्द्र के संवाद के माध्यम से यह बताया गया है कि माता के लिए सभी सन्तान बराबर होती हैं। उसके हृदय में सबके लिए समान स्नेह होता है। इस कथा का आधार महाभारत, वनपर्व, दशम अध्याय, श्लोक संख्या 8 से श्लोक संख्या 16 तक है। महाभारत के विषय में एक श्लोक प्रसिद्ध है,

धर्मे अर्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ
यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत् क्वचित्।।

अर्थात्- धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष इन पुरुषार्थ-चतुष्टय के बारे में जो बातें यहाँ हैं वे तो अन्यत्र मिल सकती हैं, पर जो कुछ यहाँ नहीं है, वह अन्यत्र कहीं भी उपलब्ध नहीं है।
उपरोक्त पाठ में मानवीय मूल्यों की पराकाष्ठा दिखाई गई है। यद्यपि माता के हृदय में अपनी सभी सन्ततियों के प्रति समान प्रेम होता है, पर जो कमज़ोर सन्तान होती है उसके प्रति उसके मन में अतिशय प्रेम होता है।

मातृमहत्त्वविषयक श्लोकनास्ति
मातृसमा छाया, नास्ति मातृसमा गतिः। – वेदव्यास
नास्ति मातृसमं त्राणं, नास्ति मातृसमा प्रिया।।
उपाध्यायान्दशाचार्य, आर्चायेभ्यः शतं पिता।
सहस्रं तु पितॄन् माता, गौरवेणातिरिच्यते।। – मनुस्मृति
माता गुरुतरा भूमेः, खात् पितोच्चतरस्तथा।
मनः शीघ्रतरं वातात्, चिन्ता बहुतरी तृणात्।। – महाभारत
निरतिशयं गरिमाणं तेन जनन्याः स्मरन्ति विद्वांसः।
यत् कमपि वहति गर्भे महतामपि स गुरुर्भवति।।

भारतीय संस्कृति में गौ का महत्त्व अनादिकाल से रहा है। हमारे यहाँ सभी इच्छित वस्तुओं को देने की क्षमता गाय में है, इस बात को कामधेनु की संकल्पना से समझा जा सकता है। कामधेनु के बारे में यह माना जाता है कि उनके सामने जो भी इच्छा व्यक्त की जाती है वह तत्काल फलवती हो जाती है।

काले फलं यल्लभते मनुष्यो
न कामधेनोश्च समं द्विजेभ्यः।।
कन्यारथानां करिवाजियुक्तैः
शतैः सहस्रैः सततं द्विजेभ्यः॥
दत्तैः फलं यल्लभते मनुष्यः ।
समं तथा स्यान्नतु कामधेनोः॥

गाय के महत्त्व के संदर्भ में महाकवि कालिदास के रघुवंश में, सन्तान प्राप्ति की कामना से राजा दिलीप द्वारा ऋषि वशिष्ठ की कामधेनु नन्दिनी की सेवा और उनकी प्रसन्नता से प्रतापी पुत्र प्राप्त करने की कथा भी काफ़ी प्रसिद्ध है। आज भी गाय की उपयोगिता प्रायः सर्वस्वीकृत ही है।

एकत्र पृथ्वी सर्वा, सशैलवनकानना।
तस्याः गौायसी, साक्षादेकत्रोभयतोमुखी।।
गावो भूतं च भव्यं च, गावः पुष्टिः सनातनी।
गावो लक्ष्म्यास्तथाभूतं, गोषु दत्तं न नश्यति।।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

HBSE 10th Class Sanskrit जननी तुल्यवत्सला Important Questions and Answers

जननी तुल्यवत्सला पठित-अवबोधनम्

1. निर्देशः-अधोलिखितं पाठ्यांशं पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरत
कश्चित् कृषकः बलीवाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्। तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बल: जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। सः ऋषभः हलमूढ्वा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात। क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। तथापि वृषः नोत्थितः। भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभेः नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्। सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्-“अयि शुभे! किमेवं रोदिषि ? उच्यताम्” इति। सा च

विनिपातो न वः कश्चिद् दृश्यते त्रिदशाधिपः ।
अहं तु पुत्रं शोचामि, तेन रोदिमि कौशिक!॥

“भो वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि। सः दीन इति जानन्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति। सः कृच्छ्रेण भारमुद्वहति। इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न ?’ इति प्रत्यवोचत्।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर:
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) शरीरेण दुर्बलः कः आसीत् ?
(ख) पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा का रोदिति ?
उत्तराणि:
(क) बलीवर्दः,
(ख) माता सुरभिः ।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) कृषकः बलीवर्दाभ्यां किं कुर्वन्नासीत् ?
(ख) सुरभिः केषां माता अस्ति?
उत्तराणि:
(क) कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत् ।
(ख) सुरभिः सर्वधेनूनां माता अस्ति।

(ई) निर्देशानुसारम्
उत्तरत
(क) पीडयति-इति क्रियापदस्य कर्तृपदं लिखत।

(ख) जानन्-अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
उत्तराणि
(क) कृषकः, (ख) शतृ।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्था:-बलीवर्दाभ्याम् = (वृषभाभ्याम्) दो बैलों से। क्षेत्रकर्षणम् = (क्षेत्रस्य कर्षणम्) खेत की जुताई। जवेन = (तीव्रगत्या) तीव्रगति से। तोदनेन = (कष्टप्रदानेन) कष्ट देने से । नुद्यमानः = (बलेन नीयमानः) धकेला जाता हुआ, हाँका जाता हुआ। हलमूढ्वा = (हलम् आदाय) हल उठाकर, हल ढोकर। पपात = (भूमौ अपतत्) गिर गया। कृषीवलः = (कृषकः) किसान। उत्थापयितुम = उपरि नेतुम्) उठाने के लिए। वृषः (वृषभः) बैल। धेनूनाम् = (गवाम्) गायों की। नेत्राभ्याम् (चक्षुाम्, नयनाभ्याम्) दोनों आँखों से। अणि (नयनजलम्) आँसू। आविरासन् (आगताः) आने लगे, आए। सुराधिपः (सुराणां राजा, देवताओं के राजा (इन्द्र)। (देवानाम् अधिपः) उच्यताम् = (कथ्यताम्) कहें, कहा जाए। वासव = इन्द्रः, देवराजः) इन्द्र। कृच्छेण = (काठिन्येन) कठिनाई से। इतरमिव = (भिन्नम् इव दूसरों के समान। धरम् = (धुरम्) जुए को (गाड़ी के जुए का वह भाग। जो बैलों के कंधों पर रखा रहता है)। वोदुम् = (वहनाय योग्यम्) ढोने के लिए। प्रत्यवोचत = (उत्तरं दत्तवान्) जवाब दिया।

हिन्दी में अनुवाद- कोई किसान दो बैलों से अपना खेत की जुताई कर रहा था। उन दोनों बैलों में से एक शरीर से दुर्बल था और वह है तेज गति से चलने में असमर्थ था। इसीलिए किसान उस दुबले बैल को हाँकने वाली छड़ी से हाँक रहा था। वह बैल हल को लेकर जाने में असमर्थ था इसलिए खेत में गिर पड़ा। क्रोधित किसान ने उसको उठाने के लिए बहुत बार यत्न किया। तो भी बैल नहीं उठा।

भूमि पर गिरे हुए अपने पुत्र को देखकर सभी गायों की माता सुरभि की आंखों से आंसू गिर रहे थे। सुरभि की इस अवस्था को देखकर देवताओं के राजा इन्द्र ने सुरभि से पूछा – “हे कल्याणी! इस प्रकार क्यों रो रही हो? बताओ।” और उसने भी (उत्तर देते हुए कहा)

“देवताओं के राजा इन्द्र! आपने कभी अपने किसी परिवारजन का पतन होता हुआ नहीं देखा। (मैंने देखा है, इसीलिए) मैं अपने पुत्र का शोक मना रही हूं और इसी कारण मैं रो रही हूं ॥” ।

“हे इन्द्र! मैं अपने पुत्र की दीनता को देखकर रो रही हूँ। वह दीन (अति दुर्बल) है यह जानते हुए भी किसान उसे अनेक प्रकार से पीड़ित कर रहा है। वह बड़ी कठिनता से भार को उठा रहा है। वह दूसरे जुए को उठाने में समर्थ नहीं है। यह तो आप देख रहे हैं न।” – ऐसा उसने उत्तर दिया।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

2. निर्देशः-अधोलिखितं पाठ्यांशं पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरत
“भद्रे! नूनम्। सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव अस्मिन्नेव एतादृशं वात्सल्यं कथम् ?” इति इन्द्रेण पृष्टा सुरभिः प्रत्यवोचत् –

यदि पुत्रसहस्रं मे, सर्वत्र सममेव मे।
दीनस्य तु सतः शक्र! पुत्रस्याभ्यधिका कृपा॥

“बहून्यपत्यानि मे सन्तीति सत्यम्। तथाप्यहमेतस्मिन् पुत्रे विशिष्य आत्मवेदनामनुभवामि। यतो हि अयमन्येभ्यो दुर्बलः। सर्वेष्वपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव। तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव” इति। सुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्। स च तामेवमसान्त्वयत्-” गच्छ वत्से! सर्वं भद्रं जायेत।”
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला
अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत। पश्यतः एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः। कृषक: हर्षतिरेकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभौ नीत्वा गृहमगात्।

अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपार्द्रहृदया भवेत्॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर

(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) केन पृष्टा सुरभिः प्रत्यवोचत्?
(ख) सर्वेष्वपत्येषु जननी कीदृशी भवति?
उत्तराणि:
(क) इन्द्रेण,
(ख) तुल्यवत्सला।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) सुरभिवचनं श्रुत्वा कस्य हृदयमद्रवत् ?
(ख) केन सह प्रवर्षः समजायत?
उत्तराणि:
(क) सुरभिवचनं श्रुत्वा विस्मितस्य आखण्डलस्य हृदयमद्रवत्।
(ख) चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत।

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) इन्द्रस्य-इति पदस्य अत्र कः पर्यायः ?
(ख) नीत्वा-अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
उत्तराणि:
(क) आखण्डलस्य,
(ख) क्त्वा।

हिन्दीभाषया पाठबोधः

शब्दार्थाः-
नूनम् =(निश्चयेन) निश्चय ही। सहस्रम् = (दशशतम्) हजार। वात्सल्यम् = (स्नेहभावः) वात्सल्य (प्रेमभाव)। अपत्यानि = (सन्ततयः) सन्तान। विशिष्य = (विशेषतः) विशेषकर। वेदनाम् = (पीड़ाम्, दुःखम्) कष्ट को। तुल्यवत्सला = (समस्नेहयुता) समान रूप से प्यार करने वाली। सुतः = (पुत्रः। तनयः) पुत्र। भृशम् = (अत्यधिकम्) बहुत अधिक। आखण्डलस्य = (देवराजस्य इन्द्रस्य) इन्द्र का। असान्त्वयत् =(सान्त्वना दत्तवान्, सान्त्वना दी (दिलासा दी)। समाश्वासयत्) अचिरात् = (शीघ्रम्) शीघ्र ही। चण्डवातेन =(वेगयुता वायुना) प्रचण्ड (तीव्र) हवा से। मेघरवैः = (मेघस्य गर्जनेन) बादलों के गर्जन से। प्रवर्षः = (वृष्टिः) वर्षा । जलोपप्लवः (जलस्य विपत्तिः) जलसंकट (उपप्लवः विपत्ति)। कर्षणविमुखः = (कर्षणकर्मणा विमुखः)

जोतने के काम से विमुख होकर। वृषभौ (वृषौ) दोनों बैलों को। अगात् = (गतवान्, अगच्छत्) गया। त्रिदशाधिपः = (त्रिदशानाम् अधिपः-इन्द्रः,) देवताओं का राजा इन्द्र। प्रतोदेन = (अत्यधिकेन कष्टप्रददण्डेन) कष्टदायक डण्डे से। अभिघ्नन्तम् = (मारयन्तम्) मारते हुए। लाङ्गलेन = (हलेन) हल से। निपीडितम् = (पीड़ितोऽभवत्) पीड़ित होते हुए।

हिन्दी में अनुवाद: “(इन्द्र ने कहा-) हे कल्याणी! अवश्य । तुम्हारे हजारों पुत्रों के रहते हुए भी इस दुर्बल पुत्र के प्रति ऐसा वात्सल्य क्यों?” -इस प्रकार इन्द्र के द्वारा पूछे जाने पर सुरभि ने उत्तर दिया- “यद्यपि मेरे हजारों पुत्र हैं परंतु मेरा प्रेम सब के प्रति एक समान है। परन्तु हे इन्द्र! जो दीन अर्थात् असहाय पुत्र है उसके प्रति तो और भी अधिक कृपा का भाव होना (स्वाभावकि ही) है।॥”

“मेरे बहुत से पुत्र हैं यह बात सत्य है। तो भी इस पुत्र के प्रति मैं विशेष रूप से अपनी पीड़ा का अनुभव कर रही हूं। क्योंकि यह दूसरों की अपेक्षा दुर्बल है। सभी पुत्रों में माता की ममता एक समान ही होती है। तो भी दुर्बल पुत्र में माता का अत्यधिक प्रेम अथवा उसकी कृपा होना स्वाभाविक ही है।” सुरभि के इस वचन को सुनकर अत्यधिक आश्चर्यचकित इन्द्र देवता का हृदय भी द्रवित हो गया। और उसने सांत्वना देते हुए कहा “हे पुत्री ! जाओ तुम्हारा सब प्रकार से कल्याण ही हो।” शीघ्र ही प्रचंड वायु के वेग और बादलों की गर्जना के साथ वर्षा हुई। देखते-देखते सभी जगह जल ही जल हो गया। किसान अत्यधिक खुशी के कारण हल जोतने के कार्य से विमुख होकर दोनों बैलों को लेकर घर की ओर चला गया।

“सभी पुत्रों में माता का प्रेम समान होता है। असहाय पुत्र के प्रति तो वह माता और भी अधिक दयालु हृदय वाली हो जाया करती है।”

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

जननी तुल्यवत्सला (माँ का प्रेम सबके प्रति एक समान) Summary in Hindhi

जननी तुल्यवत्सला पाठ-परिचय

महाभारत भारतीय संस्कृति का एक बहुत ही महत्वपूर्ण ग्रंथ है। इसमें केवल भारत की संस्कृति ही नहीं झलकती अपितु भारतीय इतिहास का भी विशाल भंडार इस पुस्तक में विद्यमान है। महाभारत में अनेक ऐसे प्रसंग हैं जो आज के युग में भी उतने ही उपादेय हैं, जिसने कभी पहले थे। महाभारत के वनपर्व से ली गई यह कथा न केवल मनुष्यों के प्रति अपितु सभी जीव जन्तुओं के प्रति समदृष्टि पर बल देती है। समाज में असहाय, गरीब, दुर्बल लोगों अथवा जीवों के प्रति भी मां का स्नेह और उसकी ममता उतनी ही प्रगाढ़ होती है जितनी सबल लोगों के प्रति, यही इस पाठ का मुख्य संदेश है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

HBSE 10th Class Sanskrit सुभाषितानि Textbook Questions and Answers

Shemushi Sanskrit Class 10 Chapter 6 Solutions HBSE प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(क) केन समः बन्धुः नास्ति ?
(ख) वसन्तस्य गुणं कः जानाति।
(ग) बुद्धयः कीदृश्यः भवन्ति ?
(घ) नराणां प्रथमः शत्रुः कः ?
(ङ) सुधियः सख्यं केन सह भवति ?
(च) अस्माभिः कीदृशः वृक्षः सेवितव्यः ?
उत्तराणि:
(क) उद्यमेन समः बन्धुः नास्ति।
(ख) वसन्तस्य गुणं पिक: जानाति।
(ग) बुद्धयः परेङ्गितज्ञानफलाः।
(घ) नराणां प्रथमः शत्रुः देहस्थितः क्रोधः अस्ति।
(ङ) सुधियः सख्यं सुधीभिः सह भवति।
(च) अस्माभिः फलच्छाया-समन्वित: महावृक्षः वृक्ष: सेवितव्यः ।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

सुभाषितानि Class 6 HBSE Shemushi प्रश्न 2.
अधोलिखिते अन्वयद्वये रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत
(क) य………. उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य . … सः ध्रुवं प्रसीदति। यस्य मन: अकारणद्वेषि अस्ति, तं कथं ………. परितोषयिष्यति ?
(ख) ………… खलु संसारे ………… निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् ………… वीरः, खरः ………. (वीरः) (भवति)
उत्तराणि-(अन्वयः)
(क) यः निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य अपगमे सः ध्रुवं प्रसीदति। यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति, तं कथं जनः परितोषयिष्यति ?
(ख) विचित्रे खलु संसारे किञ्चित् निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् धावने वीरः, खरः भारस्य (वीरः) (भवति)

Class 10 Shemushi Chapter 6 Solutions HBSE प्रश्न 3.
अधोलिखितानां पदानां विलोमपदानि पाठात् चित्वा लिखत.
(क) प्रसीदति ………………………
(ख) मूर्खः ………………………
(ग) बली ………………………
(घ) सुलभः ………………………
(ङ) संपत्ती ………………………
(च) अस्ते ………………………
(छ) सार्थकम् ………………………
उत्तरताणि
पदम् विलोमपदम्
(क) प्रसीदति अवसीदति
(ख) मूर्खः पण्डितः
(ग) बली निर्बलः
(घ) सुलभः दुर्लभः
(ङ) संपत्ती विपत्ती
(च) अस्ते उदये
(छ) सार्थकम् निरर्थकम्।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 6 HBSE प्रश्न 4.
अधोलिखितानां वाक्यानां कृते समानार्थकान् श्लोकांशान् पाठात् चित्वा लिखत
(क) विद्वान् स एव भवति यः अनुक्तम् अपि तथ्यं जानाति।
(ख) मनुष्यः समस्वभावैः जनैः सह मित्रतां करोति।
(ग) परिश्रमं कुर्वाण: नरः कदापि दुःखं न प्राप्नोति।
(घ) महान्तः जनः सर्वदैव समप्रकृतयः भवन्ति।
उत्तराणि
(क) अनुक्तमप्यूहति पण्डितोजनः।
(ख) समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।
(ग) नास्त्युद्यमसो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ।
(घ) सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।

Sanskrit Class 10 Chapter 6 HBSE Shemushi प्रश्न 5.
यथानिर्देशं परिवर्तनं विधाय वाक्यानि रचयत
(क) गुणी गुणं जानाति। (बहुवचने)
(ख) पशुः उदीरितं अर्थं गहणाति। (कर्मवाच्ये)
(ग) मृगाः मृगैः सह अनुव्रजन्ति। (एकवचने)
(घ) कः छायां निवारयति। (कर्मवाच्ये)
उत्तराणि
(क) गुणिनः गुणान् जानन्ति।
(ख) पशुना उदीरितः अर्थः गृह्यते।
(ग) मृगः मृगेण सह अनुव्रजति।
(घ) केन छाया निवार्यते।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

Sanskrit 10th Class Chapter 6 HBSE Shemushi प्रश्न 6.
सन्धिं/सन्धिविच्छेदं कुरुत
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि img-1
उत्तराणि
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि img-2

सुभाषितानि 10th क्लास HBSE Shemushi प्रश्न 7.
संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत
(क) वायसः
(ख) निमित्तम्
(ग) सूर्यः
(घ) पिकः
(ङ) वह्निः
उत्तराणि: (वाक्यनिर्माणम्)
(क) वायसः काँ काँ इति शब्दं करोति।
(ख) निमित्तं विचार्य एव कार्यं करणीयम्।
(ग) सूर्यः संसारस्य प्रकाशकः अस्ति।
(घ) पिकः मधुरस्वरेण कूजति।
(ङ) क्रोधः वह्निः इव दाहकः भवति।

Sanskrit Ch 6 Class 10 Shemushi Solutions HBSE

परियोजनाकार्यम्
(क) उद्यमस्य महत्त्वं वर्णयतः पञ्चश्लोकान् लिखत।
उत्तरम्-(उद्यमस्य महत्त्वम्)
1. उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ।।

2. उत्साहसम्पन्नमदीर्घसूत्रं क्रियाविधिज्ञं व्यसनेष्वसक्तम्।
शूरं कृतज्ञं दृढसौहृदं च लक्ष्मी: स्वयं याति निवासहेतोः॥

3. न दैवमपि सञ्चिन्त्य त्यजेदुद्योगमात्मनः ।
अनुद्योगेन कस्तैलं तिलेभ्यः प्राप्तुमर्हति ॥

4. गच्छन् पिपीलिको याति योजनानां शतान्यपि।
अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेकं न गच्छति ।।

5. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मी:,
दैवेन देयमिति कापुरुषाः वदन्ति ।
दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या,
यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः॥

Sanskrit 10 Class Chapter 6 HBSE Shemushi

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

अथवा
कापि कथा या भवद्भिः पठिता स्यात् यस्यां उद्यमस्य महत्त्वं वर्णितम् तां स्वभाषया लिखत।
उत्तरम्-एक किसान के पास बहुत संपत्ति थी। इसीलिए वह आलसी बनकर घर में ही पड़ा रहता था। खेत खलिहान नौकर-चाकरों के भरोसे पर थे। रिश्तेदार भी मौका पाकर हाथ साफ करते रहते थे। उसके एक मित्र को यह सब अच्छा न लगा। उसने किसी महात्मा को किसान के बारे में बताया और उसे सही रास्ते पर लाने का निवेदन किया। महात्मा जी के कहने पर वह अपने किसान मित्र को आश्रम में ले आया। महात्मा जी ने किसान को बताया कि बहुत सवेरे तुम्हारे खेतों के बीच एक हंस आता है परन्तु दिखने से पहले ही वह गायब हो जाता है। यदि तुम उस हंस का दर्शन कर लो, तो तुम्हारी धन सम्पत्ति लगातार बढ़ती जाएगी। किसान ने महात्मा जी का सुझाव स्वीकार कर लिया और बहुत सवेरे उठकर अपने खेतों की ओर निकल पड़ा। वहाँ उसे हंस तो दिखाई नहीं पड़ा लेकिन उसने देखा कि उसका ही एक रिश्तेदार उसके खलिहान से अनाज चुरा रहा है। किसान ने उसे रंगे हाथों पकड़ लिया और वह बहुत लज्जित हुआ। लौटते हुए वह गौशाला में पहुँचा तो वहाँ पर नौकर दूध चोरी कर रहे थे। इस प्रकार वह रोज़ सवेरे उठता, उसे हंस के दर्शन तो नहीं होते परन्तु मुफ्तखोरों और चोरों से उसकी भेंट हो जाती। अब रोज़ सुबह उठने और घूमने से किसान का स्वास्थ्य भी अच्छा हो गया था। महीने से भी अधिक बीत जाने पर किसान महात्मा जी के पास पहँचा और शिकायत करने लगा कि महाराज हंस के दर्शन तो अब तक भी नहीं हुए, परन्तु मेरी सम्पत्ति अवश्य बढ़ रही है। मेरा स्वास्थ्य भी पहले से बहुत अच्छा हो गया है। महात्मा जी ने मुस्कराकर कहा-हंस तो तुम्हें मिल गया परन्तु तुम पहचान

नहीं पाए हो, जो तुम्हारी धन सम्पत्ति बढ़ रही है या तुम्हारा स्वास्थ्य उत्तम हो रहा है-यह सब उस हंस के कारण ही है। वह हंस है-‘परिश्रम’। तुम्हें जो भी लाभ हो रहा है, वह सब तुम्हारे परिश्रम का ही परिणाम है, जो सुबह उठते ही तुम शुरू कर देते हो। महात्मा का उपदेश सुनककर किसान ने पहले से भी अधिक परिश्रम करना आरम्भ कर दिया।

(ख) निमत्तिमुद्दिश्य यः प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति। यदि भवता कदापि ईदृशः अनुभवः कृतः तर्हि स्वभाषया लिखत।

उत्तरम्-छात्र अपना अनुभव स्वयं लिखें। एक अनुभव अधोलिखित हो सकता है-दूसरे दिन ही मेरा साइंस का प्रैक्टिकल था। मुझे मेरी प्रैक्टीकल की नोट बुक नहीं मिल रही थी। घर में पूछने पर पता लगा कि मेरी छोटी बहन के हाथ में वह नोट बुक देखी गई थी। मुझे लगा कि कहीं उसने वह नोटबुक इधर-उधर न फैंक दी हो और मैं क्रोध में आग बबूला हो गया। छोटी बहन को पता चलते ही वह तुरन्त नोट बुक ले आई और कहने लगी भैया इसका कवर फट गया था, मेरे पास एक कवर बचा हुआ था। वह कवर मैंने आपकी नोट बुक पर चढ़ा दिया है, आप इसे ले लीजिए। नोट-बुक देखकर मेरी जान में जान आ गई। नये कवर में अपनी नोट बुक पाकर मैं मन ही मन प्रसन्न हुआ और इसके लिए मैंने अपनी बहन का धन्यवाद भी किया। इसीलिए यह ठीक ही कहा गया है कि किसी प्रयोजनवश यदि क्रोध पैदा होता है तो वह प्रयोजन पूरा होते ही वह क्रोध गायब ही नहीं होता मन में प्रसन्नता भी होती है।

Class 10th Sanskrit Chapter 6 HBSE Shemushi

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

योग्यताविस्तारः

1. तत्पुरुषसमास
शरीरस्थः – शरीरे स्थितः
गृहस्थः – गृहे स्थितः
मनस्स्थ – मनसि स्थितः
तटस्थः – तटे स्थितः
कूपस्थः – कूपे स्थितः
वृक्षस्थः – वृक्षे स्थितः
विमानस्थः – विमाने स्थितः

2. अव्ययीभाव समास
निर्गुणम् – गुणानाम् अभावः
निर्मक्षिकम् – मक्षिकाणाम् अभावः
निर्जलम – जलस्य अभावः
निराहारम् – आहारस्य अभावः

3. पर्यायवाचिपदानि
शत्रुः – रिपुः, अरिः, वैरिः
मित्रम् – सखा, बन्धुः, सुहृद्
वह्निः – अग्निः, दाहकः, पावकः
सुधियः – विद्वांसः, विज्ञाः, अभिज्ञाः
अश्वः – तुरगः, हयः, घोटक:
गजः – करी, हस्ती, दन्ती, नागः।
वृक्षः – द्रुमः तरुः, महीरुहः।
सविता – सूर्यः, मित्रः, दिवाकरः, भास्करः ।

मन्त्रः ‘मननात् त्रायते इति मन्त्रः।
अर्थात् वे शब्द जो सोच-विचार कर बोले जाएँ। सलाह लेना, मन्त्रणा करना। मन्त्र + अच् (किसी भी देवता को सम्बोधित) वैदिक सूक्त या प्रार्थनापरक वैदिक मन्त्र। वेद का पाठ तीन प्रकार का है-यदि छन्दोबद्ध और उच्च स्वर से बोला जाने वाला है तो ‘ऋक्’ है, यदि गद्यमय और मन्दस्वर में बोला जाने वाला है तो ‘यजुस्’ है, और यदि छन्दोबद्धता के साथ गेयता है तो ‘सामन्’ है, (प्रार्थनापरक) यजुस् जो किसी देवता को उद्दिष्ट करके बोला गया हो–’ओं नमः शिवायः’ आदि। पंचतंत्र में भी मंत्रणा, परामर्श, उपदेश तथा गुप्त मंत्रणा के अर्थ में इस शब्द का प्रयोग हुआ है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

HBSE 10th Class Sanskrit सुभाषितानि Important Questions and Answers

सुभाषितानि ठित-अवबोधनम्

1. आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥1॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) शरीरस्थः रिपुः कः अस्ति ?
(ii) महान् कः कथित: ?
(iii) आलस्यं केषां रिपुः अस्ति ?
(iv) अत्र बन्धुः कः कथितः ?
उत्तराणि:
(i) आलस्यम्।
(ii) रिपुः ।
(iii) मनुष्याणाम्।
(iv) उद्यमः।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) आलस्यं कीदृशः रिपुः अस्ति ?
(ii) केन समः बन्धुः नास्ति ?
(iii) किं कृत्वा मनुष्य: नावसीदति ?
उत्तराणि
(i) आलस्यं मनुष्याणां शरीरस्थः महान् रिपुः अस्ति।
(ii) उद्यमेन समः बन्धुः नास्ति।
(iii) उद्यमं कृत्वा मनुष्यः नावसीदति।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘शरीरस्थः’ इति पदस्य विशेष्यपदं किम् ?
(ii) ‘नास्त्युद्यमसमः’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत ?
(iii) ‘कृत्वा’- अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(iv) ‘रिपुः’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(v) ‘दुःखम् अनुभवति’ इत्यर्थे अत्र प्रयुक्तं पदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) रिपुः ।
(ii) न + अस्ति + उद्यमसमः ।
(iii) क्त्वा।
(iv) बन्धुः।
(v) अवसीदति।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः- मनुष्याणां शरीरस्थ: महान् शत्रुः आलस्यम्। उद्यमसमः बन्धुः न अस्ति यं कृत्वा (मनुष्यः) न अवसीदति।
शब्दार्था:-रिपुः = (शत्रुः) दुश्मन। उद्यमसमः = (परिश्रमसदृशः) परिश्रम के समान । बन्धुः = (मित्रम्) मित्र। शरीरस्थः = (शरीरे स्थितः) शरीर में स्थित। अवसीदति = (दुःखम् अनुभवति) दुःखी होता है।
सन्दर्भः-प्रस्तुत पद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘सुभाषितानि’ नामक पाठ से लिया गया है।
प्रसंग:-प्रस्तुत पद्यांश में बताया गया है कि मनुष्य को कभी भी आलस्य नहीं करना चाहिए। क्योंकि आलस्य मनुष्य का सबसे बड़ा शत्रु है।
सरलार्थः-आलस्य मनुष्यों के शरीर में स्थित महान् शत्रु है। परिश्रम के समान बन्धु नहीं है, जिसको करके मनुष्य दुःखी नहीं होता है।
भावार्थ:-आलस्य से बढ़कर मनुष्य का कोई शत्रु नहीं होता क्योंकि आलस्य के कारण ही मनुष्य अपनी शारीरिक व मानसिक शक्तियों का समुचित उपयोग नहीं कर पाता। इसी प्रकार सभी कार्यों को सिद्ध करने वाले परिश्रम के समान मनुष्य का कोई मित्र नहीं होता। क्योंकि परिश्रम मनुष्य को सदैव सुख और सफलता के शिखर पर ले जाता है और आलस्य मनुष्य के जीवन को नरक बना देता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

2. गुणी गुणं वेत्ति न वेति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ॥2॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) गुणी कं वेत्ति ?
(ii) निर्बलः किं न वेत्ति ?
(ii) वसन्तस्य गुणं कः न वेत्ति ?
(iv) करी कस्य बलं वेत्ति ?
उत्तराणि:
(i) गुणम्।
(ii) बलम्।
(iii) वायसः ।
(iv) सिंहस्य।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) निर्गुणः कं न वेत्ति ?
(ii) बलं कः वेत्ति कः च न वेत्ति ?
(iii) सिंहस्य बलं कः वेत्ति कः च न वेत्ति ?
उत्तराणि
(i) निर्गुणः गुणं न वेत्ति।
(ii) बलं बली वेत्तिं निर्बलः च न वेत्ति।
(iii) सिंहस्य बलं करी वेत्ति, मूषकः च न वेत्ति।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘गुणी’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(ii) ‘जानाति’ इत्यर्थे प्रयुक्तं पदं किम्?
(iii) ‘बली बलं वेत्ति’ अत्र कर्मपदं किम् ?
(iv) ‘काकः’ इत्यस्य अत्र प्रयुक्तः पर्यायः कः?
(v) अस्मिन् श्लोके णिनि-प्रत्ययान्ताः शब्दाः के के सन्ति ?
उत्तराणि:
(i) निर्गुणः ।
(ii) वेत्ति।
(iii) बलम्।
(iv) वायसः ।
(v) गुणी, करी, बली। .

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-गुणी गुणं वेत्ति, निर्गुणः न वेत्ति। बली बलं वेत्ति, निर्बलः न वेत्ति। पिक: वसन्तस्य गुणं (वेत्ति), वायसः न। करी सिंहस्य बलं (वेत्ति), मूषक: न। शब्दार्थाः-वेत्ति = जानता है। निर्गुणः = गुणहीन। बली = बलवान [बल + णिनि] । पिकः = कोयल। वायसः = कौआ। करी = हाथी [कर + णिनि] । मूषकः = चूहा।
सन्दर्भः- पूर्ववत्। प्रसंग:-इस पद्य में बताया गया है कि गुणों की पहचान गुणी तथा बल की पहचान बलवान् ही कर सकते हैं।
सरलार्थः-गुणवान् मनुष्य ही गुण के विषय में जानता है, गुणहीन नहीं जानता। बलवान् ही बल के विषय में जानता है, बलहीन नहीं जानता। कोयल ही वसन्त के गुण को जानती है, कौआ नहीं। हाथी ही सिंह के बल को जानता है, चूहा नहीं।
भावार्थ:-गुणों की पहचान के लिए स्वयं गुणवान् होना आवश्यक है क्योंकि गुणहीन व्यक्ति गुणों की पहचान नहीं कर सकता। जैसे वसन्त ऋतु की मस्ती क्या होती है, इसे कोयल ही पहचानती है और वसन्त आने पर स्वयं भी कुहुकुहु के स्वर से सारे वातावरण को आनन्दमय बना देती है। दूसरी ओर कौआ वसन्त में भी वैसी ही कां-कां करके लोगों को बेचैन बना करता है जैसा कि वह अन्य ऋतुओं में करता है। इसी प्रकार किसी के बल की परीक्षा भी कोई बलवान् ही कर सकता है, निर्बल नहीं कर सकता। क्योंकि निर्बल को यह पता ही नहीं होता कि बल क्या होता है ? चूहा स्वयं निर्बल एवं डरपोक है, उसे सिंह के बल का क्या पता। सिंह से तो बलवान् हाथी ही टक्कर ले सकता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

3. निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
धुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ॥3॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) मनुष्यः किम् उद्दिश्य प्रकुप्यति ?
(ii) मनुष्यः निमित्तस्य अपगमे किं करोति ?
(iii) अत्र मनः कीदृशं कथितम् ?
(iv) मनुष्यः कस्मिन् अपगते प्रसीदति
उत्तराणि:
(i) निमित्तम्।
(ii) प्रसीदति ।
(iii) अकारणद्वेषि।
(iv) कोपनिमित्ते।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) जनः कदा प्रसीदति ?
(ii) यस्य मनः अकारणद्वेषि स जनः किं न अनुभवति ?
उत्तराणिं
(i) जनः कोपस्य निमित्ते अपगते प्रसीदति।
(ii) यस्य मनः अकारणद्वेषि सः जनः परितोषं न अनुभवति।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘प्रकुप्यति’ इति पदस्य विलोमपदं किमस्ति ?
(ii) ‘प्रसीदति’ इति क्रियापदस्य विशेषणं किम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(iii) ‘उद्दिश्य’ अत्र प्रकृति-प्रत्ययनिर्देशं कुरुत।
(iv) अत्र ‘मनः’ इति पदस्य विशेषणं किमस्ति ?
(v) ‘समाप्ते’ इत्यर्थे प्रयुक्तं पदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) प्रसीदति।
(ii) धुवम्।
(iii) उद् √दिश् + ल्यप् ।
(iv) अकारणद्वेषि।
(v) अपगमे।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-हि यः निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति सः तस्य अपगमे ध्रुवं प्रसीदति यस्य मनः अकारणद्वेषि वै (अस्ति) तं जनः कथं परितोषयिष्यति।
शब्दार्थाः-निमित्तम् = (कारणम्) कारण। प्रकुप्यति = (अतिकोपं करोति) अत्यधिक क्रोध करता है। ध्रुवम् = (निश्चितम्) निश्चित रूप से। अपगमे = (समाप्ते) समाप्त होने पर। प्रसीदति = (प्रसन्नः भवति) प्रसन्न होता है। अकारणद्वेषिमनः = (अकारणं द्वेषं करोति इति अकारणद्वेषि तद्वद्मनः यस्य सः) अकारण ही द्वेष करनेवाला मन है जिसका। परितोषयिष्यति = (परितोषं दास्यति) सन्तुष्ट करेगा।
सन्दर्भ:-पूर्ववत्।
प्रसंग:-प्रस्तुत सुभाषित में बताया गया है कि अकारण द्वेष करने वाले मनुष्य को कभी संतुष्ट नहीं किया जा सकता।
सरलार्थ:-जो मनुष्य किसी कारण को उद्देश्य करके अत्यधिक क्रोध करता है, वह उसके समाप्त हो जाने पर निश्चित रूप से प्रसन्न होता है। जिसका मन बिना कारण के द्वेष करनेवाला होता है, उसको व्यक्ति कैसे सन्तुष्ट करेगा।
भावार्थ:-क्रोध दो प्रकार का हो सकता है सकारण क्रोध और अकारण क्रोध। जब किसी कार्य में बाधा को देखकर मनुष्य के मन में क्रोध पैदा होता है तो उस बाधा के दूर होते ही वह क्रोध भी दूर हो जाता है और कार्य सफल हो जाने के कारण मनुष्य प्रसन्न हो उठता है। परन्तु अकारण क्रोध बड़ा भयंकर होता है। ऐसे मनोरोगी मनुष्य को किसी भी तरह से प्रसन्न नहीं किया जा सकता।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

4. उदीरितोऽर्थः पशनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥4॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) पशुना कीदृशः अर्थः गृह्यते ?
(ii) कीदृशाः नागाः वहन्ति ?
(iii) बोधिताः हयाः किं कुर्वन्ति ?
(iv) अनुक्तमपि कः अस्ति ?
(v) बुद्धयः कीदृश्यः कथिताः?
उत्तराणि:
(i) उदीरितः ।
(ii) बोधिताः ।
(iii) वहन्ति ।
(iv) पण्डितः ।
(v) परेगितज्ञानफलाः ।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) पशुना कः गृह्यते ?
(ii) बोधिताः के के वहन्ति ?
(iii) पण्डितो जनः किम् ऊहति ?
उत्तराणि
(i) पशुना उदीरितोऽर्थः गृह्यते।
(ii) बोधिताः हयाः नागाः च वहन्ति।
(iii) पण्डितो जनः अनुक्तमपि ऊहति।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत.
(i) ‘उदीरितः’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(ii) ‘पण्डितो जनः’ अत्र विशेषणपदं किम् ?
(iii) ‘उक्तम्’ इति पदस्य अत्र विलोमपदं किम् ?
(iv) ‘स्पष्टरूपेण कथितः’ इत्यर्थे अत्र प्रयुक्तं पदं किम् ?
(v) ‘अनुक्तमप्यूहति’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
उत्तराणि:
(i) क्त।
(ii) पण्डितः ।
(iii) अनुक्तम्।
(iv) उदीरितः।
(v) अनुक्तम् + अपि + ऊहति।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः- पशुना अपि उदीरितः अर्थः गृह्यते, हयाः नागाः च बोधिताः (भारं) वहन्ति, पण्डितः जनः अनुक्तम् अपि ऊहति, पण्डितानां बुद्धयः परेङ्गितज्ञानफलाः भवन्ति।
शब्दार्था:-उदीरितः = (उक्तः, कथितः) कहा हुआ। गृह्यते = (प्राप्यते) प्राप्त किया जाता है। हयाः = (अश्वाः) घोड़े। नागाः = (हस्तिनः) हाथी। ऊहति = (निर्धारयति) अनुमान लगाता है। इगितज्ञानफलाः = (इङ्गितं ज्ञानम्, इङ्गितज्ञानमेव फलं यस्याः सा, ताः) सङ्केतजन्य ज्ञानरूपी फलवाले। पण्डितः = (विद्वान, बुद्धिमान्) बुद्धिमान्।
सन्दर्भ:-पूर्ववत्।
प्रसंग:-प्रस्तुत पद्यांश में बताया गया है कि बुद्धिमान् मनुष्य की बुद्धियाँ दूसरों के संकेत से ही ज्ञान प्राप्त कर लेती हैं। उन्हें स्पष्ट रूप से कहने या दण्डित करने की आवश्यकता नहीं है।
सरलार्थः- पशुओं के द्वारा भी कहा हुआ अर्थ ग्रहण किया जाता है; हाथी और घोड़े बताए हुए निर्धारित (भार) को ढोते हैं, विद्वान् व्यक्ति बिना कहे भी अनुमान लगाता है, क्योंकि विद्वान् मनुष्यों की बुद्धियाँ दूसरों के संकेतों से ही ज्ञान प्राप्त करने वाली होती हैं।
भावार्थ:-संसार में तीन प्रकार के मनुष्य होते हैं। एक वे जिन्हें स्पष्ट रूप से कोई बात कही जाए तो समझ आती है; ऐसे मनुष्य पशु तुल्य होते हैं। दूसरे प्रकार के वे प्राणी हैं जो प्रताड़ित करने पर समझते हैं; जैसे घोड़ा या हाथी। तीसरे प्रकार के मनुष्य बुद्धिमान् कहे जाते हैं जो बिना कहे ही संकेत मात्र से दूसरे के मन की बात को पढ़ लेते हैं। क्योंकि बुद्धिमान् मनुष्य की यही पहचान है कि उनकी बुद्धियाँ संकेत मात्र से सम्बन्धित विषय का ज्ञान कर लेती हैं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

5. क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथा स्थितः काष्ठगतो हि वह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम् ॥ 5 ॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) नराणां प्रथमः शत्रुः कः ?
(ii) देहस्थितः कः कथितः ?
(iii) क्रोधः किमर्थं भवति ?
(iv) वह्निः कुत्र स्थितः ?
उत्तराणि:
(i) क्रोधः ।
(ii) क्रोधः।
(iii) देहविनाशाय।
(iv) काष्ठगतः।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) क्रोधः नराणां कीदृशः शत्रुः ?
(ii) शरीरं कः दहते ?
(iii) काष्ठं कः दहते ?
उत्तराणि
(i) क्रोधः नराणां देहस्थितः प्रथमः शत्रुः ।
(ii) शरीरं देहस्थितः क्रोधः दहते।
(iii) काष्ठं काष्ठगतः स्थितः वह्निः दहते।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘अग्निः ‘ इत्यस्य अत्र कः पर्यायः ?
(ii) ‘स्थितः’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(iii) ‘मित्रम्’ इत्यस्य अत्र प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(iv) ‘देहस्थितः’ इति विशेषणस्य प्रयुक्तं विशेष्यपदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) वह्निः ।
(ii) क्त।
(iii) शत्रुः।
(iv) क्रोधः।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-हि नराणां देहविनाशनाय प्रथमः शत्रुः देहस्थितः क्रोधः । यथा हि काष्ठगतः स्थितः वह्निः काष्ठम् एव दहते (तथैव शरीरस्थः क्रोधः) शरीरं दहते।
शब्दार्थाः-काष्ठम् = (इन्धनम्) लकड़ी। वह्निः = (अग्निः) आग। दहते = (ज्वालयति) जलाता है। सन्दर्भ:-पूर्ववत्। प्रसंग:-प्रस्तुत पद्य में बताया गया है कि क्रोध क्रोधी के ही शरीर को जला देता है।
सरलार्थ:-मनुष्यों के शरीर-नाश के लिए प्रथम शत्रु शरीर में स्थित क्रोध ही है। जिस प्रकार लकड़ी में स्थित अग्नि लकड़ी को ही जला देती है, उसी प्रकार शरीर में स्थित क्रोध शरीर को जला डालता है।
भावार्थ:-क्रोध मनुष्य के शरीर में रहने वाला ऐसा घातक शत्रु है कि यह जिस शरीर में रहता है उसी शरीर को जला डालता है। जैसे आग लकड़ी में छिपी रहती है और वही आग उस लकड़ी को जला डालती है अतः मनुष्य को प्रयत्नपूर्वक क्रोध से बचना चाहिए।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

6. मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः।
मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम् ॥6॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत-
(i) मृगाः कैः सङ्गम् अनुव्रजन्ति ?
(ii) गोभिः सङ्ग काः अनुव्रजन्ति ?
(iii) मूर्खाः कैः सह सङ्गतिं कुर्वन्ति ?
(iv) सुधियः सख्यं केन सह भवति ?
उत्तराणि:
(i) मृगैः।
(ii) गावः ।
(iii) मूखैः ।
(iv) सुधीभिः ।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) के कैः सङ्गम् अनुव्रजन्ति ?
(i) संख्यं केषु भवति ?
उत्तराणि:
(i) मृगाः मृगैः, गावः गोभिः, तुरगाः, तुरङ्गः, मूर्खाः मूखैः, सुधियः सुधीभिः सङ्गम् अनुव्रजन्ति।
(ii) सख्यं समान-शील-व्यसनेषु भवति।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘अनुसरणं कुर्वन्ति’ इत्यर्थे प्रयुक्तं क्रियापदं किम् ?
(ii) ‘सुधियः’ इत्यस्य अत्र प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(iii) ‘मैत्री’ इत्यस्य अत्र कः पर्यायः ?
(iv) ‘तुरगास्तुरङ्गः’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
उत्तराणि:
(i) अनुव्रजन्ति ।
(ii) मूर्खाः ।
(iii) सख्यम्।
(iv) तुरगाः + तुरङ्गः ।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-मृगाः मृगैः सह, गावश्च गोभिः सह, तुरगाः तुरङ्गैः सह, मूर्खा: मूखैः सह, सुधियः सुधीभिः सह अनुव्रजन्ति। सख्यम् समानशीलव्यसनेषु (भवति)।
शब्दार्था:-अनुव्रजन्ति = (पश्चात् गच्छन्ति) अनुसरण करते हैं, पीछे-पीछे जाते हैं। तुरगाः = (अश्वाः) घोड़े। सुधियः = (विद्वासः) विद्वान्, मनीषी। व्यसनेषु = (स्वभाव) आदत, स्वभाव में। सख्यम् = (मैत्री) मित्रता।
सन्दर्भ:-पूर्ववत्। प्रसंगः-प्रस्तुत पद्य में बताया गया है कि मित्रता समान स्वभाव वाले मनुष्यों में ही सफल होती है।
सरलार्थ:-हिरण-हिरणों के साथ, गउएँ-गउओं के साथ और घोड़े-घोड़ों के साथ उनके पीछे-पीछे घूमते हैं। मूर्ख-मूर्तों के साथ और बुद्धिमान्-बुद्धिमानों के साथ रहकर उनका अनुसरण करते हैं; क्योंकि एकसमान आचरण और स्वभाववालों में ही मित्रता होती है।
भावार्थ:-संसार में जिन मनुष्यों का आचार-विचार और व्यवहार परस्पर एक समान होता है, उनका एक मित्र संघ बन जाता है यह आपसी मित्रता उनकी शक्ति का मुख्य कारण बनती है। मूर्ख-मूखों की संगति करते हैं और बुद्धिमानबुद्धिमानों की। कवि का तात्पर्य है कि हमें अपनी बुद्धिमत्ता का परिचय देते हुए बुद्धिमानों की ही संगति करनी चाहिए, मूों की नहीं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

7. सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते॥7॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) सेवितव्यः कः ?
(ii) केन समन्वितः वृक्षः ?
(iii) दैवात् किं नास्ति ?
(iv) का न निवार्यते ?
उत्तराणि:
(i) महावृक्षः।
(ii) फल-छायाभिः ।
(iii) फलम्।
(iv) छाया।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) कीदृशः महावृक्षः सेवितव्यः?
(ii) महावृक्षः एव कथं सेवितव्यः ?
उत्तराणि:
(i) फल-छाया-समन्वितः महावृक्षः सेवितव्यः।’
(ii) यदि महावृक्षे दैवात् फलं नास्ति तर्हि छाया केनापि न निवार्यते; अतएव महावृक्षः सेवितव्यः ।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(i) ‘सेवितव्यः’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(ii) ‘दैवात्’ इति पदे का विभक्तिः ? ।
(iii) ‘फलछायासमन्वितः’ इत्यस्य विशेष्यपदं किम् ?
(iv) ‘निवारणं क्रियते’ इत्यर्थे अत्र प्रयुक्तं क्रियापदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) तव्यत्।
(ii) पञ्चमी विभक्तिः।
(iii) महावृक्षः ।
(iv) निवार्यते।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-फलच्छाया-समन्वितः महावृक्षः सेवितव्यः । दैवात् यदि फलं नास्ति छाया केन निवार्यते।।
शब्दार्थाः-सेवितव्यः = (आश्रयितव्यः) आश्रय लेना चाहिए। दैवात् = (भाग्यात्) भाग्य से; निवार्यते = (निवारणं क्रियते) रोका जाता है।
सन्दर्भ:-पूर्ववत्। प्रसंगः-प्रस्तुत पद्य में बताया गया है कि बड़े वृक्षों की भाँति बड़े लोगों की ही शरण में जाना चाहिए।
सरलार्थः-फल और छाया से युक्त किसी महावृक्ष का आश्रय ही लेना चाहिए। दुर्भाग्य से यदि उस वृक्ष पर फल नहीं है वृक्ष की छाया किसके द्वारा रोकी जाती है अर्थात् छाया तो अवश्य ही मिल जाती है।
भावार्थ:-मनुष्य को महान् लोगों का ही अनुसरण करना चाहिए। उन्हीं की संगति और उन्हीं का आश्रय कल्याणकारी होता है। महान् लोग किसी बड़े फलदार और छायादार वृक्ष की भाँति होते हैं। जैसे कभी वह वृक्ष यदि फल भी नहीं देता तो कम से कम उसकी छाया तो मिल ही जाती है। वैसे ही बड़े लोगों से यदि कोई सांसारिक वस्तु नहीं भी मिलती तो उनके साथ रहने के कारण मिलने वाला सम्मान तो मिल ही जाता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

8. अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः॥8॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) अमन्त्रं किं नास्ति ?
(ii) अनौषधं किं नास्ति ?
(iii) कीदृशः पुरुषः नास्ति ?
(iv) दुर्लभः कः ?
उत्तराणि:
(i) अक्षरम्।
(ii) मूलम्।
(iii) अयोग्यः ।
(iv) योजकः।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) कीदृशं मूलं नास्ति ?
(ii) कं योजकः दुर्लभः ?
उत्तराणि
(i) अनौषधं मूलं नास्ति।
(ii) अमन्त्रम् अक्षरम्, अनौषधं मूलम् अयोग्यं च पुरुषं योजकः दुर्लभः ।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘योग्यः’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(ii) ‘न औषधम्’-अत्र समासं कुरुत।
(iii) ‘सुलभः’ इत्यस्य विपरीतार्थकपदं किम् ?
(iv) ‘नास्ति मूलमनौषधम्’ अत्र क्रियापदं किमस्ति ?
उत्तराणि:
(i) अयोग्यः ।
(ii) अनौषधम् (अव्ययीभावः)।
(iii) दुर्लभः ।
(iv) अस्ति।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-अमन्त्रम् अक्षरं नास्ति, अनौषधम् मूलं नास्ति, अयोग्यः पुरुषः नास्ति, तत्र योजकः दुर्लभः ।
शब्दार्थाः-अमन्त्रम् = (न मन्त्रम्, अमन्त्रम् इति) मन्त्रहीन। मन्त्रम् = (मननयोग्यम्) मनन योग्य/सार्थक/सारवान्। मूलम् = (अध:भागम्) जड़। औषधम् = (ओषधि + अण्-वनस्पतिनिर्मितम्) दवा, जड़ी-बूटी। योजकः = (युज् + ण्वुल्) जोड़ने वाला, रचना करने वाला।
सन्दर्भः- पूर्ववत्। प्रसंग:-प्रस्तुत पद्य में बताया गया है कि संसार में कोई भी वस्तु अनुपयोगी, गुणहीन या निरर्थक नहीं है।
सरलार्थ:-कोई ऐसा अक्षर अथवा अक्षरसमूह वाला शब्द नहीं है, जिसमें विचार करने योग्य कुछ भी न हो। किसी वृक्ष या वनस्पति की कोई ऐसी मूल (जड़) नहीं है, जिसमें औषधीय गुण न हों। संसार में ऐसा कोई भी मनुष्य नहीं है, जिसमें कोई भी योग्यता न हो। सर्वथा निरर्थक रचना करने वाला भी दुर्लभ है। .
भावार्थ:-वर्णमाला के प्रत्येक अक्षर का अपना स्वतन्त्र अर्थ होता है, उन अक्षरों से बने शब्दों का भी अर्थ होता है। अतः सभी अक्षर और उनसे निर्मित शब्द मन्त्र अर्थात् मनन करने योग्य होते हैं। संसार में जो भी वृक्ष या वनस्पतियाँ हैं, सभी औषधीय गुणों से युक्त हैं, सब में रोगनिवारण की क्षमता है, कोई भी निरर्थक नहीं है। इसी प्रकार किसी भी मनुष्य को अयोग्य नहीं समझना चाहिए, कोई न कोई योग्यता प्रत्येक मनुष्य में होती है। क्योंकि संसार में ऐसे रचनाकार को ढूँढ पाना कठिन है, जो हर प्रकार से अनुपयोगी वस्तु की रचना कर सके। जब मनुष्य की रचना ही निरर्थक नहीं हो सकती तो ईश्वर की सृष्टि को निरर्थक कैसे कहा जा सकता है ? केवल ऐसी सकारात्मक सूक्ष्म दृष्टि की आवश्यकता है, जो उनमें छिपे गुणों को पहचान सके।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

9. संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमये तथा ॥१॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) केषाम् एकरूपता भवति ?
(ii) उदये सविता कीदृशः भवति ?
(iii) अस्तसमये कः रक्तः भवति ?
(iv) सम्पत्तौ विपत्ती च महतां कीदृशी अवस्था भवति ?
उत्तराणि:
(i) महताम्।
(ii) रक्तः ।
(iii) सविता।
(iv) एकरूपता।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) महताम् एकरूपता कदा भवति ?
(ii) सविता कदा-कदा रक्तः भवति ?
उत्तराणि:
(i) महताम् एकरूपता सम्पत्तौ विपत्तौ च भवति।
(ii) सविता उदये अस्तमये च रक्तः भवति ?

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘विपत्तौ’ इति पदस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(ii) ‘रक्तश्चास्तमये’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(iii) ‘रक्तः’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(iv) ‘सम्पत्ती’ अत्र का विभक्तिः ?
उत्तराणि:
(i) सम्पत्तौ।
(ii) रक्तः + च + अस्तमये।
(iii) क्त।
(iv) सप्तमी विभक्तिः ।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-संपत्तौ विपत्तौ च महताम् एकरूपता भवति। यथा-सविता उदये रक्तः भवति, तथा अस्तमये च रक्तः भवति।
शब्दार्थाः-सविता = (सूर्यः) सूर्य। रक्तः = लाल। सम्पत्ती = (सुखे, समृद्धौ) सुख-समृद्धि में। विपत्तौ = (दुःखे, धनहीनावस्थायाम्) दुःख में।
सन्दर्भ:-पूर्ववत्। प्रसंग:-प्रस्तुत पद्य में बताया गया है कि महान् लोग प्रत्येक परिस्थिति में अपना संतुलन बनाए रखते हैं।
सरलार्थ:-सुख और दुःख दोनों अवस्थाओं में महापुरुषों में एकरूपता बनी रहती है। जैसे सूर्य उदयकाल में रक्तवर्ण होता है, वैसा ही अस्तकाल में भी रक्तवर्ण होता है।
भावार्थ:-महापुरुष सुख-दुख दोनों स्थितियों में एकसमान रहते हैं। वे सुख में न तो प्रसन्न होते हैं और न दुःख में दुःखी होते हैं। उनकी यह एकरूपता सूर्य के तुल्य होती है। जिस प्रकार सूर्य उदयकाल में लाल होता है, उसी प्रकार अस्तकाल में भी उसकी लालिमा बनी रहती है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

10. विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः ॥ 10॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) विचित्रः कः कथितः ?
(ii) किञ्चित् अपि निरर्थकं कुत्र नास्ति ?
(iii) खरः कस्य वहने वीरः भवति ?
(iv) अश्वः कस्मिन् वीरः भवति ?
उत्तराणि:
(i) संसारः ।
(ii) संसारे।
(iii) भारस्य।
(iv) धावने।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) विचित्र संसारे किं नास्ति ?
(ii) कः कस्मिन् वीरः भवति ?
उत्तराणि:
(i) विचित्रे संसारे किञ्चिदपि निरर्थकं नास्ति।
(ii) अश्वः धावने भारस्य वहने च खर: वीरः भवति ?

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘सार्थकम्’ इत्यस्य विलोमपदं किम् ?
(ii) ‘गर्दभः’ इत्यस्य अत्र कः पर्यायः ?
(iii) “किञ्चिन्निरर्थकम्’-अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(iv) ‘विचित्रे संसारे’ अत्र विशेष्यपदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) निरर्थकम्।
(ii) खरः।
(iii) किञ्चित् + निरर्थकम्।
(iv) संसारे।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

हिन्दीभाषया पाठबोधः
अन्वयः-विचित्रे संसारे खलु किञ्चित् निरर्थकं नास्ति। अश्वः चेत् धावने वीरः, (तर्हि) भारस्य वहने खरः (वीरः) अस्ति ।
शब्दार्था:-विचित्रे = (आश्चर्यपरिपूर्णे) अश्चर्य से परिपूर्ण। निरर्थकम् = (व्यर्थ) बेकार, व्यर्थ। खरः = (गर्दभः) गधा।
सन्दर्भ:-पूर्ववत्। प्रसंग:-प्रस्तुत पद्य में बताया गया है कि संसार में कोई भी वस्तु, व्यक्ति या प्राणी निरर्थक नहीं है।
सरलार्थ:-आश्चर्यों से भरे हुए इस संसार में निश्चय ही कोई भी वस्तु निरर्थक नहीं है। घोड़ा यदि दौड़ने में वीर है तो भार को ढोने में गधा है।
भावार्थ:-यह संसार बड़ा अद्भुत है, जहाँ भिन्न-भिन्न प्रकार की वस्तु, व्यक्ति व प्राणी रहते हैं; परन्तु हम किसी को भी अनुपयोगी नहीं कह सकते क्योंकि प्रत्येक की कोई न कोई आवश्यकता अवश्य है; जैसे घोड़े की अपेक्षा गधे को सामान्य व्यक्ति नीच समझता है परन्तु घोड़े की उपयोगिता यदि तेज़ दौड़ने में है तो भार उठाने में हम गधे का मूल्य कम नहीं आँक सकते। इसीलिए समझदार मनुष्य को किसी वस्तु या व्यक्ति को व्यर्थ या अनुपयोगी नहीं समझना चाहिए।

सुभाषितानि Summary in Hindi

सुभाषितानि पाठ परिचय:

(श्रेष्ठ वचन)
संस्कृत साहित्य के जिन पद्यों या पद्यांशों में सार्वभौम सत्य को बड़े मार्मिक ढंग से प्रस्तुत किया गया है, उन पद्यों को सुभाषित कहते हैं। विश्वसाहित्य में संस्कृत के सुभाषितों का विशेष महत्त्व है। इन सुभाषितों में जीवन के अनुभव, सारगर्भित नैतिक शिक्षा परक संदेश तथा सामाजिक व्यवहार आदि का शाश्वत उपदेश निहित होता है। ये आकार में छोटे शीघ्रता से स्मरण करने योग्य, प्रभावशाली, सरल, हृदयस्पर्शी और भावपूर्ण होते हैं। ये सुभाषित भावी पीढ़ी का सन्मार्ग दर्शन करते हैं। वस्तुतः इन्हीं सुभाषितों या सूक्तियों से ही किसी भाषा की समृद्धि प्रकट होती है। प्रस्तुत पाठ ‘सुभाषितानि’ में 10 सुभाषितों का संग्रह किया गया है, जो संस्कृत के विभिन्न ग्रन्थों से संकलित हैं। इनमें परिश्रम का महत्त्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, सभी वस्तुओं की उपादेयता और बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

हिन्दी-भाषया पाठस्य सारांश:
संस्कृत के प्रायः सभी कवियों ने अपने जीवन में अनुभूत सार्वभौमिक सत्यों को अत्यन्त मार्मिक शैली में अभिव्यक्त किया। ये नैतिक सन्देश ही संस्कृत में सुभाषितानि के नाम से जाने जाते हैं।
सुभाषितानि नामक पाठ में 10 सुभाषितों को संग्रहीत किया गया है। जिनमें सारभूत तथ्यों को इस प्रकार वर्णित किया गया है-परिश्रम के महत्त्व को प्रदर्शित करते हुए कहा गया है कि आलस्य मनुष्य का सबसे बड़ा शत्रु है और परिश्रम सबसे बड़ा मित्र। एक ऐसा सच्चा मित्र जिस मित्र अर्थात् परिश्रम को अपनाकर मनुष्य को कभी दुःख नहीं उठाना पड़ता। गुणों का महत्व गुणी लोग तथा बल का महत्त्व बलवान् ही जानते हैं। क्रोध करने वाले मनुष्य को क्रोध उसी प्रकार जला डालता है जैसे लकड़ी में छिपी आग लकड़ी को जला डालती है। बुद्धिमान मनुष्यों की बुद्धियाँ संकेत मात्र से ही

सुभाषितानि ज्ञान प्राप्त कर लेती हैं। संसार में जो एक समान आचरण और स्वभाव वाले प्राणी हैं उन्हीं की मित्रता सफलीभूत होती है। मनुष्य को यदि आश्रय की आवश्यकता पड़े तो फल और छाया से युक्त महावृक्ष की भाँति किसी धन सम्पन्न और यशस्वी मनुष्य का ही आश्रय लेना चाहिए ; क्योंकि महावृक्ष फल के अभाव में छाया तो अवश्य ही देता है। महापुरुष सुख और दुःख दोनों प्रकार की परिस्थितियों में एक समान रहते हैं। न सुख में अधिक प्रसन्न होते हैं और न अधिक दुःख में घबराते हैं। यह संसार बड़ा विचित्र है इसमें सभी वस्तुओं की उपादेयता है कोई भी वस्तु निरर्थक नहीं है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

HBSE 10th Class Sanskrit सौहार्द प्रकृते: शोभा Textbook Questions and Answers

सौहार्द प्रकृते: शोभा HBSE 10th Class Shemushi प्रश्न 1.
अधोलिखितप्रश्नानामुत्तराणि एकपदेन लिखत
(क) वनराजः कैः दुरवस्थां प्राप्तः?
(ख) कः वातावरणं कर्कशध्वनिना आकुलीकरोति?
(ग) काकचेष्टः विद्यार्थी कीदृशः छात्रः मन्यते ?
(घ) कः आत्मानं बलशाली, विशालकायः, पराक्रमी च कथयति।
(ङ) बकः कीदृशान् मीनान् क्रूरतया भक्षयति?
(च) मयूरः कथं नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति? ।
(छ) अन्ते सर्वे मिलित्वा कस्य राज्याभिषेकाय तत्पराः भवति?
(ज) अस्मिन्नाटके कति पात्राणि सन्ति?
उत्तराणि:
(क) वानरैः,
(ख) काकः,
(ग) आदर्शच्छात्रः,
(घ) गजः,
(ङ) वराकान् मीनान्
(च) पिच्छान् उद्घाट्य ।
(छ) संवादे न निर्दिष्टः।
(ज) दश पात्राणि (सर्वे पक्षणः च)।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा Shemushi HBSE 10th Class प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानामुत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत
(क) नि:संशयं कः कृतान्तः मन्यते?
(ख) बकः वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् कथं चिन्तयितुं कथयति?
(ग) अन्ते प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथमं किं वदति ?
(घ) यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा कथं विप्लवेत् ?
उत्तराणि:
(क) यः राजा पीडितान् जन्तून् न रक्षति सः निःसंशयं कृतान्तः मन्यते ।
(ख) बकः शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचल: ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् चिन्तयितुं कथयति?
(ग) अन्ते प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथमं वदति- ‘अहं युष्माकं सर्वेषां जननी’।
(घ) यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा अगाधजलसञ्चारी नौरिव विप्लवेत्।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

HBSE 10th Class Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा प्रश्न 3.
रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) सिंहः वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थ एवासीत्।
(ख) गजः वन्यपशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
(ग) वानरः आत्मानं वनराजपदाय योग्य मन्यते।
(घ) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।
(ङ) सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
उत्तराणि:
(क) सिंहः वानराभ्यां कस्याम् असमर्थ एवासीत् ?
(ख) गजः वन्यपशून् तुदन्तं केन पोथयित्वा मारयति?
(ग) वानरः आत्मानं कस्मै योग्य मन्यते?
(घ) मयूरस्य नृत्यं कस्याः आराधना?
(ङ) सर्वे कां प्रणमन्ति?

प्रश्न 4.
शुद्धकथनानां समक्षम् आम् अशुद्धकथनानां च समक्षं न इति लिखत
(क) सिंहः आत्मानं तुदन्तं वानरं मारयति।
(ख) का-का इति बकस्य ध्वनिः भवति।
(ग) काकपिकयोः वर्णः कृष्णः भवति।
(घ) गजः लघुकायः निर्बलः च भवति।
(ङ) मयूरः बकस्य कारणात् पक्षिकुलम् अवमानित मन्यते।
(च) अन्योन्यसहयोगेन प्राणिनाम् लाभः जायते।
उत्तराणि:
(क) सिंहः आत्मानं तुदन्तं वानरं मारयति । – न
(ख) का-का इति बकस्य ध्वनिः भवति। – आम्
(ग) काकपिकयोः वर्णः कृष्णः भवति। – आम्
(घ) गजः लघुकायः निर्बलः च भवति। – न
(ङ) मयूरः बकस्य कारणात् पक्षिकुलम् अवमानितं मन्यते। – आम्
(च) अन्योन्यसहयोगेन प्राणिनाम् लाभ: जायते। – आम्

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

प्रश्न 5.
मञ्जूषातः समुचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
स्थितप्रज्ञः, यथासमयम्, मेध्यामध्यभक्षकः, अहिभुक्, आत्मश्लाघाहीनः, पिकः।
(क) काकः …………. भवति।
(ख) …………. परभूत् अपि कथ्यते।
(ग) बकः अवचलः …………. इव तिष्ठति।
(घ) मयूरः …………. इति नाम्नाऽपि ज्ञायते।
(ङ) उलूकः …………. पदनिर्लिप्तः चासीत्।
(च) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते …………. ।
उत्तराणि:
(क) काकः मेध्यामध्यभक्षकः भवति।
(ख) पिकः परभूत् अपि कथ्यते।
(ग) बकः अविचलः स्थितप्रज्ञः इव तिष्ठति।
(घ) मयूरः अहिभुक् इति नाम्नाऽपि ज्ञायते ।
(ङ) उलूकः आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः चासीत्।
(च) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते यथासमयम् ।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

प्रश्न 6.
परिचयं पठित्वा पात्रस्य नाम लिखत
(क) अहं शुण्डेन कमपि पोथयित्वा मारयितुं समर्थः।
(ख) मम सत्यप्रियता सर्वोषां कृते उदाहरणस्वरूपा।
(ग) मम पिच्छानामपूर्व सौन्दर्यम्।
(घ) अहं पराक्रमिणं भयंकरं वापि जन्तुं पराजेतुं समर्थः ।
(ङ) अहं वनराजः । कथं सर्वे मिलित्वा मां तुदन्ति?
(च) अहम् अगाधजलसञ्चारी अपि गर्वं न करोमि?
(छ) अहं सर्वेषां प्राणिनां जननी अस्मि।
(ज) एषः तु करालवक्त्रः दिवान्धः चास्ति।
उत्तराणि-:
(क) अहं शुण्डेन कमपि पोथयित्वा मारयितुं समर्थः । – गजः
(ख) मम सत्यप्रियता सर्वोषां कृते उदाहरणस्वरूपा। – काकः
(ग) मम पिच्छानामपूर्व सौन्दर्यम्। – मयूरः
(घ) अहं पराक्रमिणं भयंकरं वापि जन्तुं पराजेतुं समर्थः। – वानरः
(ङ) अहं वनराजः । कथं सर्वे मिलित्वा मां तुदन्ति? – सिंहः
(च) अहम् अगाधजलसञ्चारी अपि गर्वं न करोमि? – रोहितः
(छ) अहं सर्वेषां प्राणिनां जननी अस्मि। – प्रकृतिः
(ज) एषः तु करालवक्त्रः दिवान्धः चास्ति। – गजः

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

प्रश्न 7.
वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा लिखत
उदाहरणम्-क्रद्धः सिंहः इतस्ततः धावति गर्जति च।
– कुद्धेन सिंहेन इतस्ततः धाव्यते गय॑ते च।
(क) त्वया सत्यं कथितम्।
(ख) सिंहः सर्वजन्तून् पृच्छति।
(ग) काकः पिकस्य संततिं पालयति।
(घ) मयूरः विधात्रा एव पक्षिराजः वनराजः वा कृतः।
(ङ) सर्वैः खगैः कोऽपि खगः एव वनराजः कर्तुमिष्यते स्म।
(च) सर्वे मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय प्रयत्नं कुर्वन्तु।
उत्तराणि:
(क) त्वं सत्यं कथयसि।
(ख) सिंहेन सर्वजन्तवः पृच्छ्यन्ते।
(ग) काकेन पिकस्य संततिः पाल्यते।
(घ) मयूरं विधाता एव पक्षिराज वनराजं वा कृतवान्।
(ङ) सर्वे खगाः कमपि खगम् एव वनराजं कर्तुमिच्छन्ति स्म।
(च) सर्वैः मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय प्रयत्नः क्रियते।

प्रश्न 8.
समासविग्रहं समस्तपदं वा लिखत
(क) तुच्छजीवैः (ख) वृक्षोपरि ………………….।
(ग) पक्षिणां सम्राट ………………….।
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः ………………….।
(ङ) अंपूर्वम् ………………….।
(च) व्याघ्रचित्रका ………………….।
उत्तराणि:
(क) तुच्छजीवैः – तुच्छाः एव जीवाः तैः।
(ख) वृक्षोपरि – वृक्षस्य उपरि।
(ग) पक्षिणां सम्राट – पक्षिसम्राट्।
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः – स्थितप्रज्ञः।
(ङ) अपूर्वम् – न पूर्वम्।
(च) व्याघ्रचित्रको – व्याघ्रः च चित्रकः च तयोः समाहारः।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

प्रश्न 9.
प्रकृतिप्रत्ययविभागं कुरुत/योजयित्वा वा पदं रचयत
(क) क्रुध्+क्त ………………….।
(ख) आकृष्य ………………….।
(ग) सत्यप्रियता ………………….।
(घ) पराक्रमी …………………..।
(ङ) कू+क्त्वा …………………..।
(च) शृण्वन् ………………….।
उत्तराणि:
(क) क्रुध्+क्त – क्रुद्धः ।
(ख) आकृष्य – आ + कृ + ल्यप।
(ग) सत्यप्रियता – सत्यप्रिय + तल्।
(घ) पराक्रमी – पराक्रम + इन्।
(ङ) कूर्दक्त्वा – कुर्दित्वा ।
(च) शृण्वन् – श्रु + शतृ।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

योग्यताविस्तारः

विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चित् निरर्थकम्।
अश्वश्चेत् धावने वीरः, भारस्य वहने खरः॥
महान्तं प्राप्त सद्बुद्धे! संत्यजेन्न लघु जनम्।
यत्रास्ति सूचिकाकार्यं कृपाणः किं करिष्यति॥

‘शाण्डिल्यशतकम्’ से उद्धृत ये दोनों श्लोक भी इसी बात की पुष्टि करते हैं कि संसार में कोई भी छोटा या बड़ा नहीं है, सभी का अपना-अपना महत्त्व है जैसे-घोड़ा यदि दौड़ने में निपुण है तो गधा भारवहन में, सुई जोड़ने का कार्य करती है तो कृपाण काटने का। अतः संसार की क्रियाशीलता और गतिशीलता में सभी का अपना-अपना महत्त्व है। सभी के अपने-अपने कार्य हैं, अपना-अपना योगदान है। अतः हमें न तो किसी कार्य को छोटा या बड़ा, तुच्छ या महान् समझना चाहिए और न ही किसी प्राणी को। आपस में मिलजुल कर सौहार्द-पूर्ण तरीके से जीवन यापन करने में ही प्रकृति का सौन्दर्य है। विभिन्न प्राणियों से सम्बन्धित निम्नलिखित श्लोकों को भी पढ़िए और रसास्वादन कीजिए

इन्द्रियाणि च संयम्य बकवत् पण्डितो नरः।
देशकालबलं ज्ञात्वा सर्वकार्याणि साधयेत्॥
काकचेष्टः बकध्यानी श्वाननिद्रः तथैव च।
अल्पाहारः गृहत्यागः विद्यार्थी पञ्चलक्षणम्॥
स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि भुजङ्गमः ।
हसन्नपि नृपो हन्ति, मानयन्नपि दुर्जनः॥
प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यो, देवोऽपि तं लङ्घयितुं न शक्तः।
तस्मान्न शोचामि न विस्मयो मे यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम्॥
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥

वस्तुतः मित्रों के बिना कोई भी जीना पसन्द नहीं करता चाहे उसके पास बाकी सभी अच्छी चीजें क्यों न हों अतः हमें सभी के साथ मिलजुल कर, अपने आस-पास के वातावरण की तथा प्रकृति की सुरक्षा और सुन्दरता में सदैव सहयोग करना चाहिए वस्तुतः तभी हमारी ये कामनाएँ भी सार्थक हो सकती हैं

सर्वे भवन्तु सुखिनः, सर्वे सन्तु निरामयाः।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु, मा कश्चित् दुःखभाग्भवेत्॥
तथा च अधुना रमणीया हि सृष्टिरेषा जगत्पतेः।
जीवाः सर्वेऽत्र मोदन्तां भावयन्तः परस्परम्॥

HBSE 10th Class Sanskrit सौहार्द प्रकृते: शोभा Important Questions and Answers

सौहार्द प्रकृते: शोभा पठित-अवबोधनम्

1. निर्देशः-अधोलिखितं पाठ्यांशं पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरत
(वनस्य दृश्यम्, समीपे एवैका नदी अपि वहति।) एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति । क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूदित्वा वृक्षामारूढः । तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति एवमेव वानराः वारं वारं सिंहं तुदन्ति । क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) पुच्छं कः धुनोति?
(ख) वानरः कुत्र आरूढः?
उत्तराणि:
(क) वानरः,
(ख) वृक्षम्।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः किं करोति?
(ख) पक्षिणः किं दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति?
उत्तराणि:
(क) वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति।
(ख) पक्षिणः सिंहस्य दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) धावति-इति क्रियापदस्य कर्तृपदं लिखत।
(ख) कूदितुम् अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
उत्तराणि
(क) सिंहः,
(ख) तुमुन् ।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्थाः-धुनोति = (धु-गृहीत्वा आन्दोलयति) पकड़ कर घुमा देता है । कर्णमाकृष्य = ( श्रोत्रं कर्षयित्वा, कर्णम्+आकृष्य) कान खींच कर । तुदन्ति = ( अवसादयन्ति) तंग करते हैं। कलरवम् = ( पक्षिणां कूजनम्) चहचहाहट।
हिन्दी में अनुवाद-(यह वन का दृश्य है, समीप में ही एक नदी बह रही है) एक शेर सुखपूर्वक विश्राम कर रहा है, तभी एक बंदर आकर उसकी पूंछ को हिलाता है। क्रोधित हुआ सिंह उसे मार देना चाहता है परंतु बंदर कूदकर वृक्ष पर चढ़ गया। तभी दूसरे वृक्ष से एक दूसरा बंदर शेर के कान को खींचकर फिर वृक्ष के ऊपर चढ़ जाता है। इस प्रकार बंदर बार-बार शेर को तंग करते हैं। क्रोधित हुआ शेर इधर-उधर दौड़ता है, गरजता है, परंतु कुछ भी करने में वह असमर्थ रहता है। बंदर हंसते हैं और वृक्ष के ऊपर अनेक प्रकार के पक्षी भी शेर की ऐसी दशा को देखकर प्रसन्नतापूर्वक चहचहाते हैं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

2. निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति
सिंहः – (क्रोधेन गर्जन्) भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते ? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एकः वानरः – यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानरः – किं न श्रुतां त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः
यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥
(अन्वयः- यः पार्थिवरूपेण सदा परैः पीड्यमानान् वित्रस्तान् जन्तून् न रक्षति स कृतान्तः न संशयः॥)
काकः – आम् सत्यं कथितं त्वया- वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः ।
पिकः . – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुं, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना
वातावरणमाकुलीकरोषि । न रूपं न ध्वनिरस्ति। कृष्णवर्णं, मेध्यामेध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम् ?

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) क्रोधेन कः गर्जति?
(ख) काकं कः उपहसति?
उत्तराणि:
(क) सिंहः,
(ख) पिकः।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) सर्वे मिलित्वा कं तुदन्ति ?
(ख) राजा कीदृशः भवति?
उत्तराणि:
(क) सर्वे मिलित्वा सिंहं तुदन्ति।
(ख) राजा रक्षकः भवति ।

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) मन्यामहे-इति क्रियापदस्य कर्तृपदं लिखत।
(ख) भवितुम् अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
उत्तराणि:
(क) वयम्,
(ख) तुमुन् ।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्था:-सन्नपि = (सन्+अपि) होते हुए भी। वित्रस्तान् = (विशेषेण भीतान्) विशेष रूप से डरे हुओं को। कृतान्तः = (यमराजः) मृत्यु का देवता-यमराज, जीवन का अन्त करने वाले।
सन्दर्भ:- प्रस्तुत नाट्यांश हमारी ‘पाठ्य पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘सौहार्द प्रकृतेः शोभा’ नामक पाठ से उद्धृत है।
प्रसंग:- प्रस्तुत नाट्यांश में बन्दर वनराज सिंह को तंग करते हैं तथा उसे अपनी रक्षा में भी असमर्थ रहने के कारण वन का राजा होने के लिए अयोग्य सिद्ध करते हैं।
हिन्दी-अनुवाद-नींद के टूट जाने से दुखी हुआ शेर वन का राजा होते हुए भी तुच्छ प्राणियों के द्वारा अपनी ऐसी दुर्दशा से थका हुआ सभी प्राणियों को देख कर पूछता है
सिंह-(क्रोध पूर्वक गरजते हुए) अरे ! मैं तो वन का राजा हूं, क्या तुम्हें भय नहीं लगता है ? क्यों मुझे इस प्रकार से सभी मिलकर दुखी कर रहे हो?
एक वानर-क्योंकि तुम वन के राजा होने के किसी भी तरह से योग्य नहीं हो। राजा तो रक्षक होता है परंतु आप तो भक्षक हैं। और तो क्या, तुम तो अपनी रक्षा करने में भी समर्थ नहीं हो फिर हमारी रक्षा कैसे करोगे?
दूसरा वानर-क्या तुमने पंचतंत्र की यह उक्ति नहीं सुनी है
जो प्राणी राजा के रूप में सदैव दूसरों के द्वारा सताए गए तथा विशेष रूप से भयभीत प्राणियों की रक्षा नहीं करता है ऐसा प्राणी राजा के रूप में साक्षात् यमराज ही है इसमें कोई संशय नहीं।
कौआ-हां, यह तो बिल्कुल सच कहा है। वास्तव में वनराज होने के लिए तो मैं ही योग्य हूं।
कोयल-(उपहास करता हुआ) तुम वन के राजा होने के लिए कैसे योग्य हो? जहां -तहां काय-काय की कठोर ध्वनि से सारे वातावरण को व्याकुल ही करते हो। न तुम्हारा रूप है, न आवाज। काले रंग वाले तथा पवित्र-अपवित्र सभी कुछ खा लेने वाले तुझ को हम किस प्रकार वन का राजा मानें?

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

3. काकः – अरे! अरे! किं जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तर्हि त्वं किं गौराङ्गः?
अपि च विस्मयते किं यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते
उदाहरणस्वरूपा-‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’-इति प्रकारेण।
अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम्, अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
पिकः – अलम् अलम् अतिविकत्थनेन। किं विस्मर्यते यत्
काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥
काकः – रे परभृत्! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट् काकः।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) कस्य सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा?
(ख) कयोः भेदः नास्ति?
उत्तराणि:
(क) काकस्य,
(ख) पिककाकयोः ।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) कीदृशः विद्यार्थी आदर्शच्छात्रः मन्यते?
(ख) परभृत् कः अस्ति?
उत्तराणि:
(क) काकचेष्टः विद्यार्थी आदर्शच्छात्रः मन्यते।
(ख) परभृत् पिकः अस्ति।

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) पालयामि-इति क्रियापदस्य कर्तृपदं लिखत।
(ख) सत्यप्रियता-अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
उत्तराणि:
(क) अहम्,
(ख) तल्।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्थाः-अनृतम् = (न ऋतम्, अलीकम्) असत्य। अतिविकत्थनम् = (आत्मश्लाघा) डींगें मारना।
सन्दर्भ:- प्रस्तुत नाट्यांश हमारी ‘पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘सौहार्द प्रकृतेः शोभा’ नामक पाठ से उद्धृत है।
प्रसंग:- प्रस्तुत नाट्यांश में बन्दर और कोयल अपने आप को वन का राजा होने के लिए योग्य सिद्ध करते हैं।
हिन्दी-अनुवाद
कौआ-अरे ! अरे! क्या बकवास कर रहे हो? यदि मेरा काला रंग है तो क्या तू गोरे रंग का है? और भी, क्या तुम्हें याद है कि मेरी सत्यप्रियता लोगों के लिए उदाहरण रूप है-‘झूठ बोले तो कौवा काटे’ इस प्रकार से। हमारा परिश्रम और एकता तो विश्व प्रसिद्ध है। और कौए जैसी चेष्टा करने वाला विद्यार्थी ही आदर्श छात्र माना जाता है।
कोयल-बस करो, बस करो, बहुत अधिक अपनी प्रशंसा मत करो। क्या भूल गए हो कौआ काला होता है, कोयल भी काला होता है – कोयल और कौए में रंग की दृष्टि से कोई भेद नहीं है परंतु वसंत का समय आने पर (अपने कटु या मधुर स्वर के कारण) कौआ कौआ रह जाता है और कोयल कोयल।
कौआ-अरे! दूसरों के आश्रय पर जीने वाले (कोयल)! मैं यदि तुम्हारी संतान की पालना न करूं तो कोयल कहां से आएगा। इसीलिए मैं सबसे बड़ा करुणावान् और पक्षियों का राजा कौआ हूँ।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

4. गजः – (समीपतः एवागच्छन्) अरे! अरे! सर्वां वार्ता शृण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तुमहं स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।

वानरः – अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।)
(गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)

सिंहः – भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः – एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्य: वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं, भयंकरं चापि सिहं गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) सर्वां वार्ता कः शृणोति?
(ख) वानराः, केषां रक्षायै क्षमाः?
उत्तराणि:
(क) गजः,
(ख) वन्यजन्तूनाम् ।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) गजः कीदृशः अस्ति?
(ख) वानरः गजस्यापि पुच्छं विधूय किं करोति?
उत्तराणि:
(क) गजः विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च अस्ति।
(ख) वानरः गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) आगच्छम्-इति क्रियापदस्य कर्तृपदं लिखत।
(ख) पराजेतुम् अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
उत्तराणि:
(क) अहम्,
(ख) तुमुन्।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्थाः-शृण्वन्नेवाहम् = ( शृण्वन् एव अहम्-आकर्णयन्) सुनते हुए ही मैं । पोथयित्वा = (पीडयित्वा हनिष्यामि)पटक-पटक कर मार डालूंगा। मारयिष्यामि = (हनिष्यामि) मार डालूँगा। विधूय = (आकर्ण्य) खींच कर। आलोडयितुम् = हिलाना चाहता है। पराजेतुम् = हराने के लिए।
सन्दर्भः- प्रस्तुत नाट्यांश हमारी ‘पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘सौहार्द प्रकृतेः शोभा’ नामक पाठ से उद्धृत है।
प्रसंग:- प्रस्तुत नाट्यांश में हाथी और बन्दर अपने आप को वन का राजा होने के लिए योग्य सिद्ध करते हैं।
हिन्दी-अनुवाद: हाथी-(पास में आते हुए) अरे! अरे ! संपूर्ण बातचीत को सुनते हुए ही मैं यहां आया हूं। मैं विशाल शरीर वाला, बलशाली और पराक्रम वाला हूँ। शेर हो या कोई दूसरा प्राणी, वन में रहने वाले पशुओं को तंग करने वालों को तो मैं अपनी सूंड से से पटक-पटक कर मार दूंगा। है कोई कोई दूसरा इतना पराक्रमी। इसीलिए मैं ही वन का राजा होने के लिए योग्य हूं।
बंदर-अरे! अरे ! ऐसे ही। (और जल्दी से हाथी की पूंछ खींचकर वृक्ष के ऊपर चढ़ जाता है।) (हाथी उस वृक्ष को ही अपनी सूंड से हिलाना चाहता है, परंतु बंदर तो कूदकर दूसरे वृक्ष पर चढ़ जाता है। इस प्रकार बन्दर को एक वृक्ष से दूसरे वृक्ष पर दौड़ते हुए देखकर शेर भी हंस पड़ता है और कहता हैअरे हाथी! मुझे भी इसी तरह से ये बंदर तंग कर रहे थे।
बंदर-इसीलिए तो मैं कहता हूं कि मैं ही वन का राजा होने के लिए योग्य हूँ, क्योंकि बड़े से बड़े शरीर वाले, पराक्रमी और भयंकर शेर या हाथी को भी पराजित करने में यह हमारी वानर जाति समर्थ है। इसीलिए वन में रहने वाले प्राणियों की रक्षा करने के लिए हम ही समर्थ हैं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

5. (एतत्सर्वं श्रुत्वा नदीमध्ये एक: बकः)
बकः – अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति अहं तु शीतले जले
बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान चिन्तयिष्यामि, योजनां निर्मीय च स्वसभायां विविधपदमलंकुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
मयूरः-(वृक्षोपरितः-साट्टहासपूर्वकम्) विरम विरम आत्मश्लाघायाः किं न जानासि यत्
यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव।।
को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि।धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।

वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय।शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) शीतले जले ध्यानमग्नः कः तिष्ठति ?
(ख) बकः क्रूरतया कान् भक्षयति?
उत्तराणि:
(क) बकः,
(ख) मीनान्।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) बकस्य कारणात् किम् अवमानितं जातम् ?
(ख) सर्वे वन्यजीवाः कस्मै तत्पराः भवन्तु?
उत्तराणि:
(क) बकस्य कारणात् सर्वं पक्षिकुलम् अवमानितं जातम् ।
(ख) सर्वे वन्यजीवाः वानरस्य राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु। ।

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) आत्मप्रशंसा-इति पदस्य अत्र प्रयुक्तं पर्यायपदं लिखत।
(ख) जातम्-अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
उत्तराणि:
(क) आत्मश्लाघा,
(ख) क्त।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्थाः-चिन्तयिष्यामि = (विचारयिष्यामि) विचार करूँगा। विप्लवेतेह = (विप्लवेत+इह –इह निमज्जेत् /विशीर्येत) डूब जाती है । जलधौ = (सागरे) समुद्र में । नौरिव = (नौः+इव-नौकायाः समानम्) नौका के समान। अधिगृह्य = (गृहीत्वा) पकड़ कर। आत्मश्लाघा = (आत्मप्रशंसा) अपनी प्रशंसा। तत्पराः = (संलग्नाः) तैयार, संलग्न।
सन्दर्भ:- प्रस्तुत नाट्यांश हमारी ‘पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘सौहार्दै प्रकृतेः शोभा’ नामक पाठ से उद्धृत है।
प्रसंग:- प्रस्तुत नाट्यांश में बगुला और बन्दर अपने आप को वन का राजा होने के लिए योग्य सिद्ध करते हैं।
हिन्दी-अनुवाद- (यह सब सुनकर नदी के बीच से ही एक बगुला-)।
बगुला-अरे ! अरे ! मुझे छोड़कर कोई दूसरा वन का राजा कैसे हो सकता है? मैं ही तो शीतल जल में बहुत समय तक एकाग्र होकर, ध्यान मग्न होकर, स्थितप्रज्ञ के समान ठहर कर सभी की रक्षा के उपायों का चिंतन करूंगा और योजना बनाकर अपनी सभा में अनेक पदों को सुशोभित करने वाले प्राणियों के साथ मिलकर रक्षा के उपायों को क्रियान्वित करवाऊंगा। इसीलिए मैं ही वन का राजा होने के लिए योग्य हूं।
मोर-(वृक्ष के ऊपर से ही ठहाके के साथ हँसकर) बस करो! बस करो! अपनी प्रशंसा से बस करो। क्या नहीं जानते हो कि –
यदि अच्छा नेता राजा न बने तो प्रजा बिना किनारों वाली नौका की तरह समुद्र में डूब जाया करती है।
तुम्हारे ध्यान की अवस्था को कौन नहीं जानता, स्थितप्रज्ञ होने के बहाने से बेचारी मछलियों को छल से पकड़कर बड़ी क्रूरता से खा जाते हो। धिक्कार है तुम्हें, तुम्हारे कारण से ही तो सभी पक्षी समूह अपमानित होते हैं।
बंदर-(बड़े गर्व के साथ) इसीलिए तो कहता हूं कि वनराज के पद को सुशोभित करने के योग्य मैं ही हूं। सभी वन्य प्राणी मेरे राज्याभिषेक के लिए तैयार हो जाएं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

6. मयूरः – अरे वानर! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्यः वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं माम् वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना यतः कथं कोऽप्यन्यः विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः।
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक्! नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना। पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् (पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन् ) न कोऽपि त्रैलोक्याम् मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) विधात्रा पक्षिराजः कः कृतः?
(ख) मयूरस्य पिच्छानां सौन्दर्य कीदृशम्?
उत्तराणि:
(क) मयूरः,
(ख) अपूर्वम्।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) मयूरस्य शिरसि किं विराजते ?
(ख) मयूरः कथं नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति?
उत्तराणि:
(क) मयूरस्य शिरसि राजमुकुट इव शिखा विराजते।
(ख) मयूरः पिच्छान् उद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति।

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) अहिभुक् – इति पदस्य अत्र प्रयुक्तं पर्यायपदं लिखत।
(ख) कृत्वा-अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
उत्तराणि:
(क) मयूरः,
(ख) क्त्वा।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्थाः-शिरसि = (मस्तके)सिर पर। अहिभुक् = (मयूर) साँप को खाने वाला, मोर। विधात्रा = (भगवता) विधाता ने।
सन्दर्भ:- प्रस्तुत नाट्यांश हमारी ‘पाठ्य पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘सौहार्द प्रकृतेः शोभा’ नामक पाठ से उद्धृत है।
प्रसंग:-प्रस्तुत नाट्यांश में मोर अपने आप को वन का राजा होने के लिए योग्य सिद्ध करता है।
हिन्दी-अनुवाद-मोर-अरे बंदर! चुप हो जा। तू किस प्रकार से वनराज के पद के योग्य है? देखो देखो, मेरे सिर पर राजमुकुट की तरह इस शिखा को स्थापित करते हुए स्वयं विधाता ने ही मुझे पक्षीराज बना दिया है। इसीलिए वन में रहते हुए मुझे वन के राजा के रूप में देखने के लिए तैयार हो जाओ। अब कोई भी दूसरा विधाता के निर्णय को विपरीत करने में समर्थ नहीं है।
कौआ-(व्यंग्य के साथ) अरे सांपों को खाने वाले मोर! नृत्य को छोड़कर तुम्हारी कोई विशेषता है कि तुमको वनराज के पद के योग्य हम मान लें।
मोर-क्योंकि मेरा नृत्य तो प्रकृति की आराधना है। देखो देखो, मेरी पूँछ का अपूर्व सौंदर्य। ( पंखों को ऊपर उठा कर नृत्य की मुद्रा में खड़े होतेहुए) तीनों लोकों में भी कोई मेरे समान सुंदर नहीं है। वन्य प्राणियों के ऊपर आक्रमण करने वाले को तो मैं अपने सौंदर्य से और नृत्य से ही आकर्षित करके जंगल से बाहर कर दूंगा। इसीलिए मैं ही वनराज के पद को पाने के लिए योग्य हूं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

7. (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुमागतौ एतं विवादं शृणुत: वदतः च)
व्याघ्रचित्रको – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते?
एतदर्थं तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंह -. तूष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षको न तु रक्षको। एते वन्यजीवाः भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।
बकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशीतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।
सर्वे पक्षिणः – (उच्चैः)- आम् आम् – कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
( परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयति तर्हि कथं निर्णयः भवेत् तदा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूकं वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः उलूक एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशन्ति च तदानीयन्तां नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति।)
सर्वे पक्षिणः सज्यायै गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव
काकः – (अट्टाहसपूर्णेन-स्वरेण)-सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर- हंस- कोकिल-चक्रवाकशुक-सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं सर्वे सजाः। पूर्णं दिनं यावत् निद्रायमाणः एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति। वस्तुतस्तु
स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति।।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) वन्यजीवाः कं रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते?
(ख) पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः कः तिष्ठति ?
उत्तराणि:
(क) भक्षकम्,
(ख) उलूकः ।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) सिंहेन कदा यावत् शासनं कृतम्?
(ख) कीदृशः उलूकः पक्षिणां राजा भविष्यति?
उत्तराणि:
(क) सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम्।
(ख) आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः उलूकः पक्षिणां राजा भविष्यति।

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) अनुचितम् -इति पदस्य अत्र प्रयुक्तं पर्यायपदं लिखत ।
(ख) निद्रायमाण:-अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
उत्तराणि:
(क) अयुक्तम्,
(ख) शानच् ।

हिन्दीभाषया पाठबोध:
शब्दार्थाः-संशीतिलेशस्य = (सन्देहमात्रस्य) ज़रा से भी सन्देह की। अवकाशः= (स्थानम्) जगह । वीक्ष्य = (विलोक्य/दृष्ट्वा) देखकर। सम्भाराः = (सामग्र्यः) सामग्रियाँ। करालवक्त्रस्य = (भयंकरमुखस्य) भयंकर मुख वाले का।
सन्दर्भ:- प्रस्तुत नाट्यांश हमारी ‘पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘सौहार्द प्रकृतेः शोभा’ नामक पाठ से उद्धृत है।
प्रसंग:- प्रस्तुत नाट्यांश में पक्षीसमूह उल्लू को वन का राजा बनाने के लिए प्रस्ताव करते हैं, कौआ इसका निषेध करता है।
हिन्दी-अनुवाद – (इसी समय बाघ और चीता ये दोनों भी नदी के जल को पीने के लिए आते हैं, इस विवाद को सुनते हैं और कहते हैं)
बाघ और चीता-अच्छा, राजा के पद के लिए किसी सुपात्र का चयन किया जा रहा है ? इसके लिए तो हम दोनों ही योग्य हैं, जिस किसी का भी सर्वसम्मति से चुनाव कर लो ।
शेर-अरे चुप हो जा। तुम दोनों भी मेरी तरह भक्षक हो रक्षक नहीं, ये वन के प्राणी भक्षक को रक्षक के पद के योग्य नहीं मानते हैं। इसीलिए तो विचार चल रहा है।
बगुला-शेर महोदय ने सर्वथा उचित बात कही। वास्तव में शेर ने बहुत समय तक शासन कर लिया, परंतु अब तो कोई पक्षी ही राजा हो यह निश्चय किया जाना चाहिए, इसमें तो लेशमात्र भी संशय नहीं है।
सभी पक्षी-(जोर से) हां हां, कोई पक्षी ही राजा बनेगा।
(परंतु कोई भी पक्षी अपने बिना दूसरे को इस पद के योग्य विचार नहीं करता है, तो कैसे निर्णय हो। तब सभी ने गहन निद्रा में निश्चिंत होकर सोते हुए उल्लू को देखकर विचार किया कि जो आत्मप्रशंसा से हीन है, जिसे पद का भी कोई लोभ नहीं है- ऐसा उल्लू ही हमारा राजा होगा। सभी पक्षी आपस में आदेश करते हैं और राजा के अभिषेक संबंधी सामग्री को ले आते हैं।)
सभी पक्षी तैयारी के लिए जाना चाहते हैं तभी अचानक ही कौआ भयंकर हंसी हंसते हुए कहता है
कौआ- यह तो बिल्कुल ही गलत है। क्योंकि मोर, हंस, कोयल, चकवा, तोता, सारस आदि मुख्य पक्षियों के विद्यमान रहते हुए यह दिन का अंधा डरावने मुख वाले उल्लू के राज्य-अभिषेक के लिए सभी तैयार हो रहे हैं। सारा दिन सोते हुए यह किस प्रकार हमारी रक्षा करेगा? वास्तव में तो
जो स्वभाव से अत्यंत भयंकर हो, अत्यंत उग्र हो, क्रूर हो और प्रेमपूर्ण बातचीत न करता हो ऐसे इस उल्लू को राजा बनाकर कौन सी सिद्धि होगी?

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

8. (ततः प्रविशति प्रकृतिमाता)
(सस्नेहम्) भोः भोः प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव मे सन्ततिः। कथं मिथः कलहं कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः। सदैव स्मरत
D:\MBD Class 10 Sanskrit (Haryana) Part 2\Ch 7\HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7
ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम्॥
(सर्वे प्राणिनः समवेतस्वरेण) मातः।
कथयति तु भवती सर्वथा सम्पक परं
वयं भवतीं न जानीमः। भवत्याः परिचयः कः?

प्रकृतिमाता – अहं प्रकृतिः युष्माकं सर्वेषां जननी? यूयं सर्वे एव मे प्रियाः सर्वेषामेव मत्कृते महत्त्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्। तद्यथा कथितम्

प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥

अपि च-

अगाधजलसञ्चारी न गर्व याति रोहितः ।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फु(रायते॥

अतः भवन्तः सर्वेऽपि शफरीवत् एकैकस्य गुणस्य चर्चा विहाय मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय वनरक्षायै च प्रयतन्ताम्। सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति मिलित्वा दृढसंकल्पपूर्वकं च गायन्ति

प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते ॥

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(अ) एकपदेन उत्तरत
(क) कतिविधं प्रीतिलक्षणम्?
(ख) प्राणिनां लाभः केन प्रजायते ?
उत्तराणि:
(क) षड्विधम्,
(ख) अन्योन्यसहयोगेन।

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) प्रकृतिः केषां जननी?
(ख) वस्तुतः सर्वे वन्यजीविनः कीदृशाः?
(ग) सर्वे मिलित्वा कां प्रणमन्ति?
उत्तराणि:
(क) प्रकृतिः सर्वेषां प्राणिनां जननी।
(ख) वस्तुतः सर्वे वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः।
(ग) सर्वे मिलित्वा प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति?

(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(क) परस्परम् -इति पदस्य अत्र प्रयुक्तं पर्यायपदं लिखत।
(ख) महत्त्वम्-अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
उत्तराणि:
(क) मिथः,
(ख) त्व।

हिन्दीभाषया पाठबोधः ।
शब्दार्थाः-मिथः = (परस्परम्) आपस में । गुह्यमाख्याति = (रहस्यं वदति) रहस्य कहता है । मोदध्वम् = (प्रसन्नाः भवत)(तुम सब) प्रसन्न हो जाओ। अगाधजलसञ्चारी = (असीमितजलधारायां भ्रमन्) अथाह जलधारा में संचरण करने वाला। रोहितः = (रोहित नाम मत्स्य:) रोहित (रोह) नामक बड़ी मछली। अंगुष्ठोदकमात्रेण = (अंगुष्ठमात्रजले)अंगूठे के बराबर जल में अर्थात् थोड़े से जल में। शफरी = (लघुमत्स्यः ) छोटी सी मछली।

सन्दर्भः- प्रस्तुत नाट्यांश हमारी ‘पाठ्य पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘सौहार्द प्रकृतेः शोभा’ नामक पाठ से उद्धृत है।

प्रसंग:- प्रस्तुत नाट्यांश में वन्य प्राणियों के विवाद को देख-सुनकर प्रकृति माता स्वयं उपस्थित होकर उनके विवाद का निवारण करती है।

हिन्दी-अनुवाद: (तभी प्रकृति माता मंच पर प्रवेश करती है) (स्नेहपूर्वक) अरे अरे प्राणियो! तुम सभी मेरी संतान हो। क्यों आपस में झगड़ा करते हो। वास्तव में वन में रहने वाले सभी प्राणी एक दूसरे के आश्रित हैं। हमेशा याद रखो जो प्राणी देता है, लेता है, गोपनीय बात को बताता है, गोपनीय बात को पूछता है, खाता है और खिलाता है -प्रेम के ये छः लक्षण हैं।

(सभी प्राणी एक’ स्वर में) आप बिल्कुल ठीक कह रही हैं, परंतु हम आपको नहीं जानते। आपका परिचय क्या है? प्रकृति माता-मैं तुम सब की मां प्रकृति हूँ। तुम सब मेरे प्रिय हो, समय के अनुसार मेरे लिए सभी का महत्व है। इसीलिए आपस में झगड़ा करके समय व्यर्थ मत करो, अपितु मिलकर ही आनंदित होओ और अपने जीवन को आनंदमय बनाओ क्योंकि कहा भी है

प्रजा के सुख में ही राजा का सुख होता है, प्रजा के हित में ही राजा का हित होता है, राजा का हित अपनी प्रिय वस्तु में भी नहीं होता अपितु प्रजाओं का कल्याण करने में ही राजा का प्रिय और राजा का हित होता है।
और भी
गहरे जल में विचरण करने वाला रोहित (रोहू नामक बड़ी मछली) घमंड नहीं करता। जबकि अंगूठे के समान थोड़ी गहराई रखने वाले शफरी नामक छोटी मछली बहुत उछला करती है, इसीलिए आप सभी शफरी की तरह एक-एक के गुण की चर्चा छोड़ कर, एक साथ मिलकर प्रकृति के सौंदर्य के लिए और इस वन की रक्षा करने के लिए प्रयत्न करो।

सभी प्रकृति माता को प्रणाम करते हैं और मिलकर दृढ़ संकल्प पूर्वक गाते हैंआपसी विवाद से प्राणियों की हानि होती है एक दूसरे के सहयोग करने से उनका लाभ होता है

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा

सौहद प्रकृतेः शोभा Summary in Hindi

सौहार्द प्रकृते: शोभा पाठ-परिचय

समाज में आज चारों ओर अपनी श्रेष्ठता और दूसरों का तिरस्कार करने की एक परम्परा-सी बन गई है। इसी कारण हम यत्र-तत्र सर्वत्र देखते हैं कि समाज में प्रायः विघटन और भेद-भाव का वातावरण पल्लवित हो रहा है। पारस्परिक व्यवहार में दूसरे के कल्याण का सद्भाव तो विनष्ट-सा ही हो गया है। जीवन का एक मात्र लक्ष्य जिस-किसी भी तरह से स्वार्थ-सिद्धि करना बन गया है। उत्तम हो या निकृष्ट अथवा घोर निकृष्ट हर प्रकार के साधन से केवल अपने स्वार्थ को ही सिद्ध करना चाहिए- मानो यह ही मनुष्य का एकमात्र लक्ष्य रह गया है। संभवतः यहे पंक्तियां किसी कवि ने ऐसे ही लोगों के लिए कही हैं

“नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्”
प्रस्तुत पाठ में समाज में आपसी मेलजोल को बढ़ाने की दृष्टि से पशु पक्षियों के माध्यम से बहुत ही उत्तम शिक्षा दी गई है और यह बताया गया है कि प्रकृति रूपी माता आपस में सौहार्द का सबसे सुंदर प्रतीक है। जहां पर प्रकृति का प्रत्येक अंग चाहे वह छोटा पक्षी हो या कोई बड़ा हिंसक प्राणी सभी का अपने अपने स्थान पर बड़ा महत्व है। सभी एक दूसरे पर आश्रित हैं। पाठ में इन पशु पक्षियों का आपस में संवाद दिखाया गया है, जिसमें वहे अपनी-अपनी श्रेष्ठता को सिद्ध करना चाह रहे हैं। अंत में प्रकृति रूपी माता उन्हें मिलजुल कर रहने का कल्याणकारी संदेश देती है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 सौहार्द प्रकृते: शोभा Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

HBSE 10th Class Sanskrit भूकम्पविभीषिका Textbook Questions and Answers

भूकम्पविभीषिका Class 10 HBSE Shemushi प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृतभाषा में लिखिए-)
(क) समस्तराष्ट्र कीदृक् उल्लासे मग्नम् आसीत् ?
(ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः कः जनपदः आसीत् ?
(ग) पृथिव्याः स्खलनात् किं जायते ?
(घ) समग्रो विश्वः कैः आतंकितः दृश्यते ?
(ङ) केषां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते ?
(च) कीदृशानि भवनानि धराशायीनि जायन्ते ?
उत्तराणि
(क) समस्तराष्ट्रं नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नम् आसीत् ।
(ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः कच्छजनपदः आसीत्।।
(ग) पृथिव्याः स्खलनात् बहुभूमिकानि भवनानि क्षणेनैव धराशायीनि जायन्ते।
(घ) समग्रो विश्वः भूकम्पैः आतंकित: दृश्यते।
(ङ) ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते।
(च) बहुभूमिकानि भवनानि धराशायीनि जायन्ते।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

भूकम्पविभीषिका HBSE 10th Class Shemushi प्रश्न 2.
सन्धिं/सन्धिविच्छेदं च कुरुत (सन्धि/सन्धिविच्छेद कीजिए-)
(अ) परसवर्णसन्धिनियमानुसारम् (परसवर्ण सन्धि के नियम के अनुसार-)
(क) किञ्च = ……………….. + च
(ख) ……… = नगरम् + तु
(ग) विपन्नञ्च = ……………….. + ………………..
(घ) ……………….. = किम् + नु
(ङ) भुजनगरन्तु = ……………….. + ………………..
(च) ……………….. = सम् + चयः।
उत्तराणि
(क) किञ्च = किम् + च
(ख) नगरन्तु = नगरम् + तु
(ग) विपन्नञ्च = विपन्नम् + च
(घ) किन्नु = किम् + नु
(ङ) भुजनगरन्तु = भुजनगरम् + तु
(च) सञ्चयः = सम् + चयः।

(आ) विसर्गसन्धिनियमानुसारम् (विसर्ग सन्धि के नियम के अनुसार-)
(क) शिशवस्तु = ……………….. + ………………..
(ख) ……………….. = विस्फोटैः + अपि
(ग) सहस्त्रशोऽन्ये = ……………….. + अन्ये
(घ) विचित्रोऽयम् = विचित्रः + ………………..
(ङ) ……………….. = भूकम्पः + जायते
(च) वामनकल्प एव = ……………….. + ………………..
उत्तराणि
(क) शिशवस्तु = शिशवः + तु
(ख) विस्फोटैरपि = विस्फोटैः + अपि
(ग) सहस्रशोऽन्ये = सहस्त्रशः + अन्ये
(घ) विचित्रोऽयम् = विचित्रः + अयम्
(ङ) भूकम्पो जायते = भूकम्पः + जायते
(च) वामनकल्प एव = वामनकल्पः + एव

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

Sanskrit 10th Class Chapter 10 HBSE Shemushi प्रश्न 3.
(अ) ‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे विलोमपदानि, तयोः संयोगं कुरुत
(‘क’ स्तम्भ में दिए गए पदों का ‘ख’ स्तम्भ में दिए गए विलोम पदों के साथ संयोग कीजिए-)
क – ख
सम्पन्नम् – प्रविशन्तीभिः
ध्वस्तभवनेषु – सुचिरेणैव
निस्सरन्तीभिः – विपन्नम्
निर्माय – नवनिर्मित-भवनेषु
क्षणेनैव – विनाश्य
उत्तराणि
पदम् – विलोमपदम्
क – ख
सम्पन्नम् – विपन्नम्
ध्वस्तभवनेषु – नवनिर्मित-भवनेषु
निस्सरन्तीभिः – प्रविशन्तीभिः
निर्माय – विनाश्य
क्षणेनैव – सुचिरेणैव।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

(आ) ‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे समानार्थकपदानि तयोः संयोगं कुरुत
(‘क’ स्तम्भ में दिए गए पदों का ‘ख’ स्तम्भ में दिए गए समानार्थक पदों के साथ संयोग कीजिए-)
क – ख
पर्याकुलम् – नष्टाः
विशीर्णाः – क्रोधयुक्ताम्
उगिरन्तः – संत्रोट्य
विदार्य – व्याकुलम्
प्रकुपिताम् – प्रकटयन्तः
उत्तराणि
पदम् – समानार्थकपदम्
क – ख
पर्याकुलम् – व्याकुलम्
विशीर्णाः – नष्टाः
उद्गिरन्तः – प्रकटयन्तः
विदार्य – संत्रोट्य
प्रकुपिताम् – क्रोधयुक्ताम्।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

भूकम्पविभीषिका Answer In Sanskrit 10th Class Shemushi प्रश्न 4.
(अ) उदाहरणमनुसृत्य प्रकृति-प्रत्यययोः विभागं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार प्रकृति-प्रत्यय का विभाजन कीजिए-)
यथा-परिवर्तितवती – परि + वृत् + क्तवतु + डीप् (स्त्री)
धृतवान् – …………………… + ……………………
हसन् – …………………… + ……………………
विशीर्णाः – वि + शृ + क्त + ………..
प्रचलन्ती – …………………… + शतृ + डीप् (स्त्री)
हतः – …………………… + ……………………
उत्तराणि
परिवर्तितवती – परि + वृत् + क्तवतु + डीप् (स्त्री)
धृतवान् – धृ + क्तवतु
हसन् – हस् + शतृ
विशीर्णाः – वि + शृ + क्त + टाप
प्रचलन्ती – प्र + चल् + शतृ + ङीप् (स्त्री)
हतः – हन् + क्त।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

(आ) पाठात् विचित्य समस्तपदानि लिखत
महत् च तत् कम्पनं = …………………………..
दारुणा च सा विभीषिका = …………………………..
ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु = …………………………..
प्राक्तने च तस्मिन् युगे = …………………………..
महत् च तत् राष्ट्र तस्मिन् = …………………………..
उत्तराणि
विग्रहः – समस्तपदम्
महत् च तत् कम्पनं = महत्कम्पनम्
दारुणा च सा विभीषिका = दारुणविभीषिका
ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु = ध्वस्तभवनेषु
प्राक्तने च तस्मिन् युगे = प्राक्तनयुगे
महत् च तत् राष्ट्रं तस्मिन् = महाराष्ट्रे।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

Class 10th Sanskrit Chapter 10 HBSE Shemushi प्रश्न 5.
स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूलपदों के आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए-)
(क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती।
(ख) वैज्ञानिकाः कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भे, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते।
(ग) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते।
(घ) एतादृशी भयावहघटना गढ़वालक्षेत्रे घटिता।
(ङ) तदिदानीम् भूकम्पकारणं विचारणीयं तिष्ठति।
उत्तराणि-(प्रश्ननिर्माणम्)
(क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं केषु परिवर्तितवती ?
(ख) के कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भे, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते ?
(ग) विवशाः प्राणिनः कुत्र पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते ?
(घ) कीदृशी भयावहघटना गढ़वालक्षेत्रे घटिता ?
(ङ) तदिदानीम् किं विचारणीयं तिष्ठति ?

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

प्रश्न 6.
‘भूकम्पविषये’ पञ्चवाक्यमितम् अनुच्छेदं लिखत।
(‘भूकम्प’ विषय पर पाँच वाक्यों का एक अनुच्छेद लिखिए)
उत्तरम्
(i) भूमिकम्पनम् एव भूकम्पनं कथ्यते।
(ii) भूकम्पेन जनजीवनम् अस्त-व्यस्तं भवति, महाविनाशः च जायते।
(iii) भूमिगर्भे शिलासंघात-स्खलनात् भूकम्पः जायते-इति भूगर्भवैज्ञानिकाः कथयन्ति।
(iv) ज्वालामुखविस्फोटैः अपि भूकम्प: जायते।
(v) भूकम्पः प्राकृतिक-विपदा वर्तते अतः अस्याः निवारणाय न कोऽपि उपायः ।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

प्रश्न 7.
कोष्ठकेषु दत्तेषु धातुषु निर्देशानुसारं परिवर्तनं विधाय रिक्तस्थानानि पूरयत
(कोष्ठक में दी गई धातुओं में निर्देश के अनुसार परिवर्तन करके रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए-)
(क) समग्रं भारतं उल्लासे मग्नः ……….. ( अस् + लट् लकारे)
(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं ……. (कृ + क्तवतु + डीप्)
(ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीना: ….. (भू + लङ् प्र० पु०, बहु०)
(घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां ……… (भू + लट्, प्र० पु०, बहु०)
(ङ) मानवाः ……… यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा ? (पृच्छ् + लट्, प्र० पु०, बहु०)
(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे ……. ( सम् + आ + विश् + विधिलिङ् प्र० पु०, बहु० )
उत्तराणि
(क) समग्रं भारतं उल्लासे मग्नः अस्ति।
(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं कृतवती।
(ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः अभवन्।
(घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां भवन्ति।
(ङ) मानवाः पृच्छन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा ?
(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे समाविशेयुः।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

योग्यताविस्तारः
भूकम्प-परिचय- भूमि का कम्पन भूकम्प कहलाता है। वह बिन्दु भूकम्प का उद्गम केन्द्र कहा जाता है, जिस बिन्दु पर कम्पन की उत्पत्ति होती है। कम्पन तरंग के रूप में विविध दिशाओं में आगे चलता है। ये तरंगें सभी दिशाओं में उसी प्रकार फैलती हैं जैसे किसी शान्त तालाब में पत्थर के टुकड़ों को फेंकने से तरंगें उत्पन्न होती है।

धरातल पर कुछ स्थान ऐसे हैं जहाँ भूकम्प प्रायः आते ही रहते हैं। उदाहरण के अनुसार-प्रशान्त महासागर के चारों ओर के प्रदेश, हिमाचल प्रदेश, गङ्गा, ब्रह्मपुत्र का तटीय भाग इन क्षेत्रों में अनेक भूकम्प आए जिनमें से कुछ तो अत्यधिक भयावह और विनाशकारी थे। सुनामी भी एक प्रकार का भूकम्पन ही है जिसमें भूमि के भीतर अत्यन्त गहराई से तीव्र कम्पन उत्पन्न होता है। यही कम्पन समुद्र के जल को काफी ऊँचाई तक तीव्रता प्रदान करता है। फलस्वरूप तटीय क्षेत्र सर्वाधिक प्रभावित होते हैं। सुनामी का भीषण प्रकोप 26 दिसम्बर 2004 को हुआ। जिसकी चपेट में भारतीय प्रायद्वीप सहित अनेक देश आ गए। क्षिति, जलं, पावक, गगन और समीर इन पञ्चतत्वों में सन्तुलन बनाए रखकर प्राकृतिक आपदाओं से बचा जा सकता है। इसके विपरीत असन्तुलित पञ्चतत्त्वों से सृष्टि विनष्ट हो सकती है ?

भूकम्पविषये प्राचीनमतम् प्राचीनैः ऋषिभिः अपि स्वस्वग्रन्थेषु भूकम्पोल्लेखः कृतः येन स्पष्टं भवति यत् भूकम्पाः प्राचीनकालेऽपि आयान्ति स्म।

वराहसंहितायाम्
क्षितिकम्पमाहुरेके मह्यन्तर्जलनिवासिसत्त्वकृतम्
भूभारखिन्नदिग्गजनिःश्वास-समुद्भवं चान्ये।
अनिलोऽनिलेन निहितः क्षितौ पतन् सस्वनं करोत्यन्ये
केचित् त्वदृष्टकारितमिदमन्ये प्राहुराचार्याः॥

मयूरचित्रे
कदाचित् भूकम्पः श्रेयसेऽपि कल्पते। एतादृशाः अपि उल्लेखाः अस्माकं साहित्ये समुपलभ्यन्ते यथा वारुणमण्डलमौशनसे

प्रतीच्यां यदि कम्पेत वारुणे सप्तके गणे,
द्वितीययामे रात्रौ तु तृतीये वारुणं स्मृतम्।
अत्र वृष्टिश्च महती शस्यवृद्धिस्तथैव च,
प्रज्ञा धर्मरताश्चैव भयरोगविवर्जिताः॥
उल्काभूकम्पदिग्दाहसम्भवः शस्यवृद्धये।
क्षेमारोग्यसुभिक्षायै वृष्टये च सुखाय च।।
भूकम्पसमा एव अग्निकम्पः, वायुकम्पः, अम्बुकम्पः इत्येवमन्येऽपि भवन्ति।

भूकंपविभीषिका
भूकम्प के विषय में प्राचीन मत-प्राचीन ऋषियों ने भी अपने-अपने ग्रन्थों में भूकम्प का उल्लेख किया है। जिससे स्पष्ट होता है कि प्राचीन काल में भी भूकम्प आया करते थे। जैसे कि वराहसंहिता में (कहा गया है)

कुछ विद्वानों ने धरती के अन्दर जल में निवास करने वाले प्राणियों के द्वारा किया गया भूकम्प कहा है। कुछ दूसरे विद्वानों के मतानुसार पृथ्वी के भार से खिन्न दिग्गजों के विश्वास से उत्पन्न भूकम्प कहा गया है। कुछ दूसरे विद्वानों का कहना है कि वायु का वायु के साथ जब टकराव होता है तो पृथ्वी पर दबाव डालते हुए वायु भयंकर शब्द करता है, जिससे भूकम्प पैदा होता है। कुछ दूसरे आचार्यों के अनुसार भूकम्प अज्ञात कारणों से होता है।

मयूर चित्र में कभी भूकम्प कल्याण के लिए भी होता है, ऐसे भी उल्लेख हमारे साहित्य में मिलते हैं। जैसे कि औशनस वारुणमण्डल में (कहा गया है)-यदि वरुण द्वारा अधिष्ठित पश्चिम दिशाओं सप्तम गण में रात्रि के द्वितीय और तृतीय प्रहर में भूकम्प होता है, तो उसे वारुण भूकम्प कहा गया है। इस भूकम्प के होने पर पर्याप्त वर्षा होती है, जिससे धन-धान्य की वृद्धि होती है। बुद्धि धर्मकार्यों में लगती है और सब लोग भय तथा रोग से मुक्त हो जाते हैं। उल्कापात, भूकम्प तथा दिग्दाह का होना धान्य-वृद्धि, क्षेत्र = अप्राप्त की प्राप्ति, आरोग्य, सुभिक्षा = समृद्धि, वर्षा तथा सुख के लिए माना गया है। भूकम्प के समान ही अग्निकम्प, वायुकम्प, जलकम्प तथा ऐसे ही दूसरे कम्पन भी होते हैं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

HBSE 10th Class Sanskrit भूकम्पविभीषिका Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां वाक्यानां/सूक्तीनां भावार्थं हिन्दीभाषायां लिखत
(अधोलिखित वाक्यों/सूक्तियों के भावार्थ हिन्दीभाषा में लिखिए-)

(क) दैवः प्रकोपो भूकम्पो नाम।
(भूकम्प एक दैवीय आपदा है) भावार्थ – प्रस्तुत वाक्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक शेमुषी भाग-2 के ‘भूकम्पविभीषिका’ पाठ से उद्धृत किया गया है। इसमें भूकम्प को दैवीय आपत् कहा गया है। विद्वानों ने विपत्तियों को आधिदैविक, आधिभौतिक और आध्यात्मिक इन तीन श्रेणियों में बाँटा है। जीव-जन्तुओं के कारण आने वाली विपदाओं को आधिभौतिक, मानसिक चिन्ताओं को आध्यात्मिक और प्राकृतिक कारणों से आने वाली विपत्तियों को आधिदैविक या दैवीय आपदाएँ कहा जाता है। भूकम्प भी क्योंकि मानवीय सीमाओं से परे की बात है अतः इसे प्रकृति का प्रकोप माना जाता है। जिसका कोई स्थायी हल मानव के पास नहीं है। तथापि कतिपय सावधानियाँ रखने से भूकम्प से होने वाली हानि को कम किया जा सकता है।

(ख) प्रकृतिसमक्षमद्यापि विज्ञानगर्वितो मानवः वामनकल्पः एव’।
(प्रकृति के समक्ष विज्ञान की खोजों से गर्वित मनुष्य आज भी अतीव तुच्छ है) भावार्थ -प्रस्तुत वाक्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक शेमुषी भाग-2 के ‘भूकम्पविभीषिका’ पाठ से उद्धृत किया गया है। इसमें विज्ञान के ज्ञान से गर्वित मनुष्य को प्रकृति के आगे बौना बताया गया है। मनुष्य ने अपने बुद्धिबल से आज अनेकानेक अद्भुत सुख-सुविधाएँ तैयार कर ली हैं। उसने घातक बीमारियों के उपचार ढूंढ निकाले हैं, ध्वनि की गति से भी तेज चलने वाले विमान तैयार कर लिए हैं, मोबाइल और कम्प्यूटर जैसे यन्त्र तैयार कर लिए हैं, चन्द्र और मंगल तक पहुँच बना ली है तथापि प्रकृति जब कभी मनुष्य बाढ़, ज्वालामुखी विस्फोट, आन्धी तूफान आदि के रूप में अपना भयानक स्वरूप प्रकट करती है तो मानव उसके आगे निःसहाय और बेचारा बनकर रह जाता है।

भाव यह है कि मानव सृष्टि की चेतनसत्ता का अंशमात्र है; उसे कतिपय अनुसन्धान करके पूर्ण होने का गर्व नहीं करना चाहिए। प्रकृति या दैवीय शक्तियों का पार पाना उसके लिए सम्भव नहीं है।

(ग) ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते इति कथयन्ति भूकम्पविशेषज्ञाः।
(ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फाटों से भी भूकम्प पैदा होता है, ऐसा भूकम्प-विशेषज्ञ कहते हैं)

अथवा
(घ) ज्वालामुगिरन्त एते पर्वता अपि भीषणं भूकम्पं जनयन्ति।
(ज्वाला उगलते हुए ये ज्वालामुखी पर्वत भी भीषण भूकम्प को पैदा करते हैं)
भावार्थ – प्रस्तुत वाक्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक शेमुषी भाग-2 के ‘भूकम्पविभीषिका’ पाठ से उद्धृत किया गया है। इसमें बताया गया है कि ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फोट के कारण भी भूकम्प पैदा होते हैं। भूकम्प-विशेषज्ञों का मत है कि ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फाटों से भी भूकम्प पैदा होता है। पृथ्वी के गर्भ में स्थित अग्नि जब खनिज, मिट्टी, चट्टान आदि के संचयों को उबालती है, तब वे सभी लावा बनकर न रोकी जा सकनेवाली गति से पृथ्वी अथवा पर्वत को फोड़कर बाहर निकलते हैं। तब धुंए और धूल से सारा आकाश ढक जाता है। ताप की मात्रा 800° सेल्सियस तक पहँचकर यह लावा नदी के वेग से बहता है, तब पास में स्थित गाँव अथवा नगर उसके पेट में क्षणभर में ही समा जाते हैं। विवश प्राणी मारे जाते हैं। इस प्रकार ज्वाला उगलते हुए ये ज्वालामुखी पर्वत भी भीषण भूकम्प पैदा करने में प्रमुख कारण बन जाते हैं।

(ङ) वस्तुतः शान्तानि एव पञ्चतत्त्वानि क्षितिजलपावकसमीरगगनानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते।
(वास्तव में पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश ये पाँचों तत्त्व शान्त रहने पर ही भूतल के योग-क्षेम की रचना करते हैं)
भावार्थ – प्रस्तुत वाक्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक शेमुषी भाग-2 के ‘भूकम्पविभीषिका’ पाठ से उद्धृत किया गया है। इसमें बताया गया है कि पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश ये पाँचों तत्त्व शान्त रखकर ही धरती को भूकम्प जैसी प्राकृतिक आपदाओं से बचाया जा सकता है। यद्यपि भूकम्प दैवी प्रकोप (प्राकृतिक आपदा) है। इसको रोकने का कोई भी स्थिर उपाय दिखाई नहीं पड़ता, प्रकृति के सामने आज भी विज्ञान-गर्वित मनुष्य बौना सा ही है, फिर भी भूकम्प के रहस्यों को जाननेवाले कहते हैं कि पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश ये पाँचों तत्त्व शान्त रहने पर ही भूतल के योग-क्षेम की रचना होती है। भूकम्प जैसी प्राकृतिक आपदाओं को कम करने के लिए इन पाँचों तत्त्वों का सन्तुलित होना अति आवश्यक है। इन पाँचों तत्त्वों के अशान्त होने पर निश्चय ही ये महाविनाश का कारण बनते हैं। अतः अपनी धरती को भूकम्प जैसी प्राकृतिक आपदाओं से बचाने के लिए हमें पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश – इन पाँचों तत्त्वों में सन्तुलन बनाए रखने का सार्थक प्रयास करते रहना चाहिए।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

प्रश्न 2.
स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूलपदों के आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए-)
(क) फालद्वये विभक्ता भूमिः ।
(ख) लक्षपरिमिताः जनाः अकालकालकवलिताः ।
(ग) पृथिव्याः गर्भे विद्यमानोऽग्निः ।
(घ) धूमभस्मावृतं जायते तदा गगनम्।
(ङ) अशान्तानि पञ्चतत्त्वानि महाविनाशम् उपस्थापयन्ति।
उत्तराणि-(प्रश्ननिर्माणम्)
(क) फालद्वये विभक्ता का?
(ख) लक्षपरिमिताः के अकालकालकवलिता:?
(ग) कस्याः गर्भे विद्यमानोऽग्निः?
(घ) धूमभस्मावृतं जायते तदा किम्?
(ङ) अशान्तानि कानि महाविनाशम् उपस्थापयन्ति ?

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

प्रश्न 3.
अधोलिखित-प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धं विकल्पं विचित्य लिखत
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर के लिए दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प चुनकर लिखिए-)
(क) ‘सञ्चयः’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) सम् + चयः
(ii) सम + चयः
(iii) सं + चयः
(iv) सत्र + चयः।
उत्तरम्:
(i) सम् + चयः

(ख) ‘शिशवः + तु’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) शिशवष्टु
(ii) शिशवष्तु
(iii) शिशवर्तु
(iv) शिशवस्तु।
उत्तरम्:
(iv) शिशवस्तु

(ग) ‘महत्कम्पनम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) कर्मधारयः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(ii) कर्मधारयः

(घ) ‘दारुणविभीषिका’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) दारुणस्य विभीषिका
(ii) दारुणायाः विभीषिका
(iii) दारुणा च सा विभीषिका
(iv) दारुण विभीषिका।
उत्तरम्:
(iii) दारुणा च सा विभीषिका

(ङ) ‘विभक्ता’ इति पदे कः प्रत्ययः ?
(i) त्व
(ii) तल्
(iii) क्त
(iv) क्ता।
उत्तरम्:
(ii) क्त

(च) निहन्यन्ते ………… विवशाः प्राणिनः ।
(रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) पुरा
(ii) ह्यः
(iii) न
(iv) च।
उत्तरम्
(iv) च

(छ) ………. द्वाराणि केवलं छात्राणां गमनागमनकाले एव अनावृतानि भवन्ति।
(i) चत्वारि
(ii) एका
(iii) चतस्रः
(iv) चतुः।
उत्तरम्
(iv) चत्वारि

(ज) कीदृशः मानवः वामनकल्पः ?
(i) विज्ञानगर्वितः
(ii) धनिकः
(iii) वैज्ञानिक:
(iv) पशुतुल्यः ।
उत्तरम्:
(i) विज्ञानगर्वितः

(झ) कस्य उपशमनस्य स्थिरोपायः न दृश्यते ?
(i) शत्रोः
(ii) शोकस्य
(iii) भूकम्पस्य
(iv) दुर्वचनस्य।
उत्तरम्:
(iii) भूकम्पस्य

(ञ) ‘विषये’ अत्र का विभक्तिः प्रयुक्ता ?
(i) प्रथमा
(ii) सप्तमी
(iii) तृतीया
(iv) चतुर्थी।
उत्तरम्:
(ii) सप्तमी

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

यथानिर्देशम् उत्तरत
(ट) ‘करणीयम्’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्ययौ लिखत।
(ठ) ‘धूमभस्मावृतं जायते तदा गगनम्।’ (अत्र किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम्)
(ड) सम्पीडिताः सहायतार्थं करुणकरुणं क्रन्दन्ति’ (‘क्रन्दन्ति’ अत्र कः लकारः प्रयुक्तः ?)
(ढ) अधीक्षकेण सर्वकार्यं 3 लिपिकेषु विभक्तं कृतम्। (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(ण) प्रति अनुभागं 56 छात्राः सन्ति। .. (अङ्कस्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणं लिखत)
(त) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते। (रेखाङ्कितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत)
उत्तराणि
(ट) ‘करणीयम्’ = कृ + अनीयर् ।
(ठ) ‘तदा’ इति अव्ययपदम्।
(ड) ‘क्रन्दन्ति’ अत्र लट् लकारः प्रयुक्तः ।
(ढ) अधीक्षकेण सर्वकार्यं त्रिषु लिपिकेषु विभक्तं कृतम्।
(ण) प्रति अनुभागं षट्पञ्चाशत् छात्राः सन्ति।
(त) विवशाः प्राणिनः कुत्र पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते ?

भूकम्पविभीषिका पठित-अवबोधनम्

1. निर्देश:-अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा एतदाधारितान् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृत-पूर्णवाक्येन लिखत
(अधोलिखित गद्यांश को पढ़कर इन पर आधारित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत के पूर्ण वाक्य में लिखिए-)
एकोत्तर-द्विसहस्रख्रीष्टाब्दे (2001 ईस्वीये वर्षे) गणतन्त्र-दिवस-पर्वणि यदा समग्रमपि भारतराष्ट्रं नृत्यगीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नमासीत् तदाकस्मादेव गुर्जर-राज्यं पर्याकुलं, विपर्यस्तम्, क्रन्दनविकलं, विपन्नञ्च जातम्। भूकम्पस्य दारुण-विभीषिका समस्तमपि गुर्जरक्षेत्रं विशेषेण च कच्छजनपदं ध्वंसावशेषु परिवर्तितवती। भूकम्पस्य केन्द्रभूतं भुजनगरं तु मृत्तिकाक्रीडनकमिव खण्डखण्डम् जातम्। बहुभूमिकानि भवनानि क्षणेनैव धराशायीनिजातानि। उत्खाता विद्युद्दीपस्तम्भाः। विशीर्णाः गृहसोपानमार्गाः। फालद्वये विभक्ता भूमिः। भूमिग दुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार-जलधाराभिः महाप्लावनदृश्यम् उपस्थितम्।सहस्रमिता: प्राणिनस्तु क्षणेनैव मृताः।ध्वस्तभवनेषु सम्पीडिता सहस्त्रशोऽन्ये सहायतार्थ करुणकरुणं क्रन्दन्ति स्म। हा दैव! क्षुत्क्षामकण्ठाः मृतप्रायाः केचन शिशवस्तु ईश्वरकृपया एव द्विवाणि दिनानि जीवनं धारितवन्तः।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए)
(i) कस्मिन् पर्वणि भारतराष्ट्रम् उल्लासे मग्नम् आसीत् ?
(ii) अकस्मादेव किं राज्यं पर्याकुलं जातम् ?
(ii) कस्य दारुणविभीषिका कच्छजनपदं ध्वंसावशेषु परिवर्तितवती ?
(iv) गुर्जर-राज्ये भूकम्पस्य केन्द्रभूतं किं नगरम् आसीत् ?
(v) फालद्वये का विभक्ता ?
उत्तराणि
(i) गणतन्त्र-दिवस-पर्वणि भारतराष्ट्रम् उल्लासे मग्नम् आसीत्।
(ii) अकस्मादेव गुर्जर-राज्यं पर्याकुलं जातम्।
(iii) भूकम्पस्य दारुणविभीषिका कच्छजनपदं ध्वंसावशेषु परिवर्तितवती।
(iv) गुर्जर-राज्ये भूकम्पस्य केन्द्रभूतं भुजनगरम् आसीत्।
(v) फालद्वये भूमिः विभक्ता।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए)
(i) गुर्जरराज्ये भूकम्प-विभीषिका कदा जाता ?
(ii) भूकम्पेन भुजनगरं कीदृशं जातम् ?
(iii) काभिः महाप्लावनदृश्यम् उपस्थितम् ?
(iv) भूकम्पेन क्षणेनैव कानि धराशायिनी जातानि ?
(v) ईश्वरकृपया किम् अभवत् ?
उत्तराणि
(i) गुर्जरराज्ये भूकम्प-विभीषिका एकोत्तर-द्विहसहस्रख्रीष्टाब्दे जाता।
(ii) भूकम्पेन भुजनगरं मृत्तिकाक्रीडनकामिव खण्डखण्डं जातम्।
(iii) भूमिग दुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार-जलधाराभिः महाप्लावनदृश्यम् उपस्थितम्।
(iv) भूकम्पेन क्षणेनैव बहुभूमिकानि भवनानि धराशायिनी जातानि।
(v) ईश्वरकृपया क्षुत्क्षामकण्ठाः मृतप्रायाः केचन शिशवः द्वित्राणि दिनानि जीवनं धारितवन्तः।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘केन्द्रभूतं भुजनगरम्’ अत्र विशेषणपदं किम् ?
(ii) ‘सम्पन्नम्’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(iii) ‘उपस्थितम्’-अत्र प्रकृति-प्रत्यय-निर्देशं कुरुत।
(iv) ‘क्षणेनैव’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(v) ‘समग्रम्’ इत्यर्थे प्रयुक्तं समानार्थकं किम् ?
उत्तराणि:
(i) केन्द्रभूतम्।
(ii) विपन्नम्।
(iii) उप + √स्था + क्त।
(iv) क्षणेन + एव।
(v) समस्तम् ।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्थाः-समग्रमपि = (सम्पूर्णमपि) सम्पूर्ण भी। पर्याकुलम् = (परितः व्याकुलम्) चारों ओर से बेचैन। विपर्यस्तम् = (अस्तव्यस्तम्) अस्त-व्यस्त। विपन्नम् = (विपत्तियुक्तम्, विपत्तिग्रस्तम्) मुसीबत में। दारुणविभीषिका = (भयङ् करत्रासः) भयंकर भय। ध्वंसावशेषु = (नाशोपरान्तम् अवशिष्टेषु) विनाश के बाद बची हुई वस्तुओं में। मृत्तिकाक्रीडनकमिव = (मृत्तिकायाः क्रीडनकम् इव) मिट्टी के खिलौने के समान। बहुभूमिकानि भवनानि = (बह्वयः भूमिकाः येषु तानि भवनानि) बहुमंजिले मकान। उत्खाताः = (उत्पाटिताः) उखड़ गए। विशीर्णाः = (नष्टाः) बिखर गए। फालद्वये = (खण्डद्वये) दो खण्डों में। निस्सरन्तीभिः = (निर्गच्छन्तीभिः) निकलती हुई। दुर्वार = (दुःखेन निवारयितुं योग्यम्) जिनको हटाना कठिन है। महाप्लावनम् = (महत् प्लावनम्) विशाल बाढ़। सहस्त्रमिताः = (सहस्र परिमिताः) हजारों। ध्वस्तः = (नष्ट:) नष्ट। क्षुत्क्षामकण्ठाः = (क्षुधया क्षामः कण्ठाः येषाम् ते) भूख से दुर्बल कण्ठवाले।

प्रसंग:-प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘भूकम्पविभिषिका’ नामक पाठ से लिया गया है। प्रस्तुत गद्यांश में 2001 ई० में गुजरात राज्य के कच्छ क्षेत्र में आए भूकम्प से उत्पन्न भयंकर विनाश का कारुणिक वर्णन है।

सरलार्थ:-सन् 2001 ईस्वी वर्ष में गणतन्त्र दिवस के पर्व पर जब समस्त भारत देश नाचने-गाने, बजाने आदि के उल्लास में मग्न था, तब अकस्मात् ही गुजरात राज्य व्याकुल, अस्त-व्यस्त, क्रन्दन से व्याकुल और विपत्तिग्रस्त हो गया। भूकम्प की दारुण विभीषिका ने समस्त गुजरात क्षेत्र और विशेष रूप से कच्छ जिले को विनाश के अवशेषों में बदल
दिया। भूकम्प का केन्द्र बना भुजनगर तो मिट्टी के खिलौने की भाँति खण्ड-खण्ड हो गया। बहुमंजिले भवन क्षणभर में ही धराशायी हो गए। बिजली के खम्भे उखड़ गए। घर और सीढ़ियाँ बिखर गए। भूमि दो खण्डों में बँट गई अर्थात् दरारें पड़ गईं। भूमि के गर्भ से ऊपर निकलती अनियन्त्रित जलधाराओं से भयंकर बाढ़ का दृश्य उपस्थित हो गया। हजारों प्राणी क्षणभर में ही मारे गए। गिरे भवनों में फंसे हुए अन्य लोग सहायता के लिए अत्यन्त करुण क्रन्दन कर रहे थे। हाय दुर्भाग्य/भूख-प्यास से व्याकुल मृतप्रायः कुछ बच्चे तो ईश्वर की कृपा से ही दो-तीन दिनों तक जीवित बचे रहे।

भावार्थ:-भाव यह है कि भूकम्प एक प्राकृतिक आपदा है जो सबसे अधिक विनाशकारी है। भूमि का कम्पन भूकम्प कहलाता है। कम्पन की उत्पत्ति का बिन्दु भूकम्प का उद्गम केन्द्र कहा जाता है। उद्गम केन्द्र से ही यह कम्पन तरंगों के रूप में विविध दिशाओं में बढ़ता है और महाविनाश करता है। ऐसा ही एक महाविनाशकारी भूकम्प 2001 ई० में गुजरात राज्य के कच्छ क्षेत्र में आया था। इस भूकम्प का उद्गम केन्द्र भुज नगर था। इस भूकम्प में भुज नगर का तो पूरी तरह विनाश हो गया था। इसने पूरे कच्छ जनपद को भी खण्डहर में बदल दिया था।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

2. इयमासीत् भैरवविभीषिका कच्छ-भूकम्पस्य। पञ्चोत्तर द्विसहस्रख्रीष्टाब्दे (2005 ईस्वीये वर्षे) अपि कश्मीर-प्रान्ते पाकिस्तान-देशे च धरायाः महत्कम्पनं जातम्। यस्मात्कारणात् लक्षपरिमिताः जनाः अकालकालकवलिताः । पृथ्वी कस्मात्प्रकम्पते वैज्ञानिकाः इति विषये कथयन्ति यत् पृथिव्या अन्तर्गर्भे विद्यमानाः बृहत्यः पाषाणशिला यदा संघर्षणवशात् त्रुट्यन्ति तदा जायते भीषणं संस्खलनम्, संस्खलनजन्यं कम्पनञ्च। तदैव भयावहकम्पनं धराया उपरितलमप्यागत्य महाकम्पनं जनयति येन महाविनाशदृश्यं समुत्पद्यते।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए)
(i) कश्मीरप्रान्ते महत् कम्पनं कदा जातम् ?
(ii) भूकम्पेन कति जना: अकालकवलिताः ?
(iii) संघर्षणवशात् काः त्रुट्यन्ति ?
(iv) महाकम्पने किं समुत्पद्यते ?
(v) 2005 ईस्वीये वर्षे कस्मिन् देशे महत् कम्पनं जातम् ?
उत्तराणि
(i) कश्मीरप्रान्ते महत् कम्पनं पञ्चोत्तर-द्विसहस्रख्रीष्टाब्दे जातम्।
(ii) भूकम्पेन लक्षपरिमिताः जनाः अकालकवलिताः ।
(iii) संघर्षणवशात् पाषाणशिलाः त्रुट्यन्ति।
(iv) महाकम्पने महाविनाशदृश्यम् समुत्पद्यते।
(v) 2005 ईस्वीये वर्षे पाकिस्तानदेशे महत् कम्पनं जातम्।

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘लक्षपरिमिताः जनाः’ अत्र विशेष्यपदं किम् ?
(ii) ‘निर्माणम्’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम्।
(iii) ‘भीषणं संस्खलनम्’-अत्र विशेषणपदं किम् ?
(iv) ‘पृथिव्याः’ इत्यर्थे प्रयुक्तं पर्यायपदं किमस्ति ?
(v) ‘विद्यमानाः’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
उत्तराणि:
(i) जनाः।
(ii) विनाशम्।
(iii) भीषणम्।
(iv) धरायाः।
(v) शानच्।

हिन्दीभाषया पाठबोधः
शब्दार्थाः-कालकवलिताः = (दिवंगताः) मृत्यु को प्राप्त हुए। संस्खलनम् = (विचलनम्) स्थान से हटना। स्खलनजन्यम् = (विचलनात् उत्पन्नम्) विचलन से उत्पन्न। जनयति = (उत्पन्नं करोति) उत्पन्न करती है।

प्रसंग:-प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘भूकम्पविभिषिका’ नामक पाठ से लिया गया है। प्रस्तुत गद्यांश में सन् 2005 में कश्मीर और पाकिस्तान में आए हुए भूकम्प और भूकम्प के वैज्ञानिक कारण का वर्णन किया गया है।

सरलार्थः- यह भीषण विभीषिका कच्छ भूकम्प की थी। दो हजार पाँच (2005 ई०) वर्ष में भी कश्मीर प्रान्त में और पाकिस्तान देश में बहुत बड़ा भूकम्प आया था, जिस कारण से लाखों लोग असमय ही मृत्यु का ग्रास बन गए थे। पृथ्वी किस कारण काँपती है, वैज्ञानिक इस विषय में कहते हैं कि पृथ्वी के भीतर विद्यमान बहुत बड़ी पत्थरशिलाएँ (चट्टानें) जब संघर्षवश टूटती हैं, तब भीषण स्खलन और स्खलन से उत्पन्न कम्पन होता है। वही भयंकर कम्पन धरती के ऊपरी तल पर आकर महाकम्पन पैदा करता है, जिससे महाविनाश का दृश्य उत्पन्न होता है।

भावार्थ:-भाव यह है कि कच्छ भूकम्प की की भाँति ही 2005 ई० में कश्मीर और पाकिस्तान में बहुत बड़ा भूकम्प आया था, जिसमें लाखों लोग मृत्यु का ग्रास बन गए थे। भूकम्प क्यों आते हैं ? इस सम्बन्ध में भूगर्भ वैज्ञानिकों की मान्यता है कि पृथ्वी के भीतर विद्यमान चट्टानों के खिसकने से कम्पन पैदा होता है। यह कम्पन ही धरती के ऊपरी तल पर आकर भूकम्प को जन्म देता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

3. ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते इति कथयन्ति भूकम्पविशेषज्ञाः। पृथिव्याः गर्भे विद्यमानोऽग्निर्यदा खनिजमृत्तिकाशिलादिसञ्चयं क्वथयति तदा तत्सर्वमेव लावारसताम् उपेत्य दुर्वारगत्या धरां पर्वतं वा विदार्य बहिर्निष्क्रामति। धूमभस्मावृतं जायते तदा गगनम्। सेल्सियश-ताप-मात्राया अष्टशताङ्कतामुपगतोऽयं लावारसो यदा नदीवेगेन प्रवहति तदा पार्श्वस्थग्रामा नगराणि च तदुदरे क्षणेनैव समाविशन्ति। निहन्यन्ते च विवशाः प्राणिनः । ज्वालामुगिरन्त एते पर्वता अपि भीषणं भूकम्पं जनयन्ति।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए)
(i) केषां विस्फोटैः भूकम्पः जायते ?
(ii) अग्निः शिलादिसञ्चयं किं करोति ?
(iii) तदा गगनं कीदृशं जायते ?
(iv) विवशाः के निहन्यन्ते ?
(v) कीदृशः पर्वता: भीषणं भूकम्पं जनयन्ति ?
उत्तराणि
(i) ज्वालामुखपर्वतानाम् विस्फोटैः भूकम्पः जायते।
(ii) अग्निः शिलादिसञ्चयं क्वथयति।
(iii) तदा गगनं धूमभस्मावृतम् जायते।
(iv) विवशाः प्राणिनः निहन्यन्ते।
(v) ज्वालामुगिरन्तः पर्वताः भीषणं भूकम्पं जनयन्ति।

(ख) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘विदार्य’ अत्र कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
(ii) ‘उत्खननात् प्राप्तं द्रव्यं यत्’ इत्यर्थे अत्र प्रयुक्तं पदं किम् ?
(iii) ‘तत्सर्वमेव’ अत्र ‘तत्’ इति सर्वनामपदे किं निर्दिष्टम् ?
(iv) ‘बहिनिष्क्रामति’ अत्र सन्धिच्छेदं करुत।
(v) ‘निर्वशाः’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) ल्यप्।
(ii) खनिजम्।
(iii) खनिज-मृत्तिका-शिलादिसञ्चयम्।
(iv) बहिः + निष्क्रामति।
(v) विवशाः।

हिन्दीभाषया पाठबोधः

शब्दार्थाः-भूकम्पविशेषज्ञाः = (भुवः कम्पनरहस्यस्य ज्ञातारः) भूमि के कम्पन्न के रहस्य को जाननेवाले। खनिजम् = (उत्खननात् प्राप्तं द्रव्यम् ) भूमि को खोदने से प्राप्त वस्तु। क्वथयति = (उत्तप्तं करोति) उबालती है, तपाती है। विदार्य = (विदीर्णं कृत्वा, भित्वा) फाड़कर। पार्श्वस्थ-ग्रामाः = (निकटस्थ ग्रामाः) समीप के गाँव। उदरे = (कुक्षौ) पेट में। समाविशन्ति = (अन्तः गच्छन्ति) समा जाती हैं। उगिरन्तः = (प्रकटयन्तः) प्रकट करते हुए।

प्रसंग:-प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘भूकम्पविभिषिका’ नामक पाठ से लिया गया है। प्रस्तुत गद्यांश में बताया गया है कि ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फोट के कारण भी भूकम्प पैदा होते हैं। – सरलार्थः-ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फाटों से भी भूकम्प पैदा होता है, ऐसा भूकम्प-विशेषज्ञ कहते हैं। पृथ्वी के गर्भ में स्थित अग्नि जब खनिज, मिट्टी, चट्टान आदि के संचयों को उबालती है, तब वे सभी लावा बनकर न रोकी जा सकनेवाली गति से पृथ्वी अथवा पर्वत को फोड़कर बाहर निकलते हैं। तब धुंए और धूल से सारा आकाश ढक जाता है। ताप की मात्रा 800° सेल्सियस तक पहुँचकर यह लावा नदी के वेग से बहता है, तब पास में स्थित गाँव अथवा नगर उसके पेट में क्षणभर में ही समा जाते हैं। विवश प्राणी मारे जाते हैं। ज्वाला उगलते हुए ये पर्वत भी भीषण भूकम्प को पैदा करते हैं।

भावार्थ:-भाव यह है कि ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फोट के कारण भी भूकम्प पैदा होते हैं। इन विस्फोटों के ताप की मात्रा 800° सेल्सियस तक पहुँचकर इनका लावा नदी के वेग से बहता है और आस-पास के सुदूर क्षेत्र को तबाह कर देता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

4. यद्यपि दैवः प्रकोपो भूकम्पो नाम, तस्योपशमनस्य न कोऽपि स्थिरोपायो दृश्यते। प्रकृति-समक्षमद्यापि विज्ञानगर्वितो मानवः वामनकल्प एव तथापि भूकम्परहस्यज्ञाः कथयन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं न करणीयम्। तटबन्धं निर्माय बृहन्मानं नदीजलमपि नैकस्मिन् स्थले पुञ्जीकरणीयम् अन्यथा असन्तुलनवशाद् भूकम्पस्सम्भवति। वस्तुतः शान्तानि एव पञ्चतत्त्वानि क्षितिजलपावकसमीरगगनानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते। अशान्तानि खलु तान्येव महाविनाशम् उपस्थापयन्ति।

पाठ्यांश-प्रश्नोत्तर
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए)
(i) अत्र दैवः प्रकोपः कः कथितः ?
(ii) कीदृशः मानवः वामनकल्पः ?
(iii) भूकम्परहस्यज्ञ-मतानुसारं कीदृशं निर्माणं न करणीयम् ?
(iv) पञ्चतत्त्वानि कानि सन्ति ?
(v) भूकम्पः कस्मात् सम्भवति ?
उत्तराणि
(i) अत्र दैवः प्रकोपः भूकम्पः कथितः।
(ii) विज्ञानगर्वितः मानवः वामनकल्पः ।
(iii) भूकम्परहस्यज्ञ-मतानुसारं बहुभूमिक-निर्माणं न करणीयम्।
(iv) पञ्चतत्त्वानि क्षिति-जल-पावक-समीर-गगनानि सन्ति।
(v) भूकम्पः असन्तुलनवशात् सम्भवति।

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए)
(i) कस्य उपशमनस्य स्थिरोपाय: न दृश्यते ?
(ii) प्रकृतिसमक्षम् अद्यापि कः वामनकल्पः अस्ति ?
(ii) एकस्मिन् स्थले किं न पुञ्जीकरणीयम् ?
(iv) कानिं अशान्तानि महाविनाशम् उपस्थापयन्ति ?
उत्तराणि
(i) भूकम्पस्य उपशमनस्य स्थिरोपायः न दृश्यते।
(ii) प्रकृति-समक्षम् अद्यापि विज्ञानगर्वितः मानवः वामनकल्पः अस्ति।
(iii) तटबन्ध निर्माय बृहन्मानं नदीजलम् एकस्मिन् स्थले न पुञ्जीकरणीयम्।
(iv) क्षिति-जल-पावक-समीर-गगनानि-एतानि अशान्तानि महाविनाशम् उपस्थापयन्ति।

(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत
(i) ‘अशान्तानि’ इत्यस्य प्रयुक्तं विलोमपदं किम् ?
(ii) ‘एकत्रीकरणीयम्’ इत्यर्थे प्रयुक्तं पदं किम्।
(iii) ‘अशान्तानि खलु तान्येव’ अत्र ‘तानि’ इति सर्वनाम केभ्यः प्रयुक्तम् ?
(iv) ‘स्थिरोपायः’ अत्र सन्धिच्छेदं कुरुत।
(v) ‘दैवः प्रकोपः’ अत्र विशेष्यपदं किम् ?
उत्तराणि:
(i) शान्तानि ।
(ii) पुञ्जीकरणीयम्।
(iii) क्षितिजलपावकसमीरगगनेभ्यः ।
(iv) स्थिर + उपायः ।
(v) प्रकोपः।

हिन्दीभाषया पाठबोध:

शब्दार्था:-उपशमनस्य = (शान्ते:) शान्त करने का। वामनकल्पः = (वामनसदृशः). बौना। निर्माय = (निर्माणं कृत्वा) बनाकर। पुञ्जीकरणीयम् = (संग्रहणीयम्) इकट्ठा करना चाहिए। योगक्षेमाभ्याम् = (अप्राप्तस्य प्राप्तिः योगः प्राप्तस्य रक्षणं क्षेमः ताभ्याम्) अप्राप्त की प्राप्ति योग है, प्राप्त की रक्षा क्षेम है। कल्पन्ते = (रचयन्ति) रचना करते हैं।

प्रसंग:-प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘शेमुषी द्वितीयो भागः’ के ‘भूकम्पविभिषिका’ नामक पाठ से लिया गया है। प्रस्तुत गद्यांश में बताया गया है कि भूकम्प की रोकथाम का कोई भी निश्चित उपाय नहीं है परन्तु इससे उत्पन्न महाविनाश को कुछ सीमा तक कम किया जा सकता है उसी के उपायों की चर्चा इस गद्यांश में की गई है।

सरलार्थः- यद्यपि भूकम्प दैवी प्रकोप (प्राकृतिक आपदा) है। उसको रोकने का कोई भी स्थिर उपाय दिखाई नहीं देता, प्रकृति के सामने आज भी विज्ञान-गर्वित मनुष्य बौना सा ही है, फिर भी भूकम्प के रहस्यों को जाननेवाले कहते हैं कि बहुमंजिले भवनों का निर्माण नहीं करना चाहिए। बाँध बनाकर बड़ी मात्रा में नदियों के जल को भी एक स्थान पर एकत्रित नहीं करना चाहिए, नहीं तो असन्तुलन के कारण भूकम्प आना सम्भव है। वास्तव में पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश ये पाँचों तत्त्व शान्त रहने पर ही भूतल के योग-क्षेम की रचना करते है। इन पाँचों तत्त्वों के अशान्त होने पर निश्चय ही ये महाविनाश को उपस्थित करते हैं।

भावार्थ:-भाव यह है कि भूकम्प एक दैवीय प्रकोप है जिसे रोकने का कोई स्थिर उपाय तो नहीं है परन्तु भूमिकम्पन की सम्भावना को बढ़ाने वाले कारणों पर यदि अंकुश लग जाए तो प्राकृतिक तौर पर होने वाले भूकम्प के विनाश को पर्याप्त सीमा तक कम किया जा सकता है। बहुमंजिले भवनों के निर्माण तथा नदियों पर बनाए जा रहे बाँधों से पृथ्वी का सन्तुलन बिगड़ता है और इस असन्तुलन से भूमिकम्पन की सम्भावनाएँ बढ़ती हैं। पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश इन पञ्चमहाभूतों का सन्तुलन ही भूकम्प के विनाश को कम कर सकता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका

भूकम्पविभीषिका (भूकम्प की विभीषिका) Summary in Hindhi

भूकम्पविभीषिका पाठ-परिचय

प्राकृतिक आपदाएँ किस देश में कब आ जाएँ इसे कोई नहीं जानता। ऐसे प्राकृतिक उपद्रवों में बाढ़, भूस्खलन, भूकम्प, तुफान आदि उल्लेखनीय है। इन उपद्रवों से मानव जीवन बुरी तरह अस्त-व्यस्त हो जाता है। चारों ओर विनाश लीला का क्रूर नृत्य होता है। ऐसी ही प्राकृतिक आपदाओं में भूकम्प भी एक आपदा है।
भूमि का कम्पन भूकम्प कहलाता है यह कम्पन इतना जबरदस्त होता है कि इसका प्रभाव अपने केन्द्र बिन्दु से सैंकड़ों मील दूर तक पहुँचता है और इसकी तरंगों से प्रभावित भू-क्षेत्र पर निर्मित बहुमंजिले भवन, सड़कें, बिजली के खंभे, बड़े-बड़े टावर आदि देखते ही देखते महाविनाश में बदल जाते हैं। हम इन प्राकृतिक आपदाओं को रोक तो नहीं सकते, इनसे होने वाली हानि को कम अवश्य ही कर सकते हैं।
प्रस्तुत पाठ ‘भूकम्पविभीषिका’ के माध्यम से भी यही बताया गया है कि किसी भी आपदा में बिना किसी घबराहट के, हिम्मत के साथ किस प्रकार हम अपनी सुरक्षा स्वयं कर सकते हैं।

भूकम्पविभीषिका पाठस्य सारांश:
‘भूकम्पविभिषिका’ यह पाठ भूकम्प द्वारा होने वाले भयंकर विनाश को केन्द्रित करके रचा गया है। सन् 2001 में जब सम्पूर्ण भारत गणतन्त्रता दिवस की खुशियाँ मना रहा था तभी गुजरात राज्य अचानक भूकम्प की चपेट में आ गया।

और संपूर्ण राज्य का जनजीवन चीख पुकार में बदल गया। इस भूकम्प का केन्द्र कच्छ जनपद में भुजनगर था जिसका नाम भी शेष नहीं रहा। बहुमंजिले मकान धराशायी होकर मलबे का ढेर बन गए। बिजली के खम्भे और वृक्ष आदि उखड़

गए, धरती में दरार बन गई। हजारों प्राणी मारे गए। हजारों ध्वस्त मकानों के मलबे में फँस गए। ऐसे में भी ईश्वर की विचित्र लीला देखिए कि बहुत से बच्चे बिना कुछ खाए-पिए दो-तीन बाद भी मलबे में से जीवित मिले। 2005 में कश्मीर और पाकिस्तान में भी ऐसा ही भयंकर भूकम्प आया था जिसमें लाखों लोग मौत की नींद सो गए थे। भू वैज्ञानिक इस सम्बन्ध में कहते हैं कि धरती के अन्दर विद्यमान चट्टानें जब आपसी घर्षण से टूटती और खिसकती है तब भूकम्प आते है और उस धरती के ऊपरी तल पर रहने वाले जनजीवन को अस्त व्यस्त कर महाविनाश का दृश्य उत्पन्न करते हैं।

ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फोट से भी भूकम्प पैदा होते हैं। पृथ्वी के गर्भ में विद्यमान अग्नि जब खनिज मिट्टी पत्थर आदि को 800 डिग्री से भी अधिक तापमान पर पिघलाती है तो वे लावा बनकर बाहर की और नदी वेग से बह निकलते हैं और विनाशलीला करते हैं। यद्यपि भूकम्प एक प्राकृतिक आपदा है इसका कोई स्थायी उपाय नहीं है। फिर भी इन्हें कम करने के कुछ प्रयत्न सुरक्षा की दृष्टि से अवश्य कर लेने चाहिए। भूकम्प वैज्ञानिकों का मानना है कि धरती पर असन्तुलन न हो इसके लिए नदियों पर बहुत बड़े-बड़े बाँध नहीं बनाने चाहिए और न ही बहुमंजिलें भवन बनाने चाहिए ; क्योंकि इनमें असन्तुलन के कारण भूकम्प की संभावनाएँ कई गुणा बढ़ जाती हैं।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 10 भूकम्पविभीषिका Read More »

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

HBSE 10th Class Sanskrit सूक्तयः शोभा Textbook Questions and Answers

सूक्तयः Class 10 HBSE Shemushi प्रश्न 1.
प्रश्नानाम् उत्तरम् एकपदेन दीयताम्
( मौखिक-अभ्यासार्थम्)
(क) पिता पुत्राय बाल्ये किं यच्छति ?
(ख) मूढमतिः कीदृशीं वाचं परित्यजति ?
(ग) अस्मिन् लोके के एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः ?
(घ) प्राणेभ्योपि को रक्षणीयः ?
(ङ) आत्मनः श्रेयः इच्छन् नरः कीदृशं कर्म न कुर्यात् ?
(च) वाचि किं भवेत् ?
उत्तराणि
(क) विद्याधनम्,
(ख) धर्मप्रदाम्,
(ग) विद्वांसः,
(घ) सदाचारः,
(ङ) अहितम्।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

सूक्तयः HBSE 10th Class Shemushi प्रश्न 2.
स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
यथा- विमूढधीः पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते ।
कः पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते।
(क) संसारे विद्वांसः ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यन्ते।
(ख) जनकेन सुताय शैशवे विद्याधनं दीयते ।
(ग) तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः ।
(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
(ङ) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः परेषाम् अनिष्टं न कुर्यात् ।
उत्तराणि:
(क) संसारे के ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यन्ते?
(ख) जनकेन कस्मै शैशवे विद्याधनं दीयते?
(ग) कस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः?
(घ) धैर्यवान् कुत्र परिभवं न प्राप्नोति?
(ङ) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः केषाम् अनिष्टं न कुर्यात् ?

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

Sanskrit 10th Class Chapter 9 HBSE Shemushi प्रश्न 3.
पाठात् चित्वा अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वयम् उचितपदक्रमेण पूरयत
(क) पिता…………..बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति, अस्य पिता किं तपः तेपे इत्युक्तिः ……………।
(ख) येन…………. यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तुं…………भवेत्, सः…………इति ………….
(ग) य आत्मनः श्रेयः…………..सुखानि च इच्छति, परेभ्यः अहितं…………..कदापि च न ………………
उत्तराणि:
(क) पिता पुत्राय बाल्ये महत् विद्याधनम् यच्छति, अस्य पिता किं तपः तेपे, इत्युक्तिः तत् कृतज्ञता।
(ख) येन केनापि यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तुं शक्यः भवेत्, सः विवेकः इति ईरितः।
(ग) य आत्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च इच्छति, सः परेभ्यः अहितं कर्म कदापि च न कुर्यात्।

सूक्तयः Answer In Sanskrit 10th Class Shemushi प्रश्न 4.
अधोलिखितम् उदाहरणद्वयं पठित्वा अन्येषां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत
प्रश्नाः
(क) श्लोक संख्या-3 यथा-सत्या मधुरा च वाणी का ? धर्मप्रदा
(क) धर्मप्रदां वाचं कः त्यजति ? विमूढधीः
(ख) मूढपुरुष: कां वाणीं वदति ? परुषाम्
(ग) मन्दमतिः कीदृशं फलं खादति ? अपक्वम्
उत्तराणि
(क) धर्मप्रदां वाचं कः त्यजति ? विमूढधीः
(ख) मूढपुरुषः कां वाणीं वदति ? परुषाम्
(ग) मन्दमतिः कीदृशं फलं खादति ? अपक्वम्

(ख) श्लोक संख्या-7
यथा-बुद्धिमान् नरः किम् इच्छति ? आत्मनः श्रेयः
(क) सः कियन्ति सुखानि इच्छति ? प्रभूतानि
(ख) सः कदापि किं न कुर्यात् ? अहितम् कर्म
(ग) सः केभ्यः अहितं न कुर्यात् ? परेभ्यः
उत्तराणि:
(क) सः कियन्ति सुखानि इच्छति ? प्रभूतानि
(ख) सः कदापि किं न कुर्यात् ? अहितम् कर्म
(ग) सः केभ्यः अहितं न कुर्यात् ? परेभ्यः

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

Class 10th Sanskrit Chapter 9 HBSE Shemushi प्रश्न 5.
मञ्जूषायाः तद्भावात्मकसूक्ती: विचित्य अधोलिखितकथनानां समक्षं लिखत-
(क) विद्याधनं महत्
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

(ख) आचारः प्रथमो धर्मः
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

(ग) चित्ते वाचि च अवक्रता एव समत्वम्
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाग्भवेत्।
मनसि एकं वचसि एकं कर्मणि एकं महात्मनाम्।
विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्।
सं वो मनांसि जानताम्।
विद्याधनं श्रेष्ठं तन्मूलमितरद्धनम्।
आचारप्रभवो धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणाः।
उत्तराणि
(क)विद्याधनं महत

  • विद्याधनंसर्वधनप्रधानम्।
  • विद्याधनं श्रेष्ठं तन्मूलमितरद् धनम्।

(ख)आचारः प्रथमो धर्मः

  • आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाग् भवेत्।
  • आचारप्रभवो धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणः ।

(ग) चित्ते वाचि च अवक्रता एव समत्वम्

  • मनस्येकं वचस्येकं कर्मण्येकं महात्मनाम्।
  • सं वो मनांसि जानताम्।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानां शब्दानां पुरतः उचितं विलोमशब्दं कोष्ठकात् चित्वा लिखत
शब्दाः विलोमशब्दः
(क) पक्वः ……………….. (परिपक्वः, अपक्वः, क्वथितः)
(ख) विमूढधीः ……………. (सुधीः, निधिः, मन्दधीः)
(ग) कातरः ……………. (अकरुणः, अधीरः, अकातरः)
(घ) कृतज्ञता ……………….. (कृपणता, कृतघ्नता, कातरता)
(ङ) आलस्यम् ……………….. (उद्विग्नता, विलासिता, उद्योगः)
(च) परुषा ……………….. (पौरुषी, कोमला, कठोरा)
उत्तराणि-
शब्दाः – विलोमशब्दः
(क) पक्वः – अपक्वः ।
(ख) विमूढधी: – मन्दधीः।
(ग) कातरः – अकातरः।
(घ) कृतज्ञता – कृतघ्नता।
(ङ) आलस्यम् – उद्योगः।
(च) परुषा – कठोरा।

(आ) अधोलिखितानां शब्दानां त्रयः समानार्थकाः शब्दाः मञ्जूषायाः चित्वा लिख्यन्ताम्
(क) प्रभूतम् ……………. ……………. …………….
(ख) श्रेयः ……………. ……………. …………….
(ग) चित्तम् ……………. ……………. …………….
(घ) सभा ……………. ……………. …………….
(ङ) चक्षुष् ……………. ……………. …………….
(च) मुखम् ……………. ……………. …………….

शब्द-मञ्जूषा
लोचनम् – नेत्रम् – भूरि
शुभम् – परिषद् – मानसम्
मनः – सभा – नयनम्
आननम् – चेतः – विपुलम्
संसद् – बहु – वक्त्रम्
वदनम् – शिवम् – कल्याणम्
उत्तराणि
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः img-1

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

प्रश्न 7.
अधस्ताद् समासविग्रहाः दीयन्ते तेषां समस्तपदानि पाठाधारेण दीयन्ताम्विग्रहः
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः img-2
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः img-2.1
उत्तराणि-विग्रहः
HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः img-3

योग्यताविस्तारः
क. “तिरुक्कुरल्-सूक्तिसौरभम्’ इति पाठस्य तमिल मूलपाठः (देवनागरी – लिपौ)
सोर्कोट्टम् इल्लदु सेप्पुम् ओरू तलैया उळूकोट्टम इन्मै पेरिन्।
मगन् तन्दैवक्काटुम् उद्रवि इवन् तन्दै एन्नोटान् कौमू एननुम सोक्त।
इनिय उळवाग इन्नाद कूरल् कनि इरूप्पक् काय कवरंदट्र ।
कण्णुडैयर् एन्पवर् कट्रोर मुहत्तिरण्डु पुण्णुडैयर कल्लादवर् ।
एप्पोरूल यार यार वाय् केपिनुम् अप्पोरूल मेय् पोरूल काण्पदरितु।
सोललवल्लन् सोरविलन् अन्जान् अवनै इहलवेल्लल् यारुक्कुम् अरितु ।
नोय एल्लाम् नोय् सेयदार मेलवान् नोय् सेययार नोय् इन्मै वेण्डुभवर्।
ओषुक्कम् विषुष्पम् तरलान् ओषुक्कम् उयिरिनुम् ओभ्भप्पडुम्।

ख. ग्रन्थपरिचयः
तिरुक्कुरल तमिलभाषायां रचिता तमिलसाहित्यस्य उत्कृष्टा कृतिः अस्ति।
अस्य प्रणेता तिरुवल्लुवरः अस्ति।
ग्रन्थस्य रचनाकालः अस्ति-ईशवीयाब्दस्य प्रथमशताब्दी।
अस्मिन् ग्रन्थे सकलमानवाजातेः कृते जीवनोपयोगिसत्यम् प्रतिपादितम्। तिरु शब्द: ‘श्री’ वाचकः ।
‘तिरुक्कुरल’ पदस्य अभिप्रायः अस्ति श्रिया युक्तं कुरल् छन्दः अथवा श्रिया युक्ता वाणी।
अस्मिन् ग्रन्थे धर्म-अर्थ-काम-संज्ञकाः त्रयः भागाः सन्ति।
त्रयाणां भागानां पद्यसंख्या 1330 अस्ति ।

ग. भाव-विस्तारः
सदाचारः
किं कुलेन विशालेन शीलमेवात्र कारणम्।
कृमयः किं न जायन्ते कुसुमेषु सुगन्धिषु ।।
आगमानां हि सर्वेषामाचारः श्रेष्ठ उच्यते।
आचारप्रभवो धर्मो धर्मादायुर्विवर्धते ।।

मधुरा वाक्
प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति सर्व जन्तवः ।
तस्मात् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता ।।
वाणी रसवती यस्य यस्य श्रमवती क्रिया।
लक्ष्मी: दानवती यस्य सफलं तस्य जीवितम्।।

विद्याधनम्
विद्याधनम् धनं श्रेष्ठं तन्मूलमितरद्धनम्।
दानेन वर्धते नित्यं न भाराय न नीयते।
माता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठितः ।
न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा।।

विद्वांसः
नास्ति यस्य स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम्।
लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ।
विद्वत्त्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन।
स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

HBSE 10th Class Sanskrit सूक्तयः Important Questions and Answers

सूक्तयः पाठबोधः

1. पिता यच्छति पत्राय बाल्ये विद्याधनं महत।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता॥1॥
अन्वयः-पिता पुत्राय बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति। पिता अस्य किं तपः तेपे, इति उक्तिः तत् कृतज्ञता।

हिन्दी अनुवाद

शब्दार्थ-बाल्ये = बचपन में। यच्छति = देता है। तेपे = (तपस्या कृता) तप किया। उक्तिः = कथन। तम् = उस पिता के प्रति। कृतज्ञता = उपकार मानने का भाव। पिता अपने पुत्र को बचपन में महान् विद्यारूपी धन को देता है। पिता ने इस पुत्र के लिए कितना तप किया ? यह कथन ही उस पिता के प्रति कृतज्ञता है।

भावार्थ-भाव यह है कि बाल्यकाल में पिता अपनी सन्तान के लिए जो कष्ट सहता है, योग्य पुत्र उसके इस तप को अनुभव करता है और पिता के प्रति कृतज्ञता प्रकट करता है।

2. अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेद् यदि।
तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः॥2॥
अन्वयः-यदि तथा चित्ते अवक्रता तथा वाचि भवेत् महात्मानः तत् एव समत्वम् इति तथ्यत: आहुः।

हिन्दी अनुवाद
शब्दार्थ-अवक्रता = (न-वक्रता/ऋजुता) सरलता। यथा = जैसी।वाचि = (वाण्याम्) वाणी में। तदेव = उसे ही। समत्वम् = समानता। तथ्यतः = (यथार्थरूपेण) सच्चे रूप में, वास्तव में। यदि जैसी सरलता मन में हो, वैसी ही वाणी में भी हो तो महात्मा लोग, उसे सच्चे रूप में समानता (मन और वचन की समानता) कहते हैं। .

भावार्थ-महापुरुषों का मन जैसा निष्कपट होता है, वैसे ही उनकी वाणी भी निष्कपट होती है।

3. त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुड्कतेऽपक्वं विमूढधीः ॥3॥
अन्वयः-यः विमूढधी: धर्मप्रदां वाचं त्यक्त्वा परुषां वाचं अभ्युदीरयेत्। (सः) पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं भुंक्त।

हिन्दी अनुवाद

शब्दार्थ-धर्मप्रदाम् = धर्म को प्रदान करने वाली।वाचम् = वाणी में। परुषाम् = (कठोराम्) कठोर।अभ्युदीरयेत् = (वदेत्) बोले, बोलता है। परित्यज्य = छोड़कर। पक्वम् = पका हुआ। भुक्ते = खाता है। अपक्वम् = कच्चा। विमूढधीः = (मूर्खः/बुद्धिहीनः) मूर्ख बुद्धिवाला। वाचम् = वाणी को।

जो मूढ़ बुद्धि वाला (अज्ञानी), धर्म को प्रदान करने वाली वाणी को छोड़कर, कठोर वाणी बोलता है, वह पके हुए फल को छोड़कर कच्चे फल को खाता है। भावार्थ-भाव यह है कि कठोरवाणी को त्यागकर, मधुरवाणी को अपनाना चाहिए।

4. विद्वांस एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्यन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुनामिनी मते॥4॥
अन्वयः-अस्मिन् लोके विद्वांस एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः । ये अन्येषां वदने ते तु चक्षुनामिनी मते।

हिन्दी अनुवाद
शब्दार्थ-लोके = संसार में। चक्षुष्मन्तः = (नेत्रवन्तः) आँखों वाले। प्रकीर्तिताः = कहे गए हैं। ये = जो।तु = तो। अन्येषाम् = दूसरों के।वदने = (आनने/मुखे) मुख में। ते = वे। चक्षुनामिनी = नाममात्र की आँखें। मते = मानी गई हैं। इस संसार में विद्वान् लोग ही आँखों वाले कहे गए हैं। दूसरों के मुख पर जो आंखें हैं, वे तो नाममात्र की आँखें मानी गई हैं।

भावार्थ-भाव यह है कि ज्ञानचक्षु ही मनुष्य की असली आँख हैं, जिनसे जीवन का दर्शन होता है। भौतिक आँख अतीत और भविष्य को नहीं दिखा सकती।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

5. यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन सः विवेक इतीरितः॥5॥
अन्वयः-येन केन अपि यत् प्रोक्तं, तस्य तत्त्व-अर्थनिर्णयः येन कर्तुं शक्यः भवेत् सः विवेकः इति ईरितः।

हिन्दी अनुवाद
शब्दार्थ-येन केन अपि = जिस किसी के भी द्वारा। यत् प्रोक्तम् = जो कुछ कहा गया है। तत्त्वार्थः = वास्तविक अर्थ। इति इस प्रकार, यह। ईरितः = (कथितः/प्रेरितः) कहा गया है।

जिस किसी के भी द्वारा जो कुछ कहा गया है, उसके वास्तविक अर्थ का निर्णय जिसके द्वारा किया जा सकता है, उसे ‘विवेक’ कहा गया है।
भावार्थ-भाव यह है कि अच्छे-बुरे की निर्णायक विवेक बुद्धि होती है।

6. वाक्पटुः धैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥6॥
अन्वयः-(यः) वाक्पटुः धैर्यवान् सभायाम् अपि अकातरः मन्त्री सः परैः केन अपि प्रकारेण न परिभूयते।

हिन्दी अनुवाद
शब्दार्थ-वाक्पटुः = (वाचि/सम्भाषणे पटुः) वाणी में कुशल। अकातरः = (वीर:/साहसी) निडर। मन्त्री = मन्त्र (परामर्श) देने वाला। परैः = शत्रुओं द्वारा। परिभूयते = (तिरस्क्रियते/अवमान्यते) पराजित होता है।

जो बोलने में कुशल (वक्ता), धैर्यशाली , सभा में भी निर्भीक रहकर, अपना परामर्श देने वाला होता है, वह शत्रुओं के द्वारा किसी भी प्रकार पराजित नहीं होता है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

7. य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म सः परेभ्यः कदापि च॥7॥
अन्वयः-य: आत्मनः श्रेयः, प्रभूतानि सुखानि च इच्छति, स: च कदापि परेभ्यः अहितं कर्म न कुर्यात्।

हिन्दी अनुवाद
शब्दार्थ-आत्मनः = अपने लिए। श्रेयः = (कल्याणम्) कल्याण। प्रभूतानि = (अत्यधिकानि) अत्यधिक। परेभ्यः = दूसरों के लिए। अहितम् = बुरा अकल्याणकारक। कुर्यात् = करे।
जो अपने लिए कल्याण तथा अत्यधिक सुखों को चाहता है, वह कभी भी दूसरों के लिए बुरा काम नहीं करे। भावार्थ-भाव यह है कि अपनी आत्मा के प्रतिकूल दूसरों के लिए व्यवहार न करें। दूसरों के हित में ही अपना हित होता है।

8. आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥8॥
अन्वयः-आचारः प्रथमः धर्मः, इति एतत् विदुषां वचः । तस्मात् प्राणेभ्यः अपि विशेषतः सदाचारम् रक्षेत्।

हिन्दी अनुवाद
शब्दार्थ-आचारः = सदाचार। प्रथमः = पहला, सर्वप्रथम। विदुषाम् = (विद्वद्जनानाम्) विद्वानों का। वचः = वचन। प्राणेभ्यः अपि = प्राणों से भी, प्राण देकर भी। विशेषतः = विशेषरूप से।
सदाचार सर्वप्रथम धर्म है, ऐसा विद्वानों का वचन है। इसलिए प्राणों से भी विशेषकर सदाचार की रक्षा करनी चाहिए। भावार्थ-अच्छा आचरण धर्म की पहली सीढ़ी है, अतः जीवन में सफलता पाने के लिए प्राणों का बलिदान करके भी, सत् आचरण का पालन करना चाहिए।

निबन्धात्मक प्रश्न
पाठ का सार-चेन्नई के समुद्र तट पर तिरुवल्लुवर महाकवि की प्रतिमा को देखकर छात्रों को, उनके विषय में तथा उनके ग्रन्थ के विषय में जानने की इच्छा जागृत होती है। उस ग्रन्थ के कुछ पद्यों का सार इस प्रकार वर्णित हुआ हैपिता अपनी सन्तान के लिए जो तप करता है, पुत्र को उसके प्रति कृतज्ञता का भाव होना चाहिए। मन, वचन और कर्म में समानता होनी चाहिए, महात्माओं में ऐसा ही गुण होता है। मनुष्य को मधुरवाणी बोलकर उसके मीठे फल को खाना चाहिए, कठोरवाणी मूर्ख व्यक्ति बोलते हैं।
विद्वान् विवेकशील होते हैं, जिसके कारण उन्हें आँखों वाला कहा जाता है। अन्य लोगों की आँखों तो चर्म-चक्षु हैं, जिनसे यथार्थवस्तु को देखा नहीं जा सकता। विवेक का अर्थ है-अच्छे-बुरे के निर्णय करने की क्षमता। परामर्शदायक व्यक्ति वाक्पटु, निर्भीक तथा धैर्यवान् बनकर शत्रुओं से भी अपराजेय रहता है। यदि मनुष्य अपना कल्याण चाहता है, तो उसे दूसरों की हानि नहीं करनी चाहिए। सदाचार का पालन सबसे बड़ा धर्म है। इस सदाचार की रक्षा प्राण देकर भी करनी चाहिए।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

सूक्तयः summary in Hindhi

सूक्तयः पाठ – परिचय

“सूक्तयः” पाठ तिरुवल्लुवर महाकवि के “तिरुक्कुरल” नामक ग्रन्थ से लिया गया है और संस्कृत में देवनागरी लिपि में अनूदित हुआ है। मूलरूप से यह ग्रन्थ तमिलभाषा में है और इसके लेखक भी तमिलभाषी महाकवि हैं। तिरुक्कुरल तमिलभाषा में रचित “तमिल साहित्य” की उत्कृष्ट कृति है। इसे तमिल भाषा का ‘वेद’ माना जाता है। इसके प्रणेता तिरुवल्लुवर हैं। ग्रन्थ का रचनाकाल प्रथम ईस्वी शताब्दी है। इस ग्रन्थ में समस्त मानव जाति के लिए जीवनोपयोगी सत्य का प्रतिपादन हुआ है। तिरु’ शब्द ‘श्री’ का वाचक है।’तिरुक्कुरल’ पद का अभिप्राय है ‘श्रिया युक्तं कुरत् छन्दः’ अथवा ‘श्री युक्तवाणी’। इस ग्रन्थ में धर्म-अर्थ-काम नामक तीन भाग हैं। तीनों भागों में पद्य संख्या 1330 है। प्रस्तुत श्लोक सरस, सरल भाषायुक्त तथा प्रेरणाप्रद है।

HBSE 10th Class Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Read More »