Class 10

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Sankhyavachak Shabd संख्यावाचक शब्दः Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् संख्यावाचक शब्दः

Sankhyavachak Shabd In Sanskrit HBSE 10th Class

संख्यावाचक शब्द – अंक

Sankhyavachak HBSE 10th Class

नोट-विद्यार्थी निम्नलिखित भी ध्यान से पढ़ें
त्रय:त्रिंशत् अधिकं शतम्-133, एक पञ्चाधिकशत् 151, द्विशतम् (200), त्रिशतम् (300), चतुश्शतम् (400), पञ्चशतम् (500) षट्शतम् (600), सप्तशतम् (700), अष्टशतम् (800), नवशतम् (900),सहस्रम् (1000)।
लक्षम् (1,00,000), द्विलक्षम् (2,00,000), त्रिलक्षम् (3,00,000) इत्यादि। कोटिः (1,00,000,00), द्विकोटि: (2,00,00,000) इत्यादि।

निर्देश-सौ से अधिक संख्या के लिए अधिक अथवा उत्तर शब्द का प्रयोग करते हैं।
101 = एकाधिकं शतम् अथवा एकाधिकशतम्।
110 = दशाधिकशतम
125 = पञ्चविंशत्यधिकं शतम् अथवा पञ्चविशत्यधिकशतम्।
126 = षड्विंशत्यधिकशतम्।
212 = द्वादशोत्तरं द्विशतम्।
संख्यावाचक शब्दों के दो भेद हैं
(1) संख्यावाचक जैसे-एक, द्वि, त्रि।
(2) संख्यापूरक जैसे-प्रथम, द्वितीय, तृतीय।

Sankhyavachak In Sanskrit HBSE 10th Class

उचित शब्द भरकर रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए

(1) चित्रे ——– वायुयानम् अस्ति। (एकः । एकम् । एकेन)
(2) भगवतः शिवस्य ——- नेत्राणि सन्ति। (त्रयः / तिस्रः / त्रीणि)
(3) हस्तौ ———- स्तः। (द्वौ / द्वे)
(4) वेदाः ——- सन्ति। (चत्वारः / चतस्रः / चत्वारि)
(5) अश्वस्य ——– पादाः भवन्ति। (चतस्रः/चत्वार:/चत्वारि)
(6) गणेशस्य ——- दन्तः अस्ति। (एकः / एका / एकम्)
(7) दशरथस्य ——- पत्न्यः आसन्। (त्रयः / तिस्रः / त्रीणि)
(8) मम ———— कर्णौ स्तः। (द्वौ / द्वे)
(9) नासिकायां ——– छिद्रे स्तः। (द्वौ/द्वे)
(10) सः ——– पुस्तकम् पठति। (एकः / एका / एकम्)
(11) तस्य ——— भ्रातरः सन्ति। (त्रयः / तिस्रः / त्रीणि)
(12) सः ——- वृक्षाणि अकृन्तत्। (चत्वारः । चतस्रः / चत्वारि)
(13) मम ——– नासिका अस्ति। (एकः / एकम् / एका)
(14) तस्मिन् उद्याने ——- बालिके भ्रमतः । (द्वौ / द्वे)
(15) अस्मिन् आम्रवृक्षे ——- आम्राणि सन्ति । (चत्वारः । चतस्रः । चत्वारि)
(16) चित्रे ——- मूषकाः सन्ति । (त्रयः / तिस्रः / त्रीणि)
(17) तडागे ——- मत्स्याः आसन्। (चत्वारः । चतस्रः । चत्वारि)
(18) ——- पथिक: नगरम् गच्छति। (एकम् । एकः / एका)
(19) तत्र ——- शिशवः क्रीडन्ति। (त्रयः । तिस्रः / त्रीणि)
(20) पुस्तकालये —— मित्रे पठतः। (द्वौ / द्वे)
(21) सः ——– पृष्ठानि वाचयति। (चत्वारः / चतस्रः / चत्वारि)
(22) मम —— एव भ्राता अस्ति। (एकः / एका / एकम्)
(23) वृक्षे ———- लताः सन्ति। (त्रयः / तिस्रः / त्रीणि)
(24) तस्य —— हस्तौ स्तः। (द्वौ / द्वे)
(25) मम गृहे —— पुस्तकानि सन्ति। (चत्वारः / चतस्रः । चत्वारि)
उत्तराणि:
(1) एकम्।
(2) त्रीणि।
(3) द्वौ।
(4) चत्वारः।
(5) चत्वारः ।
(6) एकः।
(7) तिस्रः ।
(8) द्वौ।
(9) टे।
(10) एकम्।
(11) त्रयः ।
(12) चत्वारि।
(13) एका।
(14) द्वे।
(15) चत्वारि ।
(16) त्रयः ।
(17) चत्वारः।
(18) एकः ।
(19) त्रयः।
(20) द्वे।
(21) चत्वारि।
(22) एकः ।
(23) तिस्रः ।
(24) द्वौ।
(25) चत्वारि।

संख्यावाचक शब्द HBSE 10th Class

अन्य महत्त्वपूर्ण उदाहरण

I. अधोलिखितवाक्येषु अङ्कानां स्थाने संख्यावाचक-विशेषणपदानि शब्देषु प्रयुज्य उत्तराणि उत्तरपुस्तिकायां लिखत
अस्माकं पृथ्वी (i) (7)…… द्वीपेषु विभक्ता। (ii) (3)…….सागराः भारतभूमेः चरणप्रक्षालनं कुर्वन्ति। (iii) (5)……. नदीभिःपञ्चापप्रदेश: शोभते। (iv) (9)…….ग्रहेषु पृथिवी अन्यतमः ग्रहः, तत्र भारतभूमिः विराजते।।
उत्तराणि:
(i) सप्तसु
(ii) त्रयः
(iii) पञ्चभिः
(iv) नवसु।

II. अड्कानां स्थाने संख्यावाचक विशेषणपदानि प्रयुज्य उत्तराणि उत्तरपुस्तिकायां लिखत
उत्सवे प्रायः (i) 100 जनाः उपस्थिताः आसन्। मञ्चे (ii) 4 विशिष्टाः अतिथयः आसन्। (iii) 10 छात्रैः स्वागतगानं गीतम् । (iv) 3 बालिकाभिः श्लोकपाठः कृतः।
उत्तराणि:
(i) शतं,
(ii) चत्वारः,
(iii) दशभिः,
(iv) तिसृभिः ।

III. अधोलिखित-अनुच्छेदे अड्कानां स्थाने संख्यावाचक-विशेषणानि प्रयुज्य उत्तराणि उत्तरपुस्तिकायां लिखत
वेदाः (i) ………..4………. सन्ति। पुराणानां संख्या (ii) ………..18………. अस्ति । रामायणे (iii) ………..7………. काण्डानि सन्ति। अस्य विपुलस्य साहित्यस्य कीर्तिः (iv) ……….10……….. दिक्षु व्याप्ता।
उत्तराणि:
(i) चत्वारः ,
(ii) अष्टादश,
(iii) सप्त,
(iv) दश।

IV. अधोलिखितवाक्येषु अड्कानां स्थाने संख्यावाचकविशेषणैः रिक्तस्थानपूर्ति संस्कृतेन कृत्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत
मम विद्यालये (i) ………..(12)….. कक्षाः सन्ति । तेषु प्रायः (ii) ………..(500)….. छात्राः पठन्ति । (iii) ………..(50)….. अध्यापकाः परिश्रमेण अस्मान् पाठयन्ति। गतवर्षे परीक्षापरिणामः (iv) ………..(90)….. प्रतिशतम् आसीत्।
उत्तराणि:
(i) द्वादश
(ii) पञ्चशतम्
(iii) पञ्चाशत्
(iv) नवतिः

V. अड्कानां स्थाने संस्कृत संख्यावाचक-विशेषणपदानि प्रयुज्य उत्तराणि उत्तरपुस्तिकायां लिखत
अस्माकं ग्रामे (i) ……….85………. कृषकाः सन्ति। तेषु ……….3………. (ii) ………. कृषकाः अस्मिन् वर्षे पारितोषिकं लब्धवन्तः। (iii) ………………… भगिन्यौ मङ्लगीतम् आगायताम्। (iv) ………1……… भगिनी जलपानव्यवस्थामकरोत् ।
उत्तराणि:
(i) 85 = पञ्चाशीतिः
(ii) 3 = त्रयः
(iii) 2 = द्वे
(iv) 1 = एका।

VI. अधोलिखितानि वाक्यानि (अङ्कानां स्थाने) संस्कृतसंख्याविशेषणैः पूरयित्वा पुनः लिखत
प्रातःकाले भ्रमणाय अहं वाटिकां गच्छामि। तत्र (49) आम्रवृक्षाः सन्ति। जम्बूफलवृक्षाणां (76) वृक्षाः तथा च (11) निम्बवृक्षाः मध्ये च विशालः (1) पिप्पलः शोभते।
उत्तरम्:
प्रात:काले भ्रमणाय अहं वाटिकां गच्छामि। तत्र एकोनपञ्चाशत् आम्रवृक्षाः सन्ति । जम्बूफलवृक्षाणां षट्सप्ततिः वृक्षाः तथा च एकादश निम्बवृक्षाः मध्ये च विशालः एकः पिप्पल: शोभते।

VII. अधोदत्तेषु वाक्येषु अड्कानां स्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणानि पूरयत
मम गृहस्य समीपे 3………… तरणताला: सन्ति। तत्र 1……… तरणप्रतियोगिता आयोजिता अभवत्। प्रतियोगितायाम् अस्याम् 30……….. बालिकाः 45……….. बालकाः च भागं गृहीतवन्तः।
उत्तरम्:
मम गृहस्य समीपे 3 त्रयः तरणतालाः सन्ति । तत्र 1 एका तरणप्रतियोगिता आयोजिता अभवत् । प्रतियोगितायाम् अस्याम् 30 त्रिंशत् बालिकाः 45 पञ्चचत्वारिंशत् बालकाः च भागं गृहीतवन्तः ।

VIII. अङ्कानां स्थाने संस्कृतसंख्यावाचक-विशेषणपदानि प्रयुज्य उत्तराणि लिखत
ग्रामस्य प्राथमिकपाठशालायां 20 छात्राः, 15 बालिकाः, 3 अध्यापकाः 2 अध्यापिके च प्रतिदिनम् स्वस्वकार्यं कुर्वन्ति ।
उत्तरम्:
ग्रामस्य प्राथमिकपाठशालायां विंशतिः छात्राः, पञ्चदश बालिकाः, त्रय: अध्यापका: द्वे अध्यापिके च प्रतिदिनम् स्वस्वकार्यं कुर्वन्ति।

IX. अङ्कानां स्थाने संस्कृत-संख्यावाचक-विशेषणपदानि प्रयुज्य उत्तराणि लिखत
विद्यालये दशमकक्षायां (i) 97 छात्राः संस्कृतविषये उत्तीर्णाः । तेषु (ii) (54) बालिकाः सन्ति । प्रथमे (iii) (4) बालिकाः (iv) (3) बालकाः च संस्कृत-अकादम्याः छात्रवृत्तिं लब्धवन्तः ।
उत्तर:
म्विद्यालये दशमकक्षायां (i) सप्तनवतिः छात्राः संस्कृतविषये उत्तीर्णाः । तेषु (ii) चतुःपञ्चाशत् बालिकाः सन्ति । प्रथमे (iii) चतस्रः बालिकाः (iv) त्रयः बालकाः च संस्कृत-अकादम्याः छात्रवृत्तिं लब्धवन्तः ।

x. अङ्कानां स्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणपदानि प्रयुज्य उत्तराणि लिखत
वृक्षे (i) ……………………………….. । (ii) ……………………………….कोकिलाः स्थिताः। अकस्मात् (iii) …………………………….. कपोताः कुतश्चिद् उड्डीय समागताः। इदानीं वृक्षे। (iv) ………………26 ……………. पक्षिणः सन्ति।
उत्तरम्:
(i) चत्वारः
(ii) त्रयः/तिस्रः
(iii) नवदश/एकोनविंशतिः
(iv) षड्विंशतिः

XI. अङ्कानां स्थाने संस्कृतसंख्यावाचकविशेषणपदानि प्रयुज्य उत्तराणि लिखत
विद्यालये दशमकक्षायां (i) ………………..42……………………छात्राः संस्कृतं पठन्ति। तेषु । (ii) ……………………………बालिकाः सन्ति। गत वर्षे (iii) ……………………………. बालकौ (iv) ……………………. बालिकाः च छात्रवृत्तिं प्राप्नुवन्।
उत्तरम्:
(i) द्विचत्वारिंशत्
(ii) नवविंशतिः/एकोनत्रिंशत्
(iii) द्वौ
(iv) चतस्रः ।

अभ्यासार्थम्

1. अधोदत्तेषु वाक्येषु अड्कानां स्थाने संस्कृत संख्यावाचकविशेषणानि पूरयत
(i) राज्ञः —4— पुत्राः आसन्।
(ii) एकदा –1—- वृद्धा अपतत् ।
(iii) तत्र —-2– मित्रे अवसताम् ।
(iv) विद्यालये —3— बालिकाः पठन्ति।

2. कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) अहम् —— पत्रम् लिखामि। (एकः / एका / एकम्)
(ii) ————- लोचनानि यस्य सः महादेवः । (त्रयः । तिस्रः । त्रीणि)
(iii) मम —— कर्णौ स्तः। (द्वौ / द्वे)
(iv) चित्रे ——- मृगाः सन्ति । (चत्वारः / चतस्रः / चत्वारि)

3. कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत.
(i) पाण्डवाः —— आसन्। (पञ्चाः / पञ्च / पञ्चानि)
(ii) गजस्य —— पादाः भवन्ति। । (चत्वारः / चतस्रः । चत्वारि)
(iii) गृहे —— मूषकौ धावतः । (द्वौ / द्वे)
(iv) त्र्यम्बकस्य ——- लोचनानि सन्ति। (त्रयः / त्रीणि / तिस्रः)

4. कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) मम कक्षायाम् —— सुन्दरं चित्रं अस्ति । (एक: / एकम् / एकेन)
(ii) पञ्चाननस्य —— मुखानि सन्ति। (पञ्चानि । पञ्च / पञ्चाः)
(iii) बलरामस्य —— भुजौ पाताम्। (द्वौ / द्वे)
(iv) ——- दण्डिप्रबन्धाः त्रिषु लोकेषु विश्रुताः । (त्रयः / त्रीणि / तिस्रः)

5. कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) हस्ते………. अमुल्यः भवन्ति । (पञ्च/पञ्चाः/पञ्चानि)
(ii) वृक्षे ……… शुकौ स्तः। (द्वे। द्वौ)
(iii) पुरुषार्थाः …….. सन्ति। (चतस्रः/चत्वारि/चत्वारः)
(iv) सरोवरे ………. कमलानि विकसन्ति। (तिस्रः/त्रयः/त्रीणि)

6. अधोलिखितवाक्येषु अङ्कानां स्थाने संख्यावाचकविशेषणैः रिक्तस्थानपूर्ति संस्कृतेन कृत्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत
मम विद्यालये (i) ………….. (12) ………… कक्षाः सन्ति। तेषु प्रायः (ii) …………. (500) ……………. छात्राः पठन्ति। (iii) …………….. (50) …………….. अध्यापकाः परिश्रमेण अस्मान् पाठयन्ति। गतवर्षे परीक्षा परिणामः (iv) …………… (90) ………….. प्रतिशत आसीत्।

7. अधोलिखितवाक्ये अङ्कानां स्थाने संख्यावाचकविशेषणैः रिक्तस्थानपूर्ति संस्कृतेन कृत्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत
मम विद्यालये (1) ………….. प्रवेशद्वारं (3) ………… सहायकानि द्वाराणि (23) ………….. · अध्यापकाः (8) …………… परिचारकाः च सन्ति।

8. अधोलिखितवाक्ये अङ्कानां स्थाने संख्यावाचकविशेषणैः रिक्तस्थानपूर्ति संस्कृतेन कृत्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(क) अश्वस्य (4) ………………. पादाः सन्ति।
(ख) सप्ताहे (7) ……………… दिवसाः भवन्ति।
(ग) क्रीडाक्षेत्र (18) …………. मित्राणि क्रीडन्ति।
(घ) नरस्य हस्तौ (2) ……….. भवतः।

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Dhatu Roop Prakaran धातुरुप प्रकरणम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Clas s Sanskrit व्याकरणम् धातुरुप प्रकरणम्

व्याकरणम् धातुरुप प्रकरणम् HBSE Sanskrit 10th Class

1. √भू (होना)

लुट्लकार

लोट्लकार

लङ्लकार

विधिलिङ् लकार

व्याकरणम् धातुरुप प्रकरणम् 10th Class HBSE Sanskrit

2. √पठ् ( पढ़ना)
लट्लकार

लुट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् धातुरुप प्रकरणम्

3. √पा (पिब्) पीना
लट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

लुट्लकार

4. √गम् ) गच्छ (जाना)
लट्लकार

लुट्लकार

लोट्लकार

लुट्लकार

विधिलिड् (आज्ञा)

5. √खाद (खाना)
लट्लकार (वर्तमान काल)

लोट्लकार (आदेश)

लङ् लकार ( भूतकाल )

विधिलिड् (आज्ञा)

लृट्लकार ( भविष्यतकाल )

6. √स्मृ (स्मरण करना)
लट्लकार

लोट्लकार

लङ्लकार

विधिलिङ्(आज्ञा)

लुट्लकार

7. √पच् (पकाना) परस्मैपद
लट्लकार

लुट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

8. √अस् (होना)
लट्लकार

लुट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

9. √कृ (करना)
लट्लकार

लृट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

10. √शकृ-समर्थ होना
लट्लकार

लृट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

11. √प्रच्छ > पृच्छू (पूछना)
लट्लकार

लृट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

12. √पत् ( गिरना )
लट्लकार (वर्तमानकाल)

लड्लकार (भूतकाल)

लृट्लकार (भविष्यतकाल)

विधिलिड् (आज्ञा)

लोट्लकार

दिवादिगण
13. √नश् ( नष्ट होना )
लट्लकार

लृट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

14. √कथू (कहना )
1. परस्मैपद
लट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड्

लृट्लकार

15. √चुरू ( चोरी करना )
परस्मैपद
लट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड्

लृट्लकार

16. √सेव् (सेवा करना )
भ्वादिगण आत्मनेपद
लट्लकार

लृट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड्

17. √लभ् (पाना )
लट्लकार

लृट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

18. √वृध् बढ़ना
लट्लकार

लोट्लकार

लृट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

19. √वृत् (वर्त )-होना
लट्लकार

लोट्लकार

लृट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् (आज्ञा)

20. √रुच् (चमकना, पसन्द आना)
लट्लकार

लृट्लकार

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड् लकार

21. √जन् ( पैदा होना )
लदू ( आत्मनेपद )

लोट्लकार

लड्लकार

विधिलिड्

लृट्लकार

धातून अधिकृत्य वाक्येषु क्रियाप्रयोगः

I. अधोलिखितेषु वाक्येषु निर्दिष्ट-क्रियापदं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
1. अद्य रविवासरः अस्ति श्वः सोमवासरः …………….. । (भू, लुट्)
2. तत्र किम् ………………. । (भू, लङ्)
3. छात्राः ……………….. । (पठ्, लोट्)
4. बालिकाः ……………….. बालकाः च लिखन्ति। (पठ्, लट्)
5. भवन्तः मा ……………… । (हस्, विधिलिङ्)
6. बालकाः उच्चैः ……………… । (हस्, लङ्)
7. छात्राः आचार्यम् ………………..। (नम्, लङ्)
8. वयम् ईश्वरं ………………। (गम्, लुट)
9. आवाम् अद्य विद्यालयं न ……………….. । (गम्, विधिलिङ्)
10. भो छात्रा:! तत्र न ……………….. । (गम्, विधिलिङ्)
11. अत्र वयं ………………। (अस्, लट्)
12. तत्र कोऽपि न ………………..। (अस्, लङ्)
13. शत्रून् ………………..। (हन्)
14. शत्रून् ………………. । (हन्, लोट्, मध्यम, पुरुष, एकवचन)
15. ते कथं ……………….. ? (क्रुध्, लट्)
16. अद्य प्रभृति अहं न ……………….. । (क्रुध्, लट्)
17. मा ………………..। (क्रुध्, लोट्, बहुवचनम्)
18. यः न ददाति न भुङ्क्ते, तस्य धनं ………………..। (नश्)।
19. यः अन्येभ्य ज्ञानं न दास्यति तस्य ज्ञानं ……………….. । (नश्)
20. मेघाः गर्जन्ति मयूराः च ……………….. । (नृत्)
21. अहं रजनी च उत्सवे ………………..। (नृत्)
22. धर्मं चरत सुखं च ……………….. । (आप्)
23. अस्य वर्षस्य प्रथमपुरस्कारम् अहम एव……………….। (आप)
24. अतिवृद्धाः कुत्रापि गन्तुं न ………………… | ( शक्)
25. किम् अहम् एतत् कार्यं कर्तुं ……………….. । (शक्, लुट)
26. ह्यः त्वं किं कथयितुम् ……………….. । (इच्छ)
27. सर्वेषां सदा कल्याणम् एव ……………….. । (इच्छ, लोट्, बहुवचनम्)
28: हे पुत्र! मातरं किं ………………..। (पृच्छ्)
29. अध्यापिका छात्रान् प्रश्नान् ………………..। (पृच्छ्, लुट)
30. अधुना अहं किं ………………. ? (कृ, लोट्)
31. सर्वे छात्राः कथाकार्यम् …………………। (कृ, लङ्)
32. अस्य उत्तरं तु सर्वे एव ………………..। (ज्ञा, लट्)
33. यस्मिन् ज्ञाते सर्वं ज्ञातं भवति तत् तत्त्वं ………………. । (ज्ञा, विधिलिङ्)
34. अधुना यूयं किं ……………….. ? (भक्ष, लुट)
35. आवाम् ह्यः फलानि ……………….. । (भक्ष) ।
36. भवन्तः कथं ……………….. अहं तु अत्रैव अस्मि। (चिन्त्)
37. सः ……………… अहं धनी भविष्यामि। (चिन्त्, लङ्) .
38. सः मातापितरौ ………………..। (सेव्) सेवते
39. असहायान् ………………..। (सेव्, लोट्, बहुवचनम्) सेवध्वम्
40. यः परिश्रमं करिष्यमित स एव फलं ….. ……………….. । (लभ) लप्स्यते
41. चिरं जीव सुखं च ………………. । (लभ) लभस्व
42. सुखं कस्मै न ……………….. ? (रुच्) रोचते
43. रात्रौ प्रकाशेन भवनानि ………………. । (रुच्, लङ्) अरोचन्त
44. निर्धनाः धनं ………………. । (याच्) याचन्ते
45. वयम् ईश्वरं बुद्धिम् एव ………………… । (याच्, विधिलिङ्) याचेमहि
46. कृषक: अन्नानि गृहं ……………….. । (नी, आत्मनेपदम् लुट्) नेष्यति
47. युवां पुस्तकानि कुत्र …………….. ? (नी, परस्मैपदम्, लङ्) अनयतम्
48. एतत् उद्यानं मम मनः ………………..। (ह, आत्मनेपदम्) हरते
49. वयं तव वस्तूनि न …………… । (हृ, परस्मैपदम्) हरिष्यामः
50. भक्ताः ईश्वरम् ………………। (भज्, आत्मनेपदम्, लङ्) अभजन्त
51. ……………….. गोबिन्दं मूढमते। (भज्, परस्मैपदम्) भज
52. आवाम् ईश्वरं ………………। (भज्, परस्मैपदम्) भजावः
53. माता प्रतिदिनं भोजनं ………………..। (पच, परस्मैपदम्) पचति
54. भगिनि! शीघ्रं भोजनं ………………। (पच्, आत्मनेपदम्) पचस्व
55. पाचकाः भोजनं ……………….. । (पच्, आत्मनेपदम्, लट्)
उत्तराणि
भविष्यति
अभवत्
पठन्तु
पठन्ति
हसेयुः
अहसन्
अनमन्
नमामः
गमिष्याव:
गच्छेत
स्मः
आसीत्
घ्नन्ति
जहि
क्रध्यन्ति
क्रोत्स्यामि
क्रुध्यत
नश्यति
नक्ष्यति
नृत्यन्ति
नर्तिष्याव:
आप्नुत
आप्स्यामि
शक्नुवन्ति
शक्ष्यामि
ऐच्छः
इच्छत
पृच्छसि
प्रक्ष्यति
करवाणि
अकुर्वन्
जानन्ति
जानीयाः
भक्षयिष्यथ
अभक्षयाव
चिन्तयन्ति
अचिन्तयत्
सेवते
सेवध्वम्
लप्यते
लभस्व
रोचते
अरोचन्त
याचन्ते
याचेमहि
नेष्यति
अनयतम्
हरते
हरिष्याम:
अभजन्त
भज
भजाव:
पधति
पढस्त
पद्ययन्ये

2. कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) पाण्डवाः —— आसन्। (पञ्चाः । पञ्च / पञ्चानि)
(ii) गजस्य —— पादाः भवन्ति। (चत्वारः / चतस्रः । चत्वारि)
(iii) गृहे —— मूषकौ धावतः। (द्वौ / द्वे)
(iv) त्र्यम्बकस्य —— लोचनानि सन्ति। (त्रयः । त्रीणि / तिस्रः)

3. कोष्ठकात् शद्धम् उत्तरं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) मम कक्षायाम् ——- सुन्दरं चित्रं अस्ति। (एकः / एकम् / एकेन)
(ii) पञ्चाननस्य ——- मुखानि सन्ति। (पञ्चानि / पञ्च / पञ्चाः)
(iii) बलरामस्य —— भुजौ पाताम्। (द्वौ / द्वे)
(iv) —— दण्डिप्रबन्धाः त्रिषु लोकेषु विश्रुताः। (त्रयः / त्रीणि / तिस्रः)

4. कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) हस्ते……….. अमुल्यः भवन्ति। (पञ्च/पञ्चाः/पञ्चानि)
(ii) वृक्षे ………. शुकौ स्तः । (द्वे। द्वौ)
(iii) पुरुषार्थाः …….. सन्ति। (चतस्रः/चत्वारि/चत्वारः)
(iv) सरोवरे ……….. कमलानि विकसन्ति। (तिस्रः/त्रयः/त्रीणि)

5. अधोलिखितवाक्येषु अङ्कानां स्थाने संख्यावाचकविशेषणैः रिक्तस्थानपूर्ति संस्कृतेन कृत्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत
मम विद्यालये (i) ……………. (12) ………….. कक्षाः सन्ति। तेषु प्रायः (ii) ………….. (500) …………….. छात्रा: पठन्ति । (iii) …………….. (50) …………….. अध्यापकाः परिश्रमेण अस्मान् पाठयन्ति। गतवर्षे परीक्षा परिणामः (iv) ……………… (90) ……………… प्रतिशत आसीत् ।

6. अधोलिखितवाक्ये अङ्कानां स्थाने संख्यावाचकविशेषणैः रिक्तस्थानपूर्ति संस्कृतेन कृत्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत
मम विद्यालये (1) …………….. प्रवेशद्वारं (3) …………….. सहायकानि द्वाराणि (23) …………….. अध्यापकाः (8) …………….. परिचारकाः च सन्ति।

7. अधोलिखितवाक्ये अङ्कानां स्थाने संख्यावाचकविशेषणैः रिक्तस्थानपूर्तिं संस्कृतेन कृत्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(क) अश्वस्य (4) ………………. पादाः सन्ति।
(ख) सप्ताहे (7) ……………… दिवसाः भवन्ति।
(ग) क्रीडाक्षेत्र (18) ………….. मित्राणि क्रीडन्ति।
(घ) नरस्य हस्तौ (2) ………….. भवतः ।

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions रचना Chitradharitam Lekhanam चित्राधारितम् लेखनम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit रचना चित्राधारितम् लेखनम्

रचना चित्राधारितम् लेखनम् HBSE Sanskrit 10th Class

1. चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

(i) इदं …………… गजस्य अस्ति।
(ii) गजस्य एकः …………. भवति।
(iii) गजस्य वर्णः …………..
(iv) गजस्य चत्वारः ……………. भवन्ति।
(v) गजः तृणं …………………….
मञ्जूषा
कृष्णः, करः, चित्रं, खादति, पादाः।।
उत्तरम्:
(i) इदं चित्रं गजस्य अस्ति।
(ii) गजस्य एकः करः भवति।
(iii) गजस्य वर्णः कृष्णः भवति।
(iv)गजस्य चत्वारः पादाः भवन्ति।
(v) गजः तृणं खादति।

रचना चित्राधारितम् लेखनम् 10th Class HBSE Sanskrit

2. चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

(i) चित्रे …………… मयूरौ स्तः।
(ii) मयूरः राष्ट्रियः ………… अस्ति।
(iii) मयूराः ………….. दृष्ट्वा हर्षन्ति।
(iv) मयूरौ …………….।
(v) मयूरः सुन्दरः खगः ……………..।
मञ्जूषा
भवति, द्वौ, मेघान्, खगः, नृत्यतः।
उत्तरम्:
(i) चित्रे द्वौ मयूरौ स्तः।
(ii) मयूरः राष्ट्रियः खगः अस्ति।
(iii) मयूराः मेघान् दृष्ट्वा हर्षन्ति।
(iv)मयूरौ नृत्यतः।
(v) मयूरः सुन्दरः खगः भवति ।

HBSE 10th Class Sanskrit रचना चित्राधारितम् लेखनम्

3. चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

(i) इदं चित्रं …………… अस्ति ।
(ii) चित्रे …………. वानराः सन्ति।
(iii) वृक्षे ………….. तिष्ठन्ति।
(iv) वानराः कदलीफलानि …………….।
(v) वानराः ……………..भवन्ति।
मञ्जूषा
चपलाः, वानराणाम्, वानराः, खादन्ति, त्रयः।
उत्तरम्:
(i) इदं चित्रं वानराणाम् अस्ति।
(ii) चित्रे त्रयः वानराः सन्ति।
(iii) वृक्षे वानराः तिष्ठन्ति। ।
(iv) वानराः कदलीफलानि खादन्ति।
(v) वानराः चपलाः भवन्ति।

4. उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।

(i) चित्रे एकः …………… वृक्षः वर्तते।
(ii) वृक्षे ……………… उपविष्टाः सन्ति ।
(iii) चित्रे …………….. तडागस्य …………… अस्ति।
(iv) जले ………….. स्नानं करोति।
मञ्जूषा
पक्षिणः, विशालः, एक: नरः, समीपे, वृक्षः।।
उत्तरम्:
(i) चित्रे एकः विशालः वृक्षः वर्तते।
(ii) वृक्षे पक्षिणः उपविष्टाः सन्ति।
(iii) चित्रे वृक्षः तडागस्य समीपे अस्ति।
(iv) जले एक: नरः स्नानं करोति।

5. उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।

(i) एतत् उपवनस्य ………….. अस्ति।
(ii) दोलायाम् एका ……………. तिष्ठति।
(iii) आकाशे …………. उत्पतन्ति।
(iv) ………….. द्वे वर्तिके तरतः।
(v) आकाशे ………….. उदयति।
मञ्जूषा
खगाः, चित्रम्, सरोवरे, सूर्यः, बालिका
उत्तरम्:
(i) एतत् उपवनस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) दोलायाम् एका बालिका तिष्ठति।
(iii) आकाशे खगाः उत्पतन्ति।
(iv) सरोवरे द्वे वर्तिके तरतः।
(v) आकाशे सूर्यः उदयति।

6. उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषात: पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।

(i) इदं ……………. दृश्यम् अस्ति ।
(ii) गगनम् …………. शोभते।
(iii) द्वौ बालकौ जले ………….. तारयतः।
(iv) एकः बालक: एका बालिका च शिरसि …………… धारयतः।
(v) जले ………………. टरटरायन्ते।
मञ्जूषा
मेघाच्छन्नम्, वर्षाऋतोः, आतपत्रम्, कर्गदनौकाः, दर्दुराः
उत्तरम्:
(i) इदं वर्षाऋतोः दृश्यम् अस्ति।
(ii) गगनम् मेघाच्छन्नम् शोभते।
(iii) द्वौ बालकौ जले कर्गदनौकाः तारयतः।
(iv) एकः बालकः एका बालिका च शिरसि आतपत्रम् धारयतः।
(v) जले दर्दुराः टरटरायन्ते।

7. चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत

उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।
(i) अत्र एकः बालकः …………. सह आगतः।
(ii) राजमार्गे ………………. क्षिपत् ………………. कारयानम् अपि गच्छति।
(iii) अस्मिन् ………………. एकः ………………. एव अवशिष्टः ।
मञ्जूषा
चित्रे, एकं, द्रुमः, मात्रा, धूम्र
उत्तरम्:
(i) अत्र एकः बालक: मात्रा सह आगतः।
(ii) राजमार्गे एकं क्षिपत् धूनं कारयानम् अपि गच्छति।
(iii) अस्मिन् चित्रे एकः द्रुमः एव अवशिष्टः।

8. चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।

(i) ………………. बालका: वेगेन
(ii) महिला ………………. धारयति।
(iii) …………… एकं पुष्पभाजनम् अपि अस्ति।
(iv) जलाशये मीनाः
मञ्जूषा
कोणे, तरन्ति, धावन्ति, चत्वारः, शाटिकां
उत्तरम्:
(i) चत्वारः बालकाः वेगेन धावन्ति।
(ii) महिला शाटिकां धारयति।
(iii) कोणे एकं पुष्पभाजनम् अपि अस्ति।
(iv) जलाशये मीनाः तरन्ति।

9. उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।

(i) इदं ………………. उद्यानस्य अस्ति।
(ii) बालकः मित्रैः ………………. क्रीडति।
(iii) अत्र वृक्षौ ………………. ।
(iv) एका ………………. रज्ज्वा ………………. ।
मञ्जूषा
स्तः, क्रीडति, कन्या, चित्रं, सह
उत्तरम्:
(i) इदं चित्रम् उद्यानस्य अस्ति।
(ii) बालकः मित्रैः सह क्रीडति।
(iii) अत्र वृक्षौ स्तः।
(iv) एका कन्या रज्ज्वा क्रीडति।

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions रचना Anuched Lekhanm अनुच्छेदलेखनम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit रचना अनुच्छेदलेखनम्

रचना अनुच्छेदलेखनम् HBSE Sanskrit 10th Class

1. मम मित्रम्
उत्तरम्:
(i) अभिनवः मम प्रिय मित्रम् अस्ति।
(ii) तस्य पिता प्राध्यापकः अस्ति।
(iii) सः पठने निपुणः अनुशासनप्रियः च अस्ति।
(iv) सः सदा सत्यं प्रियं च वदति।
(v) सर्वे गुरवः तस्मिन् स्निह्यन्ति।

रचना अनुच्छेदलेखनम् 10th Class HBSE Sanskrit

2. दीपावली
उत्तरम्:
(i) दीपावली हिन्दूनां प्रमुखः उत्सवः अस्ति।
(ii) अयं हि कार्तिकमासस्य अमावस्यायां मान्यते।
(iii) रात्रौ सर्वत्र जनाः दीपप्रज्वालनं कुर्वन्ति।
(iv) आस्फोटकानां ध्वनिः कर्णो कम्पयति।
(v) जनाः मिष्टान्नानि वितरन्ति।

HBSE 10th Class Sanskrit रचना अनुच्छेदलेखनम्

3. मम प्रियः अध्यापकः
उत्तरम्:
(i) संस्कृतविषयस्य अध्यापकः मम प्रियः अध्यापकः अस्ति।
(ii) सः उच्चशिक्षालब्धः विद्वान् अस्ति।
(iii) सः संस्कृतसम्भाषणे, अध्यापने च पटुः अस्ति।
(iv) सः अनुशासनप्रियः, आदर्शशिक्षकः च अस्ति।
(v) तस्य आकर्षकं व्यक्तित्वं सर्वान् प्रभावितं करोति ।

4. मम प्रियः नेता/आदर्शमहापुरुषः
उत्तरम्:
(i) महात्मा गान्धी मम प्रियः नेता आदर्शमहापुरुषः च अस्ति।
(ii) सः अहिंसायाः प्रतिमूर्तिः असीत्।
(iii) सः अहिंसामार्गेण एव भारतदेशस्य स्वतन्त्रतायै यत्नम् अकरोत् ।
(iv) सः सत्य-अहिंसा-समभावपाठं सर्वान् अपाठयत्।
(v) गान्धिनः अहिंसामार्गः एव विश्वशान्तिं स्थापयितुम् समर्थः अस्ति।
(vi) कर्मयोगिने गान्धिने नमः।

5. मम विद्यालयः मध्ये, एकं सुन्दरम् उद्यानम्, सप्ततिः, सहस्रद्वयं, योग्याः, ख्यातिः |
उत्तरम्:
(i) मम विद्यालयः नगरस्य एकस्मिन् सुरम्ये स्थले स्थितः अस्ति।
(ii) प्राङ्गणस्य मध्ये एकं सुन्दरम् उद्यानं वर्तते।
(iii) अध्यापकानां संख्या सप्ततिः, छात्राणां च सहस्रद्वयं वर्तते।
(iv) अध्यापकाः अतीव निपुणाः योग्याः स्वविषय-पारङ्गताः च सन्ति।
(v) शिक्षाक्षेत्रे अस्य ख्याति: समग्रदेशे अस्ति।

6. पर्यावरणम्
उत्तरम्:
(i) पर्यावरणस्य मानवजीवने अतिमहत्त्वपूर्ण स्थानं वर्तते।
(ii) यत्र पर्यावरणं शुद्धं भवति तत्र जीवनमपि सुखमयं भवति।
(iii) स्वस्थं पर्यावरणमेव मानवजीवनस्य आधारः अस्ति।
(iv) दूषितपर्यावरणेन अनेके रोगाः उद्भूताः भवन्ति।
(v) औद्योगिकसंस्थानेभ्यः निर्गतेन वायुना पर्यावरणं दूषितं भवति।
(vi) साम्प्रतं तु जलं वायुः आकाशं चापि शुद्धं नास्ति।
(vii) पर्यावरणरक्षणाय वयं सदा प्रयत्नशीलाः भवेम।

7. ‘मम जननी’ इति विषयम् अधिकृत्य पंचवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
मञ्जूषा
एकाकी, प्रतिवेशिनां, स्निह्यति, महिला, विज्ञानस्य, परिश्रमी, मयि, करोति, अस्मि, अध्यापयति।
उत्तरम्:
(i) मम जननी प्रातः चतुर्वादने उत्तिष्ठति।
(ii) मम जननी मयि अति स्निह्यति।
(iii) सा परिश्रमी महिला अनेकानि कार्याणि प्रतिदिनं करोति।
(iv) मम जननी प्रतिवेशिनां बालकान् विज्ञानस्य विषयं निःशुल्कम् अध्यापयति।
(v) अहं जनन्या आज्ञाकारी पुत्रः अस्मि।

8. ‘मम जीवनस्य उद्देश्यम्’ इति विषयम् अधिकृत्य पंचवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
मञ्जूषा
प्रसिद्धसंगीतगायकस्य, अहम्, पञ्चवर्षीयः, रोचते, मह्यम्, इच्छामि, संगीतश्रवणे, आरब्धम्, स्वगुरुं, संगीतशिक्षकरूपे
उत्तरम्:
(i) अहं प्रसिद्धसंगीतगायकस्य पञ्चवर्षीयः पुत्रः अस्मि।
(ii) संगीतश्रवणे मम अतिरुचिः वर्तते।
(iii). अतः संगीतशिक्षकरूपे अहं स्वजीवनस्य उद्देश्यं कर्तुम् इच्छामि।
(iv) भैरवीरागः मह्यं विशेषरूपेण रोचते।
(v) संगीतनिष्णातं स्वगुरुं विधाय मया संगीतशिक्षणम् आरब्धम्।

9. मम परिवारः
उत्तरम्:
(i) मम परिवारे चत्वारः सदस्याः सन्ति ।
(ii) मम पिता आदर्शशिक्षकः सफलश्च जनकः अस्ति।
(iii) मम माता आदर्शा गृहिणी अस्ति ।
(iv) मम भगिनी एम० बी० बी० एस० इति पाठ्यक्रमे पठति।
(v) मम परिवारः एक: आदर्शः परिवारः अस्ति।

10. जलस्य महत्त्वम्
जीवनं, दूषितेन जलेन, स्नानाय क्षालनाय, अस्माभिः, संरक्षणीयम्, भोजनस्य
उत्तरम्:
(i) जलं विना जीवनं न सम्भवम्।
(ii) दूषितेन जलेन रोगाः जायन्ते।
(iii) जीवने पानाय, स्नानाय क्षालनाय च जलम् अति महत्त्वपूर्णमस्ति।
(iv) अस्माभिः क्षेत्राणां कृषि करणाय जलं संरक्षणीयम्।
(v) जलतत्त्वं भोजनस्य आवश्यकम् अङ्गम् अस्ति।

11. प्रातःभ्रमणम्
उत्तरम्:
(i) प्रातः भ्रमणेन रुग्णः अपि स्वस्थः भवति।
(ii) प्रातः भ्रमणम् एकः शोभन: व्यायामः अस्ति।
(iii) एकस्मिन् क्रीडाक्षेत्रे गत्वा मया प्रातः व्यायामः क्रियते।
(iv) अहं चतुर्दशवर्षीयः चत्वारि किलोमीटरमितानि भ्रमणानि करोमि।
(v) प्रातः भ्रमणेन स्वास्थ्यम् आयुः च वर्धते।

12. ‘मम मातृभूमिः’ इति विषयम् अधिकृत्य पंचवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
मञ्जूषा
अस्माभिः, पोषणम्, स्वर्गादपि, मातृभूमिः, वन्दनीया, येन-केन-प्रकारेण, सत्यम्, अहम् माता, यच्छति
उत्तरम्:
(i) अस्माभिः मातृभूमिः सदा वन्दनीया।
(ii) मातृभूमिः स्वर्गादपि श्रेष्ठा अस्ति।
(ii) इयं मातृभूमिः अस्माकं माता इव पोषणं करोति ।
(iv) सा येन-केन-प्रकारेण अपि अस्मभ्यं सुखसामग्रीः प्रयच्छति।
(v) अहं मातृभूमिरक्षायै सत्यं वीरः भवामि।

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Sandhi Prakaran संधि प्रकरणम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् संधि प्रकरणम्

Sandhi Prakaran In Sanskrit HBSE 10th Class

(सन्धि के आधार पर वर्णनात्मक प्रश्न-परिभाषा, उदाहरण आदि)
सन्धि अथवा संहिता-दो वर्णों चाहे वे स्वर हों या व्यंजन के मेल से जो ध्वनि में विकार उत्पन्न होता है, उसे सन्धि अथवा संहिता कहते हैं ; यथा
विद्या + अर्थी = विद्यार्थी। वाक् + ईशः = वागीशः।
सन्धि के तीन भेद हैं
(क) अच् सन्धि (स्वर सन्धि)
(ख) हल् सन्धि (व्यंजन सन्धि.)
(ग) विसर्ग सन्धि
(क) अच् सन्धि (स्वर सन्धि)
दो अत्यन्त निकट स्वरों के मिलने से जो ध्वनि में विकार उत्पन्न होता है, उसे अच् सन्धि अथवा स्वर सन्धि कहते हैं। स्वर सन्धि के निम्नलिखित आठ भेद हैं
1. दीर्घ सन्धि-हिम + आलय = हिमालयः
2. गुण सन्धि-नर + ईशः = नरेशः।
3. वृद्धि सन्धि-सदा + एव = सदैव ।
4. यण् सन्धि–यदि + अपि = यद्यपि।
5. अयादि सन्धि–ने + अनम् = नयनम्।
6. पूर्वरूप सन्धि-के + अपि = के ऽपि।
7. पररूप सन्धि-प्र + एजते = प्रेजते।
8. प्रकृतिभाव सन्धि-कवी + इमौ = कवी इमौ।

Sandhi Sanskrit Class 10 HBSE

1. दीर्घ सन्धि-ह्रस्व या दीर्घ अ इ उ अथवा ऋसे परे सवर्ण ह्रस्व या दीर्घ अ, इ, उ अथवा ऋहोने पर दोनों के स्थानों में दीर्घ वर्ण हो जाता है।
(i) नियम- यदि अ या आ से परे अ या आ हो तो दोनों के स्थान पर आ हो जाता है ; अर्थात्अ/आ + अ/आ = आ।
उदाहरण:
परम + अर्थः = परमार्थः ।
उत्तम + अङ्गम् = उत्तमाङ्गम्।
हिम + आलयः = हिमालयः।
विद्या + अर्थी = विद्यार्थी।
न + अस्ति = नास्ति।
च + अस्ति = चास्ति।
देव + आलयः = देवालयः।
शिक्षा + अर्थी = शिक्षार्थी।
रत्न + आकरः = रत्नाकरः।
ईश्वर + अधीनः = ईश्वराधीनः

(ii) नियम-यदि इ या ई से परे इ या ई हो तो दोनों को ई हो जाता है ; अर्थात्-इ / ई + इ / ई) = ई।
उदाहरण:
मही + इन्द्रः = महीन्द्रः ।
कवि + इन्द्रः = कवीन्द्रः।
गिरि + ईशः = गिरीशः।
लक्ष्मी + ईश्वरः = लक्ष्मीश्वरः।
कवि + ईशः = कवीशः।
परि + ईक्षा = परीक्षा।
प्रति + ईक्षा = प्रतीक्षा।
सुधी + इन्द्र = सुधीन्द्रः।।

Sandhi In Sanskrit Class 10 HBSE

(iii) नियम-यदि उ या ऊ से परे उ या ऊ हो तो दोनों के स्थान पर ऊ हो जाता है, अर्थात्-उ/ऊ + 3/ऊ) = ऊ।
उदाहरण:
सु + उक्तम् = सूक्तम्।
सिन्धु + ऊर्मिः = सिन्धूर्मिः ।
लघु + ऊर्मिः = लघुर्मिः।
वधू + उक्तिः = वधूक्तिः ।
वधू + उरू = वधूरू:।
वधू + उत्सवः = वधूत्सवः ।
भू + ऊर्ध्वम् = भूर्ध्वम्।
भानु + उदयः = भानूदयः।
लघु + उपदेशः = लघूपदेशः ।
साधू + उक्तिः = साधूक्तिः।

(iv) नियम-यदि ऋ से परे ऋ हो तो दोनों को ऋ हो जाता है, अर्थात्-ऋ + ऋ = ऋ।
उदाहरण-पितृ + ऋणम् = पिताणम्।
भ्रातृ + ऋद्धिः = भ्रातद्धिः ।

Sandhi Prakaran HBSE 10th Class

2. गुण सन्धि-(2012-A) यदि अ या आ से परे कोई अन्य (भिन्न) ह्रस्व या दीर्घ इ, उ, ऋ, ल हो तो दोनों के स्थान में गुण आदेश होता है। संस्कृत व्याकरण के अनुसार ‘ए’, ‘ओ’, ‘अर्’, ‘अल्’–इनकी गुण संज्ञा होती है।
उदाहरण-गण + ईशः = गणेशः,
सूर्य + उदयः = सूर्योदयः,
महा + ऋषिः = महर्षिः।

(i) नियम-यदि अया आ से परे इ या ई आ जाए तो दोनों के स्थान पर ‘ए’ गुण हो जाता है; अर्थात्-अ/आ + इ/ई = ए।
उदाहरण:
देव + इन्द्रः = देवेन्द्रः।
नर + इन्द्रः = नरेन्द्रः।
नर + ईशः = नरेशः।
गज + इन्द्रः = गजेन्द्रः।
पूर्ण + इन्दुः = पूर्णेन्दुः।
महा + इन्द्रः = महेन्द्रः।
महा + ईशः = महेशः।
गण + ईशः = गणेशः।
तथा + इति = तथेति।
लता + इव = लतेव।
परम + ईश्वरः = परमेश्वरः।

(ii) नियम-यदि अया आ से परे उ या ऊ हो तो दोनों के स्थान पर ओ हो जाता है; अर्थात-अ/आ + उ/ ऊ = ओ।
उदाहरण:
हित + उपदेशः = हितोपदेशः।
गङ्गा + उदकम् = गङ्गोदकम्।
देव + उरू: = देवोरू:।
गङ्गा + ऊर्मिः = गङ्गोर्मिः।
चन्द्र + उदयः = चन्द्रोदयः।
महा + उदयः = महोदयः।
तस्य + उपरि = तस्योपरि।
नर + उत्तमः = नरोत्तमः ।

(iii) नियम-यदि अया आ से परे ऋहो तो दोनों के स्थान पर ‘अर्’ गुण हो जाता है; अर्थात्-अ/आ + ऋ = अर्।
उदाहरण:
परम + ऋषिः = परमर्षिः ।
महा + ऋषिः =महर्षिः।
देव + ऋषिः = देवर्षिः।
कृष्ण + ऋद्धिः = कृष्णर्द्धिः।

(iv) नियम-यदि अ या आ से परे ल हो तो दोनों के स्थान पर ‘अल्’ गुण हो जाता है; अर्थात्-अ/आ + लु = अल।
उदाहरण-माला + लकारः = मालल्कारः।
तव + लृकारः = तवल्कारः।

Sandhi Prakaranam HBSE 10th Class

3. वृद्धि सन्धि-यदि अया आ से परे कोई गुण या वृद्धि स्वर (ए, ओ, ऐ, या औ) हो तो दोनों के स्थान पर वृद्धि आदेश होता है और ऋके स्थान पर आर हो जाता है। संस्कृत व्याकरण के अनुसार ‘ऐ’, ‘औ’, ‘आर्’, इनकी वृद्धि संज्ञा होती है।

(i) नियम-यदि अया आ से परे ए या ऐ हो तो दोनों के स्थान पर ‘ऐ’ वृद्धि हो जाती है; अर्थात्-अ /आ + ए / ऐ = ऐ।
उदाहरण:
एक + एकम् = एकैकम्।
मम + ऐश्वयम् = ममैश्वर्यम्।
मम + एव = ममैव।
तव + एव = तवैव।
च + एव = चैव।
अथ + एव = अथैव।
तव + ऐश्वर्यम् = तवैश्वर्यम्।
सदा + एव = सदैव।
तथा + एव = तथैव।
महा + ऐरावतः = महैरावतः।
कृष्ण+एकत्वम् = कृष्णैकत्वम्।
देव + ऐश्वर्यम् = देवैश्वर्यम्।

(ii) नियम-यदि अ या आ से परे ओ या औ हो तो दोनों के स्थान पर औ’ वृद्धि हो जाती है; अर्थात्-अ/ आ + ओ/औ = औ।
उदाहरण
मम + ओष्ठः = ममौष्ठः।
महा + औषधिः = महौषधिः।
तव + औषधिः = तवौषधिः।
मम + औषधिः = ममौषधिः ।
नव + औषधिः = नवौषधिः।
जन + औघः = जनौघः।
महा + औदार्यम् = महौदार्यम्।
चित्त + औदार्यम् = चित्तौदार्यम्।
महा + औत्सुक्यम् = महौत्सुक्यम्।
जल + औधः = जलौघः।
तव + औदार्यम् = तवौदार्यम्।
वन + औषधिः = वनौषधिः ।

(iii) नियम-यदि अ या आ से परे ऋहो तो दोनों के स्थान पर ‘आर’ वृद्धि हो जाती है ; अर्थात्-अ/आ + ऋ = आर्।
उदाहरण
प्र + ऋच्छति = प्रार्च्छति।
सुख + ऋतः = सुखार्तः।
पिपासा + ऋतः = पिपासातः ।
दुख + ऋतः = दुखार्तः।

Sandhi Class 10 Sanskrit HBSE

4. यण् सन्धि-(2012-A) यदि ह्रस्व या दीर्घ इ, उ, ऋ, लु से परे कोई असवर्ण स्वर हो तो वे क्रमशः य,, र, ल में बदल जाते हैं।
उदाहरण
यदि + अपि = यद्यपि
सु + आगतम् = स्वागतम्
पितृ + आज्ञा – पित्राज्ञा।

(i) नियम-यदि इ, ई से परे इ, ई को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो तो ‘इ’ या ई को यहो जाता है, अर्थात्-इ/ ई – य् + अन्य स्वर अ, आ, उ, ऊ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ।
उदाहरण
यदि + अपि = यद्यपि।
इति + आदि = इत्यादि।
नदी + अम्बु = नद्यम्बु।
सखी + उक्तम् =सख्युक्तम्।
गोपी + एषा = गोप्येषा।
पति + औषधम् = पत्यौषधम्।
दधि + अत्र = दध्यत्र।
नदी + अस्ति = नद्यस्ति।
अति + आचारः = अत्याचारः।
पिबति + अत्र = पिबत्यत्र।
सुधी+उपास्यः = सुध्युपास्यः।
देवी + अस्ति = देव्यस्ति।
देवी + आगता = देव्यागता।
अति +उत्तमम् = अत्युत्तमम्।

(ii) नियम-यदि उ, ऊ, से परे उ, ऊ को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो तो ‘उ’ या ‘ऊ’ को व् हो जाता है; अर्थात् उ/ऊ व् + अन्य स्वर अ, आ, इ, ई, ऋ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ।
उदाहरण
सु + आगतम् = स्वागतम्।
मधु + अरिः = मध्वरिः।
गुरु + आदि = गुर्वादि।
साधु + आचरणम् = साध्वाचरणम्।
साधु + इष्टम् = साध्विष्टम्।
मधु + इदम् = मध्विदम्।
मधु + ओदनम् = मध्वोदनम्।
साधु + ईहितम् = साध्वीहितम्।
अनु + एषणम् = अन्वेषणम्।
करोतु + इदम् = करोत्विदम्।
वधू + आशयः = वध्वाशयः।
गुरु + आदेशः = गुर्वादेशः।

(iii) नियम-यदि ‘ऋ’ के बाद ऋ को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो तो ‘ऋ’ को ‘र’ हो जाता है; अर्थात्-ऋ> र् + अन्य स्वर अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ।
उदाहरण
मातृ + अनुग्रहः = मात्रनुग्रहः।
पितृ + आज्ञा = पित्राज्ञा।
पितृ + अर्थम् = पित्रर्थम्।
पितृ + अभिलाषः = पित्रभिलाषः।
पितृ + ऐश्वर्यम् = पित्रैश्वर्यम्।
मातृ + आदेशः = मात्रादेशः ।

5. अयादि सन्धि-(2012-B) यदि ए, ओ, ऐ, औ से परे कोई स्वर हो तो वे क्रमशः अय्, अव्, आय और आव् में बदल जाते हैं।
उदाहरण
ने + अनम् = नयनम्
गै + अकः = गायक:
भो + अनम् = भवनम्
भौ + उकः = भावुकः।

(i) नियम-‘ए’ से परे कोई स्वर आने पर “ए’ के स्थान पर ‘अय्’ हो जाता है; अर्थात्-ए – अय् + कोई स्वर।
उदाहरण
कवे + ए = कवये।
हरि + ए = हरये।
ने + अनम् = नयनम्।
मुने + ए = मुनये।
शे + अनम् = शयनम्।
जे + अति = जयति।

(ii) नियम-‘ऐ’ से परे कोई स्वर आने पर ‘ऐ’ का ‘आय’ हो जाता है ; अर्थात्-ऐ – आय् + कोई स्वर।
उदाहरण
नै + अकः = नायकः।
गै + अकः = गायकः।
रै + .ऐ = रायै।
रै + ओ: = रायोः ।

(iii) नियम-‘ओ’ से परे कोई स्वर आने पर ओ के स्थान पर अव् हो जाता है। अर्थात्-ओ > अव् + कोई स्वर।
उदाहरण
साधो + अः = साधवः ।
भो + अति = भवति।
भानो + ए = भानवे।
पो + अनः = पवनः।
विष्णो + ए = विष्णवे।
भो + अनम् = भवनम्।

(iv) नियम-‘औ’ से परे कोई स्वर आने पर औ के स्थान पर आव् हो जाता है; अर्थात् –औ > आव् + कोई स्वर।
उदाहरण
पौ + अकः = पावकः। भौ + इन् = भाविन्।
भौ + उक: = भावुकः। तौ + अवदताम् = ताववदताम्।
नौ + आ = नावा। गौ + औ = गावौ।
नौ + ए = नावे। तौ + आगतौ = तावागतौ।

6. पूर्वरूप सन्धि नियम-यदि पदान्त ए या ओ से परे ह्रस्व अहो तो ‘अ’ पूर्व के ‘ए’ या ‘ओ’ में मिलकर एकरूप हो जाता है और उस ‘अ’ के स्थान पर ‘5’ चिह्न लगा देते हैं।
उदाहरण
ते + अपि = तेऽपि।
ते + अत्र = तेऽत्र।
कवे + अवेहि = कवेऽवेहि।
ग्रामे + अपि = ग्रामेऽपि।
साधो + अत्र = साधोऽत्र।
सर्वे + अपि = सर्वेऽपि।

7. पररूप सन्धिनियम-‘अ’ वर्ण से अन्त होने वाले उपसर्ग के बाद अगर कोई ऐसी धातु का रूप हो जिसके आदि में ‘ए’ अथवा ‘ओ’ हो तो उस उपसर्ग के ‘अ’ को पररूप हो जाता है अर्थात् ‘ए’ अथवा ‘ओ’ जैसा रूप हो जाता है।
उदाहरण
प्र + एजते = प्रेजते।
उप + ओषति = उपोषति।

अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न

1. अधोलिखिते अनुच्छेदे स्थूलपदानाम् सन्धिः सन्धिच्छेदः वा प्रदत्तकोष्ठके क्रियताम्
(अधोलिखित अनुच्छेद में स्थूलपदों में सन्धि अथवा सन्धिच्छेद दिए गए कोष्ठक में कीजिए-)
उत्तरसहितम्-एकदा पाण्डवाग्रजः (पाण्डव + अग्रजः) युधिष्ठिरः वने पिपासा + आकुलः (पिपासाकुल:) अभवत्। सः नकुलं जलम् आनेतुम् आदिशत् । नकुलः अपि तृषार्तः (तृषा + आर्तः) आसीत्। सः किञ्चिद् दूरं गत्वा + एकं (गत्वैकम्) तडागम् अपश्यत्। तडागस्य स्वामी यक्षः तं जलपानात् निवारयन् अवदत्-भोः ! प्रथमं मम प्रश्नस्य + उत्तरं (प्रश्नस्योत्तरम्) देहि। ततः जलं पिब। परं शक्तिदर्पोन्मत्तः (शक्तिदर्प + उन्मत्तः) नकुलः जलम् अपिबत् । पीत्वा + एव (पीत्वैव) मोहं गतः । पश्चात् अन्ये त्रयः भ्रातरः अपि क्रमशः तत्र + आगतः (तत्रागताः)। यक्षः प्रत्येकं
(प्रति + एकम्) जलपानात् निवारितवान्, किन्तु कोऽपि तद्वचनं न + अमन्यत (नामन्यत)। जलापानेन सर्वे + अमुह्यन् (सर्वेऽमुह्यन्) । अन्ते युधिष्ठिरस्योत्तरः (युधिष्ठिरस्य + उत्तरैः) यक्षः अतुष्यत्।
[उत्तर कोष्ठक में दिए गए हैं।

2. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित में सन्धि कीजिए-)
यथा- गुरौ + आगते = गुर् + आ + आगते = गुरावागते
उत्तरम्:
(i) द्वौ + अपि = व् + आ + अपि = द्वावपि
(ii) शिशिरवसन्तौ + इह = शिशिरवसन्त् + आ + इह = शिशिरवसन्ताविह
(iii) ते + आसन् = त् + अय् + आसन् = तयासन्
(iv) के + आगच्छन् = क् + अय् + आगच्छन् = कयागच्छन्
(v) हरे + इह = हर् + अय् + इह = हरयिह

3. सन्धिच्छेदं कुरुत- (सन्धिच्छेद कीजिए-) ।
यथा-रात्रावागतायाम् = रात्र् + आव् + आगतायाम् = रात्रौ + आगतायाम्
उत्तरम्:
(i) उभावपि = उभ् + आ + अपि = उभौ + अपि
(ii) तावत्र = त् + आव + अत्र = तौ + अत्र
(iii) द्वावपि = व् + आ + अपि = द्वौ + अपि
(iv) कन्यायासनम् = कन्य् + आय् + आसनम् = कन्यायै + आसनम्
(v) मुनावासीने = मुन् + आव् + आसीने = मुनौ + आसीने ।

4. अधोलिखितेषु सन्धिं कुरुत- (अधोलिखित में सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्:
(i) उभौ + अपि = उभ् + औ + अपि
= उभ् + आ + अपि = उभावपि
(ii) तौ + अत्र = त् + औ + अत्र
= त् + आ + अत्र = तावत्र
(iii) के + आगच्छन् = क्+ए+ आगच्छन्
= क् + अय् + आगच्छन् = कयागच्छन्
(iv) हरे + इह = हर् + ए + इह
= हर् + अय् + इह = हरयिह
(v) विष्णो + इह = विष्ण + ओ + इह
= विष्ण् + अ + इह = विष्णविह

5. सन्धिच्छेदं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
रात्रावागते/रात्रा आगते = रात्रौ + आगते
द्वावपि/द्वा अपि = द्वौ + अपि
मुनावासीने/मुना आसीने = मुनौ + आसीने
कवयेहि/कव एहि = कवे + एहि
नाववतु/ना अवतु = नौ + अवतु

6. अधोलिखितानां सन्धिं कृत्वा ‘य/व्’ वर्णयोः लोपम् विकल्पेन प्रदर्शयत
(अधोलिखिता में सन्धि करके ‘य/व’ वर्गों का विकल्प से लोप दिखाइए-)
उत्तरम्:
(i) द्वौ + अपि = द्वावपि / द्वा अपि (व लोपः)
(ii) कस्मै + इति = कस्मायिति / कस्मा इति (य् लोपः)
(iii) नौ + इह = नद्यायिह / नद्या इह (य् लोपः)
(iv) कवे + इह = कवयिह / कव इह (य लोपः)
(v) हरे + इह = हरयिह / हर इह (य् लोपः)
(vi) प्रभो + एहि = प्रभवेहि / प्रभ एहि (व लोपः)

7. उदाहरणानुसारं सन्धिं कुरुत- (उदाहरण के अनुसार सन्धि कीजिए-)

8. उदाहरणम् अनुसृत्य सन्धिच्छेदः क्रियताम्- (उदाहरण के अनुसार सन्धिच्छेद कीजिए-)
यथा- केऽपि = के + अपि
(i) गृहेऽपि = गृहे + अपि
(ii) साधोऽत्र = साधो + अत्र
(iii) प्रभोऽनुग्रहः = प्रभो + अनुग्रहः
(iv) त्यागेऽपि = त्यागे + अपि
(v) परिणामेऽमृतम् = परिणामे + अमृतम्
(vi) सर्वेऽस्मिन् = सर्वे + अस्मिन्।

(ख) व्यंजन-सन्धि (हल् सन्धि) व्यंजन का व्यंजन के साथ अथवा व्यंजन का स्वर के साथ मिलने पर जो ‘विकार’ होता है उस विकार को व्यंजन सन्धि कहते हैं। जैसे
(i) व्यंजन का व्यंजन के साथ – सत् + जनः = सज्जनः ।
(ii) व्यंजन का स्वर के साथ – सत् + आचारः = सदाचारः।
व्यंजनसन्धि के कुछ मुख्य-मुख्य नियम निम्नलिखित हैं

1.श्चुत्व-सन्धि (स्तोश्चुनाश्चुः)-जब ‘स्तु’ अर्थात् सकार और तवर्ग (त् थ् द् ध् न्) से पहले या बाद में ‘श्चु’ अर्थात् शकार और चवर्ग (च् छ् ज् झ् ञ्) आए तो सकार को शकार और तवर्ग के स्थान पर चवर्ग होता है

(क) स् को श्
हरिस् + शेते = हरिश्शेते।
कस् + चित् = कश्चित्।

(ख) तवर्ग को चवर्ग
सत् + चित् = सच्चित्।
सत् + जनः = सज्जनः ।
शत्रून् + जयति = शत्रूञ्जयति।

2. ष्टुत्व-सन्धि (ष्टुनाष्टुः)-जब ‘स्तु’ से पहले या बाद में ष्टु अर्थात् सकार या तवर्ग से परे षकार या टवर्ग (ट् ठ् ड् ढ् ण्) आए तो सकार को षकार तथा तवर्ग को टवर्ग हो जाता है। जैसे
(क) स् को छ
रामस् + षष्ठः = रामष्षष्ठः ।

(ख) तवर्ग को टवर्गतत् + टीका = तट्टीका।
उद् + डीयते = उड्डीयते।
कृष् + नः = कृष्णः।
विष् + नुः = विष्णुः।

3. जश्त्व-सन्धि (झलां जशोऽन्ते)-(2012-B) पदान्त में स्थित वर्ग के पहले अक्षर क्, च्, ट्, त् प्, के बाद कोई स्वर या वर्ग के तीसरे, चौथे अक्षर या अन्तःस्थ य, र, ल, व् या ह् बाद में हों तो उनके स्थान पर ‘जश्त्व’ हो जाता है। (संस्कृत में ज्, ब, ग, ड्, द् का नाम जश् है।) जैसे
क् को ग्-वाक् + ईशः = वागीशः।
च् को ड्-षट् + एव = षडेव।
प् को ब्-अप् + जः = अब्जः ।
च् को ज्-अच् + अन्तः = अजन्तः।
त् को द्-जगत् + बन्धुः = जगबन्धुः।

4. अनुस्वार-सन्धि (मोऽनुस्वारः)-पद के अन्त में यदि ‘म्’ हो और उसके बाद कोई व्यंजन हो तो ‘म्’ के स्थान में अनुस्वार हो जाता है (बाद में स्वर हो तो अनुस्वार नहीं होता)। जैसे

हरिम् + वन्दे = हरिं वन्दे।।
पुस्तकम् + पठति = पुस्तकं पठति।
(सम् + आचारः = समाचार:-यहाँ स्वर परे है अतः अनुस्वार नहीं हुआ)।

5. परसवर्ण-सन्धि-(वा पदान्तस्य) (2012-C) पूर्व अनुस्वार से परे वर्ग का कोई भी अक्षर हो तो अनुस्वार को विकल्प से परसवर्ण हो जाता है। परसवर्ण का अर्थ है-उसी वर्ग का पाँचवाँ अक्षर हो जाता है। जैसे
कवर्ग में-किं + खादति = किङ् खादति।
टवर्ग में किं + ढौकसे = किण्ढौकसे।
पवर्ग में-अन्नं + पचामि = अन्नम्पचामि।
चवर्ग में-किं + च = किञ्च।
तवर्ग में अन्नं + ददाति = अन्नन्ददाति।

(ख) अनुस्वार को परसवर्ण-पदान्तरहित ‘म्’ या अनुस्वार के बाद वर्ग के प्रथम, द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ तथा य् र् ल् व् में से कोई भी वर्ण हो तो ‘म्’ को परसवर्ण हो जाता है। जैसे
अम् + कः = अड्कः (कवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
किम् + चन = किञ्चन (चवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
दम् + डितः = दण्डितः (टवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
शाम् + तः = शान्तः (तवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)
सम् + पर्कः = सम्पर्कः (पवर्ग का पाँचवाँ अक्षर)

(ग)
(i) त > ल्-यदि ‘त्’ से परे ‘ल’ हो तो ‘त्’ को भी ‘ल’ हो जाता है। जैसे
तत् + लयः = तल्लयः, ।
पत् + लवः = पल्लवः, ।
तत् + लीनः = तल्लीनः,।

(ii) यदि ‘न्’ या ‘म्’ से परे ‘ल’ हो तो ‘ल’ या ‘म्’ के स्थान पर सानुनासिक ‘ल’ हो जाता है। जैसे
विद्वान् + लिखति = विद्वाँल्लिखति।
पुम् + लिङ्गः = पुंल्लिङ्गः।

6. ङ, ण, न, को द्वित्व-यदि ह्रस्व स्वर के बाद ङ, ण, न हों और उनके बाद भी कोई स्वर हो तो अ ण, न् को द्वित्व हो जाता है, जैसे
इ-तिङ् + अन्तः = तिङन्तः ।
इ-प्रत्यङ् + आत्मा = प्रत्यङ्डात्मा।
ण्-सुगण + ईशः = सुगण्णीशः ।
न्-तस्मिन् + एव = तस्मिन्नेव।

7. ‘च’ का आगम-यदि ह्रस्व स्वर से परे ‘छ’ हो तो दोनों के मध्य ‘च’ का आगम हो जाता है। जैसे
वृक्ष + छाया = वृक्षच्छाया।
स्व + छन्दः = स्वच्छन्दः।।

8. रेफ लोप/ विसर्गलोप-यदि रेफ (र्) या विसर्ग (:) के बाद ” पड़ा हो तो पहले ‘र’ या विसर्ग (:) का लोप हो जाता है तथा उससे पूर्व के स्वर को दीर्घ भी हो जाता है; जैसे
निर् + रवः = नीरवः।
गुरुः (गुरुर) + राजते = गुरूराजते।
पुनः (पुनर्) + रमते = पुनारमते।
निर् + रोगः = नीरोगः।
साधुः (साधुर्) + रमते = साधूरमते।

अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न

1. स्थूलाक्षरपदानां सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कृत्वा कोष्ठकेषु लिखत
(स्थूलाक्षरपदों में सन्धि अथवा सन्धिच्छेद करके कोष्ठकों में लिखिए-)
उत्तरसहितम्-सुभाषितवचनानि नरं सन्मार्ग (सत् + मार्गम्) दर्शयन्ति । यथा सत् + गुरुः (सद्गुरुः) स्वशिष्यं यत् + उपदिशति (यदुपदिशति) शिष्यः तच्चित्ते (तत् + चित्ते) धारयति। सः उपदेश। तत् + जीवनं (तज्जीवनम्)
कल्याणमयम् + कुरुते (कल्याणमयं कुरुते)। एवं सुभाषितानि पठित्वा मानवः प्रेरणां गृह्णाति (प्रेरणाम् + गृह्णाति)। तन्मनसि (तत् + मनसि) उत्साहस्य संचारः भवति। तस्य शरीरं स्वस्थं मनः + च (मनश्च) शिव + सम् + कल्पं (शिवसंकल्पम्)। जायते। ईदृशः मानवः जगदीश्वरे (जगत् + ईश्वरे) विश्वासं कृत्वा स्वकर्तव्येषु तत् + लीन: (तल्लीनः) भवति, जीवनम् + च (जीवनञ्च) सफलम् + करोति (सफलं करोति।) [उत्तर कोष्ठक में दिए गए हैं।]

2. परसवर्णनियमस्य तालिकां पूरयत- (परसवर्ण नियम की तालिका को भरिए-)
उत्तरम्

3. सन्धिच्छेदम् कुरुत- (सन्धिच्छेद कीजिए-)
उत्तरम्

4. उदाहरणानुसारं परसवर्णसन्धिं कुरुत- (उदाहरण के अनुसार परसवर्ण सन्धि कीजिए-)
उत्तर:
यथा- राकेशः विद्यालयं गच्छति राकेशः विद्यालयङ्गच्छति।
(i) भारत्याः कोषः संचयात् नश्यति। भारत्याः कोषः सञ्चयात् नश्यति।
(ii) स: एकं भयंकरं दृश्यम् अपश्यत्। सः एकं भयङ्करं दृश्यम् अपश्यत्।
(iii) ये अविद्याम् उपासते, ते अन्धं तमः प्रविशन्ति। ये अविद्याम् उपासते, ते अन्धन्तमः प्रदिशन्ति।
(iv) नृपः रिपुं जयति। नृपः रिपुञ्जयति।
(v) सा नदीं तरति। सा नदीन्तरति।
(vi) संगच्छध्वम्। सङ्गच्छध्वम्।
(vii) अहं वेदं पठामि। अहं वेदम्पठामि।

5. प्रदत्तसूक्तिषु स्थूलाक्षरपदानां सन्धिच्छेदं कुरुत
(प्रदत्त सूक्तियों में स्थूलाक्षर पदों के सन्धिच्छेद कीजिए-)
(1) किड्कुलेन विशालेन विद्याहीनेन जन्तुना।
(2) नैतदस्त्रं मनुष्येषु प्रयोक्तव्यं कथञ्चन।
(3) पापिनाञ्च सदा दुःखम्।
(4) विद्वत्त्वञ्च नृपत्वञ्च नैव तुल्यड्कदाचन।
उत्तरम्:
(1) किम् + कुलेन
(2) कथम् + चन
(3) पापिनाम् + च
(4) नृपत्वम् + च, तुल्यम् + कदाचन।

6. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखिततालिकां पूरयत- (उदाहरण के अनुसार तालिका को भरिए-)
उत्तरसहितम:

7. स्थूलाक्षरपदानां सन्धिच्छेदं कुरुत- (स्थूलाक्षर पदों के सन्धिच्छेद कीजिए-)
(i) पर्वतीयं वातावरणम् स्वच्छम् अस्ति।
(ii) यत्र यत्र तरुच्छाया तत्र तत्र पथिकाः।
(iii) विहगाः गगने स्वच्छन्दम् विहरन्ति।
(iv) एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(v) बदरीच्छायायाम् उपविश।
उत्तरम्:
(i) स्व + छम्
(ii) तरु + छाया
(iii) स्व + छन्दम्
(iv) अनु + छेदम्
(v) बदरी + छायायाम्।

8. सन्धिं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
राज + छत्रम् = राजच्छत्रम्
वृक्ष + छाया = वृक्षच्छाया
अनु + छेदः = अनुच्छेदः
वि + छेदः = विच्छेदः
एक + छत्रम् = एकच्छत्रम्
स्व + छः = स्वच्छः
दुष्ट + छलम् = दुष्टच्छलम्
लक्ष्मी + छाया = लक्ष्मीच्छाया/लक्ष्मीछाया
आ + छादनम् = आच्छादनम्

9. उदाहरणम् अनुसृत्य सन्धिच्छेदं कुरुत- (उदाहरण के अनुसार सन्धिच्छेद कीजिए-)
यथा-तरुच्छायायाम् तरु + छायायाम्
उत्तरम्:
(i) विच्छेदम् – वि + छेदम्
(ii) परिच्छेदः – परि + छेदः
(iii) अनुच्छेदः – अनु + छेदः
(iv) कुशलच्छात्रः – कुशल + छात्रः
(v) एकच्छत्रम् – एक + छत्रम्

10. सन्धिं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
1. अहं वाक् + मयं पठामि। = अहं वाड्मयं पठामि।
2. वयं जगत् + नाथं प्रणमामः = वयं जगन्नाथं प्रणमामः
3. हे प्रभो ! सत् + मतिं देहि। = हे प्रभो ! मह्यं सन्मतिं देहि।
4. प्रलयकाले सर्वं विश्वम् अप् + मयं भवति। = प्रलयकाले सर्वं विश्वम् अम्मयं भवति।।

11. स्थूलाक्षरपदानां सन्धिं कुरुत- (स्थूलाक्षर पदों में सन्धि कीजिए-)
1. सर्वे व्यवहाराः वाक् + मूलाः सन्ति।
2. एतत् + न रोचते।
3. छात्रः तन्मयः भूत्वा पठति।।
4. सभायां षण्णवतिः नागरिकाः तिष्ठन्ति ।
उत्तरम्:
1. वाक् + मूलाः = वाङ् मूलाः
2. एतत् + न = एतन्न
3. तन्मयः = तत् + मयः
4. षण्णवतिः = षट् + नवतिः ।

(ग) विसर्ग सन्धि
विसर्ग को स्वर या व्यंजन के योग में जो विकार होता है, उसे विसर्जनीय सन्धि या विसर्ग सन्धि कहते हैं।
1. नियम (षत्व-सन्धि)-यदि विसर्ग से परे (च, छ), (ट्, ठ), (त् , थ्) हों तो विसर्ग को क्रमशः श् ष् स् हो जाते हैं
उदाहरण
रामः + टीकते = रामष्टीकते।
बाल: + थूत्करोति = बालस्थूत्करोति।
रामः + ठक्कुरः = रामष्ठक्कुरः।
पुनः + च = पुनश्च।
पूर्णः + चन्द्रः = पूर्णश्चन्द्रः।
तस्याः + छागः = तस्याश्छागः।
रामः + चलितः = रामश्चलितः।
छावितः + छागः = छावितश्छागः।
नद्याः + तीरम् = नद्यास्तीरम्।
देवः + टीकते = देवष्टीकते।
हंसः + चलति = हंसश्चलति।
रामः + तरति = रामस्तरति।
धार्मिकः + तरति = धार्मिकस्तरति।
रजक: + तेन = रजकस्तेन।
इतः + ततः = इतस्ततः।
वाचः + पतिः = वाचस्पतिः।

2. नियम (शत्व-सन्धि)-यदि विसर्ग से परे श, ष, स हों तो इसे विकल्प से विसर्ग या क्रमशः श, ष, स् हो जाते हैं।
उदाहरण:
सुप्तः + शिशु = सुप्तः शिशुः या सुप्तश्शिशुः।
रामः + शेते = रामः शेते या रामश्शेते।
कृष्णः + सर्पः = कृष्णः सर्पः या कृष्णस्सर्पः।
प्रथमः + सर्गः = प्रथमः सर्ग या प्रथमस्सर्गः।
रामः + षष्ठः = रामः षष्ठः या रामष्षष्ठः।

3. नियम-प्रत्यय सम्बन्धी ‘क्’ अथवा ‘प्’ से परे होने पर पहले शब्द के विसर्ग को स् हो जाता है।
उदाहरण
यश: + काम्यति = यशस्काम्यति।
यशः + कम् = यशस्कम्।
पयः + पाशम् = पयस्पाशम्।
पयः + कल्पम् = पयस्कल्पम्।
अपवाद-अप्रत्यय सम्बन्धी विसर्ग को इस नियम के अनुसार ‘स्’ नहीं होगा; जैसे–प्रातः कल्पम्।

4. नियम (रत्वं-सन्धि)-यदि विसर्ग से पूर्व अ, आ को छोड़कर और कोई स्वर हो तथा परे कोई स्वर, वर्ग का तीसरा, या पाँचवाँ वर्ण अथवा य, र, ल, व् ह वर्गों में से कोई वर्ण हो तो विसर्ग को ‘र’ हो जाता है।
उदाहरण:
कविः + अयम् = कविरयम्।
मातुः + आदेशः = मातुरादेशः ।
हरे: + इदम् = हरेरिदम्।
पितुः + आज्ञा = पितुराज्ञा।
पुनः + अपि = पुनरपि।
मुनिः + अयम् = मुनिरयम्।
गौः + अयम् = गौरयम्।
साधुः + गच्छति = साधुर्गच्छति।
ऋषिः + वदति = ऋषिर्वदति।
कैः + उक्तम् = कैरुक्तम्।
पाशैः + बद्धः = पाशैर्बद्धः।।
निः + धनम् = निर्धनम्।
भानो: + अयम् = भानोरयम्।
भानुः + याति = भानुर्याति।

5. नियम ( उत्व-सन्धि)-यदि विसर्ग से पूर्व ‘अ’ हो तथा उससे परे भी ‘अ’ हो तो विसर्ग को ‘उ’ हो जाता है और वह ‘उ’ पूर्व वाले ‘अ’ से मिलकर ‘ओ’ हो जाता है। सामने वाले ‘अ’ के स्थान पर ‘इ’ चिह्न लगा दिया जाता है।
उदाहरण:
पुरुषः + अस्ति = पुरुषोऽस्ति।
देवः + अयम् = देवोऽयम्।
नरः + अयम् = नरोऽयम्।
सः + अहम् = सोऽहम्।
वेदः + अधीतः = वेदोऽधीतः ।

6. नियम (विसर्गलोप-सन्धि)-यदि विसर्ग से पूर्व ‘अ’ हो और परे ‘अ’ के अतिरिक्त कोई स्वर हो तो विसर्ग का लोप हो जाता है।
उदाहरण:
नरः + इव = नर इव।
रामः + आयाति = राम आयाति।
चन्द्रः + उदेति = चन्द्र उदेति।
देवः + आगच्छति = देव आगच्छति।
रामः + इच्छति = राम इच्छति।
देवः + एति = देव एति।
कुतः + आगतः = कुत आगताः ।
कः + एषः = क एषः।

अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न

1. अधोलिखिते अनुच्छेदे स्थूलपदानाम् सन्धिः सन्धिच्छेदः वा प्रदत्तकोष्ठके क्रियताम्(अधोलिखित अनुच्छेद में स्थूलपदों में सन्धि अथवा सन्धिच्छेद दिए गए कोष्ठक में कीजिए-)
उत्तरसहितम्-क्रीडाणाम् उपयोगितां सर्वे स्वीकुर्वन्ति। एताः + क्रीडाः (एताः क्रीडाः) केवलं शरीरं सबलं न कुर्वन्ति अपि तु मनोऽपि (मनः + अपि)। एताभिः परस्परं (एताभिः परस्परम्) सद्भावस्य वृद्धिर्जायते (वृद्धिः + जायते)। मनः + रजनं (मनोरञ्जनम्) तु भवति एव। बालाः + अपि (बाला अपि), युवानोऽपि (युवानः + अपि) वृद्धा अपि (वृद्धाः + अपि) लाभान्विताः + भवन्ति (लाभान्विता भवन्ति) अतः सर्वैराजीवनम् (सर्वैः + आजीवनं) क्रीडाः क्रीडितुं शक्यन्ते स्वरुचिम् आवश्यकतां च अनुसृत्य क्रीडाः + चयनीयाः (क्रीडाश्चयनीयाः)। [उत्तर कोष्ठक में दिए गए हैं।]

2. अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत- (अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्:

3. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्:

4. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्
यथा-रामः + आगच्छति – अ: + आ = राम आगच्छति।
कृष्णः + एति – अः + ए = कृष्ण एति।
रहीमः + इच्छति – अ: + इ = रहीम इच्छति।
मृग + इति – अ: + इ = मृग इति।
सिंहः + इदानीम् – अ: + इ = सिंह इदानीम्।
गजः + उत्सहते – अः + उ = गज उत्सहते
बालः + उतिष्ठति – अः + उ = बाल उत्तिष्ठति

5. सन्धिं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
उत्तरम
बालः + उपविशति = बाल उपविशति
नृपः + आगच्छति = नृप आगच्छति
राम : + ‘आस्ते = राम आस्ते
सेवकः : इच्छति = सेवक इच्छति
देवः + ईक्षते = देव ईक्षते
मूषक: + आहरति = मूषक आहरति

6. सन्धिं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्
(i) बालः + अस्ति = बालोऽस्ति
(ii) नृपः + अतीव = नृपोऽतीव
(iii) मृगः + अपि = मृगोऽपि
(iv) सिंहः + अत्र = सिंहोऽत्र
(v). चन्द्रः + अयम् = चन्द्रोऽयम्
(vi) पुरुषः + अपि = पुरुषोऽपि

7. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
यथा-
(i) रामः + अयम् – अ: + अ – रामोऽयम् उत्तरम्
(ii) कृष्णः + अस्ति – अः + अ – कृष्णोऽस्ति
(iii) सिंहः + गर्जति – अः + ग् – सिंहो गर्जति
(iv) मयूरः + नृत्यति – अः + ग्- मयूरो नृत्यति
(v) गजः + धावति – अः + ध् – गजो धावति
(vi) तरुणः + नमति – अ: + न् – तरुणो नमति
(vii) वृक्षः + वर्धते – अः + व् – वृक्षो वर्धते
(viii) गोपालः + हसति – अः + ह् – गोपालो हसति
(ix) कः + अपि – अ: + अ – कोऽपि
(x) ‘ वृद्धः + अत्र – अः + अ – वृद्धोऽत्र

8. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत-.
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)

9. सन्धिच्छेदं कुरुत- (सन्धि कीजिए-)
उत्तरम्:
(i) मृग इति = मृगः + अस्ति
(ii) रामोऽस्ति = रामः + अस्ति
(iii) सोऽतीव = स: + अतीव
(iv) एषोऽस्मि = एष: + अस्मि
(v) स आगच्छति = सः + आगच्छति
(vi) मेघो गर्जति = मेघः + गर्जति
(vii) एष रहीमः = एषः + रहीमः
(viii) लता वर्धन्ते = लताः + वर्धन्ते
(ix) वृद्धा हसन्ति = वृद्धाः + हसन्ति
(x) बालिका नमन्ति = बालिका: + नमन्ति

10. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)

11. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)
यथा- प्रातः + गच्छति = प्रातर्गच्छति।
प्रातः + उदेति = प्रातरुदेति।
पुनः + उपविशति = पुनरुपविशति
पुनः + आस्ते = पुनरास्ते
प्रातः + उत्तिष्ठति = प्रातरुत्तिष्ठति
प्रातः + वन्दनीयः = प्रातर्वन्दनीयः

12. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिं कुरुत
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित पदों मे सन्धि कीजिए-)

मिश्रितप्रश्नाः

1.अधोलिखितपद्येषु स्थूलपदानां सन्धिच्छेदं कुरुत
(अधोलिखित पद्यों में स्थूलपदों के सन्धिच्छेद कीजिए-)
उत्तरम्:
(i) अर्थो हि कन्या परकीय एव।
उत्तरम्:
अर्थः + हि । परकीयः + एव।

(ii) अर्थस्य पुरुषो दासो दासस्त्वर्थी न कस्यचित्। अतोऽर्थाय यतेतैव सर्वदा यत्नमास्थितः ।
उत्तरम्:
पुरुषः + दासः + दासः + तु + अर्थी । अतः + अर्थाय, यतते + एव।

(iii) प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यो देवोऽपि तं लङ्ययितुं न शक्तः।
उत्तरम्:
मनुष्यः + देवः + अपि। तस्मात् न शोचामि न विस्मयो मे यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम्। उत्तरम्-विस्मयः + मे + यत् + अस्मदीयम्।

(iv) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
उत्तरम्:
आलस्यम् + हि। शरीरस्थः + महान् ।

2. सन्धिं कुरुत – (सन्धि कीजिए-)
(i) बालः + हसति = ……………………………….
(ii) · बालाः + हसन्ति = ……………………………….
(iii) मृगः + धावति = ……………………………….
(iv) मृगाः + धावन्ति = ……………………………….
(v) सिंहः + गर्जति = ……………………………….
(vi) सिंहाः + गर्जन्ति = ……………………………….
(vii) वृक्षः + वर्धते = ……………………………….
(viii) वृक्षाः + वर्धन्ते = ……………………………….
(ix) पादपः + फलति = ……………………………….
(x) पादपाः + फलन्ति = ……………………………….
(xi) बालकः + इच्छति = ……………………………….
(xii) बालकाः + इच्छन्ति = ……………………………….
(xiii) मृगः + इति = ……………………………….
(xiv) मृगाः + इति = ……………………………….
उत्तरम्:
(i) बालः + हसति = बालो हसति
(ii) बालाः + हसन्ति = बाला हसन्ति
(iii) मृगः + धावति = मृगो धावति
(iv) मृगाः + धावन्ति = मृगा धावन्ति
(v) सिंहः + गर्जति = सिंहो गर्जति
(vi) सिंहाः + गर्जन्ति = सिंहा गर्जन्ति
(vii) वृक्षः + वर्धते = वृक्षो वर्धते
(viii) वृक्षाः + वर्धन्ते = वृक्षा वर्धन्ते
(ix) पादपः + फलति = पादपः फलति
(x) पादपाः + फलन्ति = पादपाः फलन्ति
(xi) बालकः + इच्छति = बालक इच्छति
(xii) बालकाः + इच्छन्ति = बालका इच्छन्ति
(xiii) मृगः + इति = मृग इति
(xiv) मृगाः + इति = मृगा इति

परीक्षा में प्रष्टव्य सन्धि-विषयक प्रश्न
I.
(क) स्वरसन्धेः अथवा गुणसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
स्वरसन्धि-दो अत्यन्त निकट स्वरों के मिलने से ध्वनि में जो विकार उत्पन्न होता है उसे अच् सन्धि या स्वर सन्धि कहते हैं। यह दीर्घ सन्धि, गुण सन्धि आदि आठ प्रकार की होती है।
उदाहरण:
विद्या + आलयः = विद्यालयः
नर + ईशः = नरेशः।
सूर्य + उदयः = सूर्योदयः।

अथवा
गुणसन्धि-यदि अ या आ से परे कोई अन्य ह्रस्व या दीर्घ इ, उ, ऋ, लु स्वर हों तो उन दोनों के स्थान पर क्रमश: गुण आदेश अर्थात् अ + इ = ए, अ + उ = ओ, अ + ऋ = अर, अ + ल = अल् हो जाता है। उदाहरण-परम + ईश्वरः = परमेश्वरः, सूर्य + उदयः = सूर्योदयः, महा + ऋषिः = महर्षिः।

(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कृत्वा सन्धिनाम अपि लिखत
तच्छ्रुत्वा, सरः + तीरम्, प्रोक्तम्, न + अहम्, प्रिय + छात्राः ।
उत्तराणि:
तच्छ्रुत्वा = तत् + श्रुत्वा (श्चुत्व सन्धि)
सरः + तीरम् = सरस्तीरम् (विसर्गसन्धि)
प्रोक्तम् = प्र + उक्तम् (गुण सन्धि)
न + अहम् = नाहम् (दीर्घ सन्धि)
प्रिय + छात्राः = प्रियच्छात्रा (चकार आगम सन्धि)

II.
(क) व्यञ्जनसन्धेः अथवा अयादिसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
व्यंजनसन्धि-व्यंजन का व्यंजन के साथ अथवा व्यंजन का स्वर के साथ मिलने पर जो ‘विकार’ होता है उस विकार को व्यंजन सन्धि कहते हैं। जैसे
सत् + जनः = सज्जनः।
सत् + आचारः = सदाचारः।
अयादि सन्धि:
यदि ए, ओ, ऐ, औ से परे कोई स्वर हो तो वे क्रमशः अय, अव, आय और आव् में बदल जाते हैं। जैसे-कवे + ए = कवये। शे + अनम् = शयनम्।

(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कृत्वा सन्धिनाम अपि लिखत
जलागमः, निर् + रोगः, नाववतु, रामः + च, स्वच्छः ।
उत्तरम्:
जलागमः = जल + आगमः (दीर्घसन्धिः )
निर् + रोगः = नीरोगः (विसर्गसन्धिः )
नाववतु = नौ + अवतु (अयादिसन्धिः)
रामः + च = रामश्च (श्चुत्वसन्धिः)
स्वच्छः = सु + अच्छः (यण्सन्धि)

III.
(क) विसर्गसन्धेः अथवा दीर्घसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तराणि:
विसर्ग सन्धि-विसर्ग को स्वर या व्यंजन के योग में जो विकार होता है, उसे विसर्जनीय सन्धि या विसर्ग सन्धि कहते हैं। जैसे-रामः + टीकते = रामष्टीकते। मनः + रोगः = मनोरोगः। दीर्घ सन्धि-हस्व या दीर्घ अ, इ, उ अथवा ऋ से परे सवर्ण ह्रस्व या दीर्घ अ, इ, उ अथवा ऋ होने पर दोनों के स्थानों में दीर्घ वर्ण हो जाता है जैसे
विद्या + अर्थी = विद्यार्थी। .
च + अस्ति = चास्ति।

(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कृत्वा सन्धिनाम अपि लिखत
यद्येवम्, सर्वे + अत्र, तच्छत्रुः, द्वौ + अपि, सदाचारः।
उत्तरम्:
यद्येवम् = यदि + एवम् (यण् सन्धिः ) ।
सर्वे + अत्र = सर्वेऽत्र (पूर्वरूपसन्धिः )
द्वौ + अपि = द्वावपि (अयादि सन्धिः )
सदाचारः = सत् + आचारः (जश्त्व सन्धिः )

IV. जश्त्वसन्धेः अथवा उत्वसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
जश्त्व-सन्धि (झलां जशोऽन्ते)-पदान्त में स्थित वर्ग के पहले अक्षर क, च, ट, तु, प् के बाद कोई स्वर या वर्ग के तीसरे, चौथे अक्षर या अन्त:स्थ य, र, ल, व् या ह बाद में हों तो उनके स्थान पर ‘जश्त्व’ हो जाता है। (संस्कृत में ज, ब, ग, ड्, द् का नाम जश् है।) जैसे
क् को ग्-वाक + ईशः = वागीशः ।
च् को ज्-अच् + अन्तः = अजन्तः ।
च को ड्-षट् + ख
त् को द्-जगत् + बंधुः = जगबन्धु ।
प् को ब्-अप् + जः = अब्जः ।

अथवा
उत्व-सन्धियदि विसर्ग से पूर्व ‘अ’ हो तथा उससे परे भी ‘अ’ हो तो विसर्ग को ‘उ’ हो जाता है और वह ‘उ’ पूर्व वाले ‘अ’ से मिलकर ‘ओ’ हो जाता है। सामने वाले ‘अ’ के स्थान पर ‘इ’ चिह्न लगा दिया जाता है।
उदाहरण:
पुरुषः + अस्ति = पुरुषोऽस्ति।
देवः + अयम् = देवोऽयम्।
नरः + अयम् = नरोऽयम्।
स: + अहम् = सोऽहम्।
वेद : + अधीतः = वेदोऽधीतः।

V. सत्वसन्धेः अथवा जश्त्वसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
सत्वसन्धि–यदि विसर्ग से परे ‘त्’ या ‘थ्’ वर्ण हो तो विसर्ग को ‘स्’ हो जाता है; जैसे
रामः + तरति = रामस्तरति
नद्याः + तीरम् = नद्यास्तीरम् ।
बाल: + थूत्करोति = बालस्थूत्करोति
यदि ‘क्’ या ‘प्’ वर्ण से पूर्व कोई प्रत्यय सम्बन्धी विसर्ग पड़ा हो तो भी विसर्ग को ‘स्’ हो जाता है।
उदाहरण
यशः + काम्यति = यशस्काम्यति।
यशः + कम् = यशस्कम्।
पयः + पाशम् = पयस्पाशम्।
पयः + कल्पम् = पयस्कल्पम्।

VI. रलोपसन्धेः अथवा सत्वसन्धेः परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तर:
म्रलोप सन्धि
यदि रेफ (र) या विसर्ग-(:) के बाद ‘र’ पड़ा हो तो पहले ‘र’ या विसर्ग (:) का लोप हो जाता है तथा उससे पूर्व के स्वर को दीर्घ भी हो जाता है। जैसे
निर् + रवः = नीरवः।
निर् + रोगः = नीरोगः
गुरुः (गुरुर) + राजते = गुरूराजते।
साधुः (साधुर्) + रमते = साधूरमते।
पुनः (पुनर्) + रमते = पुनारमते।

अभ्यासार्थ सन्धिविषयक बहुविकल्पीय प्रश्न

1. अधोलिखित-प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धं विकल्पं विचित्य लिखत-
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर के लिए दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प चुनकर लिखिए-)
(क) ‘सञ्चयः’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) सम् + चयः
(ii) सम + चयः
(iii) सं + चयः
(iv) सब + चयः।।
उत्तरम्:
(i) सम् + चयः

(ख) ‘शिशवः + तु’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) शिशवष्टु
(ii) शिशवष्तु
(iii) शिशवर्तु
(iv) शिशवस्तु।
उत्तरम्:
(iv) शिशवस्तु

(ग) ‘यथेष्टम्’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) यथा+ एष्टम्
(ii) यथा+ इष्टम्
(iii) यथे+ ष्टम्
(iv) यथेस्+ तम्
उत्तरम्:
(i) यथा+ इष्टम्

(घ) ‘प्रति + आवर्तनम्’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) प्रतियावर्तनम्
(ii) प्रत्यवर्तनम्
(ii) प्रत्यावर्तनम्
(iv) प्रत्यार्वतनम्।
उत्तरम्:
(iii) प्रत्यावर्तनम्

(ङ) ‘कदाचिच्च’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) कदाचित् + च
(ii) कदाचिच् + च
(iii) कदा + चिच्च
(iv) कदाचित + च।
उत्तरम्:
(i) कदाचित् + च।

(च) ‘प्राणेभ्यः + अपि’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) प्राणेभ्योरपि
(ii) प्राणेभ्योऽअपि
(iii) प्राणेभ्योष्वपि
(iv) प्राणेभ्योऽपि।
उत्तरम्:
(iv) प्राणेभ्योऽपि।

(छ) ‘अल्पैरपि’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) अल्पै + रपि
(ii) अल्पः + अपि
(iii) अल्पैः + अपि
(iv) अल्प + अपि।
उत्तरम्:
(iii) अल्पैः + अपि।

(ज) ‘तव + उत्तमा’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) तवुत्तमा
(ii) तवोत्तमा
(iii) तवौत्तमा
(iv) तवेत्तमा।
उत्तरम्:
(ii) तवोत्तमा।

(झ) ‘अभ्यागतम्’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) अभि + आगतम्
(ii) अभ्या + आगतम्
(iii) अभि + यागतम्
(iv) अभी + आगतम्।
उत्तरम्:
(i) अभि + आगतम्।

(अ) ‘लीलया + एव’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) लीलयौव
(ii) लीलयैव
(iii) लीलयाव
(iv) लीलयेव।
उत्तरम्:
(ii) लीलयैव।

(ट) ‘श्रुत्वैव’ पदस्य सन्धिविच्छेदोऽस्ति
(i) श्रुत्वा + इव
(ii) श्रुत्वा + एव
(iii) श्रुत् + एव
(iv) श्रुत् + वैव
उत्तरम्:
(ii) श्रुत्वा + एव।

(ठ) ‘दोष + उपेतम्।’ अत्र सन्धियुक्तपदम्
(i) दोषेपेतम्
(ii) दोषोपेतम्
(iii) दोषुपेतम्
(iv) दोषोपेतम्।
उत्तरम्:
(iv) दोषोपेतम्।

Haryana State Board HBSE 10th Class English Solutions First Flight Poem 2 Fire and Ice Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class English Solutions First Flight Poem 2 Fire and Ice

HBSE 10th Class English Fire and Ice Textbook Questions and Answers

Fire And Ice Solutions HBSE 10th Class

Thinking about the Poem

1. There are many ideas about how the world will ‘end’. Do you think the world will end someday? Have you ever thought about what would happen if the sun got so hot that it ‘burst’, or grew colder and colder?
Answer:
The poet has presented two ideas about the end of this world. Nothing is permanent in this world and everything will perish one day. If the sun gets too hot, and everything will turn into ashes. And, on the contrary, if the sun grows colder and colder, life from the universe will vanish. Nothing will remain in this world as the Sun is the source of life.

2. For Frost, what do ‘fire’ and `ice’ stand for? Here are some ideas:

greed
avarice
cruelty
lust
conflict
fury
intolerance
rigidity
insensitivity
coldness
indifference
hatred.
Answer:
“Fire’ stands for greed, avarice, lust, conflict and fury.
‘Ice’stands for cruelty, insensitivity, coldness, indifference and hatred.

Fire And Ice Solution HBSE 10th Class

3. What is the rhyme scheme of the poem? How does it help in bringing out the contrasting ideas in the poem?
Answer:
The rhyme scheme of the poem is as follows:
1st stanza: a b a a
2nd stanza: a b a b a

The contrasting ideas of ‘fire’ and `ice’are presented using this rhyme scheme. He mentions that both fire and ice are probable ends of this world. While he talks about how fire represents desire and can, therefore, be a cause of the end of the world, he also mentions ice in the poem to symbolise that the coldness and indifference towards one another will also be enough to end the world. In the second stanza, he says that he knows enough of hate in the world to be sure that even destruction through ice would be sufficient to bring about the end of the world.

HBSE 10th Class English Fire and Ice Important Questions and Answers

I. Short Answer Type Questions (20-30 words & 2 marks each)

Fire And Ice Question Answer HBSE 10th Class Question 1.
Which underlying idea is represented in the poem ‘Fire and Ice’?
Answer:
The poet compares fire to ‘desire’and ice to ‘hatred’. Both of these are surging exponentially. If we don’t keep a check on their rapid growth, the world will perish. Therefore, we must control our desires and hatred.

Class 10 English Poem Fire And Ice Question Answers HBSE Question 2.
Why did the poet say about the world perishing twice?
Answer:
The poet said about the world perishing twice because, at first if some parts of the world are left out of apocalypse through fire, the remaining parts would definitely be destroyed by ice.

Fire And Ice Answers HBSE 10th Class Question 3.
How is ice sufficient to bring destruction?
Answer:
In the poem, ‘ice’ denotes hatred. It does not matter what type of hatred it is. There is much hatred in this world. It will certainly destroy.

II. Short Answer Type Questions (40-50 words & 3 marks each)

Fire And Ice Question And Answer HBSE 10th Class Question 1.
What do ‘fire’ and `ice’ stand for and what is the general opinion regarding the world?
Answer:
Fire stands for fury, hatred, anger, cruelty; ice stands for insensitivity, coldness and intolerance. In general, it is the opinion of some people that fire will destroy the world while some say that ice will destroy it.

Fire And Ice Class 10 Question Answer HBSE Question 2.
What does the poet say regarding the end of the world?
Answer:
It is a universal truth that everything has a beginning and it will certainly come to an end. Either ‘fire’ or ‘ice’may cause the end of the world. Some day the existing world will certainly end.

III. Long Answer Type Questions (100-120 words & 5 marks each)

Fire And Ice Central Idea HBSE 10th Class Question 1.
Why does the poet say he is in favour of fire ending the world?
Answer:
In this poem, the poet has used an analogy between fire and greed. In his opinion, the nature of fire is just like that of desire, greed, lust or avarice. The more we try to satisfy these, the more they grow. They spread like fire spreading throughout a forest and embracing trees, animals in its agony and leaving nothing but the ash. Likewise, the never-ending desires of humans pose a danger to this world. It can be seen from the past trends. The forest cover has been shrinking. Since the inception of Industrial Revolution, many animal species have become extinct and some are in endangered category. All this happened and is still happening because of human’s never satisfying greed. The poet could visualise the ramifications of uncontrolled desires and this is why he is in favour of fire ending the world.

Fire And Ice Poem Question Answer HBSE 10th Class Question 2.
How can ice end the world?
Answer:
The word ‘ice’ is a metaphor representing cruelty, hate, coldness, unkind nature and rigidity. Time has seen it all, how a feeling of hatred in one person spreads to thousands of them, wiping out an entire generation or a community, e.g., Hitler’s hatred for a particular faith inspired him for his infamous atrocities. There had been wars to become the ultimate superpower and the intention to carry out such cowardly acts was based on unkind nature of an individual.
So, considering all this in mind, the poet referred ice as a way of ending this world.

Question 3.
Is it possible to avoid the end of the world? How can we prevent the fire and ice to carry out the ending of this world? Answer:
Yes, it is possible to avoid the apocalypse. If we humans are responsible for the catasrophe so far, we also have the capability to deter. To save this world from fire and ice, we must act upon our necessities and not desires. We must go for inner engineering to know, observe, analyse and learn the ways this nature works. Moral education should be inculcated at a young age, knowledge about feeling of being content should be imparted, to control the feelings of anger, lust, hatred, we must practise meditation. All these little steps will produce a large return towards the benefit of
humankind and thus deter our world from evils.

Question 4.
Some say the world will end in
fire some say in ice.
From what I’ve tasted of desire
I hold with those who favour fire.
On the basis of the given passage, explain how will the world end? Substantiate.
Answer:
Through the given passage, the poet wants to convey two things about the world. According to some people, the world will end in fire. But some people also opine that the world will end in ice. Both of these are the contradictory opinions. But one similar thing between them is that both of them would destroy everything in the world. In the poem, fire stands for desire and ice stands for hatred.

So, the poet gives a clear message to us that nothing is eternal in this world. Everything will perish either in fire or ice. Hatred and desire will end this world. This fire of passions and desire will lead the end of the world. Cold reasoning and hate will lead this world to destruction. But the poet is with those who think that fire of passions and desires will lead to the destruction of this world.

Reference To Context

Read the extracts given below and answer the questions that follow:

1. Some say the world will end in fire
Some say in ice.
From what I’ve tasted of desire
I hold with those who favour fire.

Paraphrase: The poet expresses that the world would end in two ways – either by ice or by fire. It is the opinion of some people that the world would end in fire. It denotes that fiery desires and passion will lead to the destruction of the world. On the other hand, some people opine that the world would end in ice. Hatred, jealousy etc. will lead to the destruction of this world.

Choose the correct option:

(a) Who are ‘some’ in the given stanze?
(i) Aliens
(ii) Martians
(iii) Humans
(iv) All of these
Answer:
(iii) Humans

(b) What does ‘fire’ here symbolise?
(i) Hatred
(ii) Desire
(iii) Satisfaction
(iv) None of these
Answer:
(ii) Desire

(c) The world would end in either of ways.
(i) one
(ii) two
(iii) three
(iv) none of these
Answer:
(ii) two

(d) What does the poet compare fire and ice with?
(i) Constructive features of human emotions
(ii) Destructive features of human emotions
(iii) Both (i) and (ii)
(iv) Neither (i) nor (ii)
Answer:
(ii) Destructive features of human emotions

(e) What is the rhyming scheme of the given extract?
(i) aaab
(ii) abab
(iii) aabb
(iv) abaa
Answer:
(iv) abaa

2. But if it had to perish twice,
I think I know enough of hate
To say that for destruction ice
Is also great
And would suffice

Paraphrase: If this world has to perish twice, ice would be stronger or more effective in doing this work. Hatred will lead towards the destruction of this world. Ice is sufficient enough to cause the destruction of this world.

Choose the correct option:

(a) What would be more effective in the end of this world?
(i) Fire
(ii) Ice
(iii) Fury
(iv) Intolerance
Answer:
(ii) Ice

(b) What poetic device has the poet used in the line, “To say that for destruction, ice is also great”?
(i) Imagery
(ii) Alliteration
(iii) Oxymoron
(iv) Metaphor
Answer:
(i) Imagery

(c) _______ is also good for destruction.
(i) Belief
(ii) Ice
(iii) Honesty
(iv) None of these
Answer:
(ii) Ice

(d) What would be a better option to end the earth?
(i) Ice
(ii) Fire
(iii) Both (i) and (ii)
(iv) None of these
Answer:
(iii) Both (i) and (ii)

(e) What would be the consequences if we don’t control our emotions?
(i) It will lead us on the verge of destruction.
(ii) It will lead us on the verge of death.
(iii) It will lead to chaos.
(iv) None of these
Answer:
(i) It will lead us on the verge of destruction.

Fire and Ice Summary

Fire and Ice Introduction

Central Idea of the Poem

It is a universal truth that nothing is permanent in this world. On the one hand, some people think that the world will end in fire while on the other hand, some people think that the world will end in ice. The poet equates the fire with desire and ice with hate. As the ice destroys the world melting slowly, in the same way hatred will also destroy the world. Because greed, hatred, strife, intolerance, etc., bring much destruction to the society. So, human beings should live peacefully.

Fire and Ice Summary

‘Fire and Ice’ is a short poem by Robert Frost. In this poem, the poet refers to two predictions of how the world will end. Some say it will end in fire whereas others say it will end in ice. According to the poet, ‘fire’ stands for desire, greed, avarice or lust. The more you try to satisfy them, the more they grow. There is no end to it. They spread rapidly like fire and engulf your whole life. One becomes selfish and sometimes cruel too. On the other hand, ‘ice’ according to the poet, stands for hatred, coldness and rigidity. One becomes insensitive and indifferent towards the feelings of others. The poet says that both fire and ice are growing with such a rapid pace that the world would soon perish either way, in fire or in ice.

Poem at a Glance

• It is the perception of poet that the world will certainly come to an end.
• This world will end either in fire or in ice.
• Fire has been compared to human emotion of desire or passions.
• Ice has been compared to hate.
• Fire or ice can destroy the world once but hatred can destroy it twice.
• So, we should try to live peacefully in this world.

Fire and Ice Word-Meanings

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Samas Prakaran समास प्रकरणम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् समास प्रकरणम्

समास प्रकरणम् HBSE 10th Class

1. सन्धि और समास में क्या अन्तर है ?
उत्तरम्:
परस्पर वर्णों के मेल को ‘सन्धि’ कहा जाता है और अर्थ के अनुसार पदों के मेल को ‘समास’ कहा जाता है।
यथा-तस्य अर्थः = तस्यार्थः (सवर्णदीर्घ-सन्धिः)
तस्य अर्थः = तदर्थः (षष्ठी-तत्पुरुषसमासः)

2. समास-शब्द का क्या तात्पर्य है ?
अथवा
‘समास’ किसे कहते है ?
उत्तरम्:
अर्थ के अनुसार दो या दो से अधिक पदों को आपस में जोड़ने को ‘समास’ कहते हैं।
यथा- राज्ञः पुरुषः-राजपुरुषः (षष्ठी तत्पुरुषः)

Samas In Sanskrit Class 10 HBSE

3. कितने पदों में समास किया जा सकता है ?
उत्तरम्:
समास दो या दो से अधिक पदों में किया जा सकता है।
यथा- रघोः वंशः – रघुवंशः (षष्ठी-तत्पुरुषः)
रघोः वंशे जातः — रघुवंशजातः (षष्ठी, सप्तमी-तत्पुरुषः)

4. समस्तपदों को अलग-अलग करने को क्या कहा जाता है ?
अथवा
समास में विग्रह से क्या तात्पर्य है ? अर्थ के अनुसार समस्तपदों को अलग करना ‘विग्रह’ कहलाता है। यथा-कार्यकुशलः (समस्तपदम्), कार्येषु कुशलः (विग्रहः)

5. ‘समस्तपदम्’ से क्या तात्पर्य है ?
उत्तरम्-अर्थ के अनुसार जब दो या दो से अधिक पदों में समास हो जाता है, तब उस एक पद को ही ‘समस्तपद’ कहा जाता है।
यथा
विग्रहः – समस्तपदम् – समासनाम
दिनं दिनं – प्रतिदिनम् – अव्ययीभाव-समासः

Sanskrit Samas Class 10 HBSE

6. समास में प्रथम और द्वितीय पद को क्या कहा जा सकता है ?
उत्तरम्:
समास में प्रथम पद को पूर्वपद तथा द्वितीय पद को उत्तरपद कहा जाता है। यथा-वृक्षस्य मूलम् – वृक्षस्य (पूर्वपदम्) मूलम् (उत्तरपदम्)

7. प्रमुख समासों के नाम लिखिए।
अथवा
समास के प्रमुख भेदों के नाम लिखिए। उत्तरम्-समासों के प्रमुख भेद चार हैं
(i) अव्ययीभाव-समासः
(ii) तत्पुरुष-समास:
(iii) बहुव्रीहि-समासः
(iv) द्वन्द्व-समासः

Class 10 Sanskrit Samas HBSE

8. तत्पुरुष-समास की सोदाहरण परिभाषा लिखिए।
अथवा
उत्तरपदप्रधान समास कौन-सा है ?
उत्तरम्-दो पदों के समास में जब अर्थ की दृष्टि से उत्तरपद प्रधान होता है, तब वह तत्पुरुष समास कहलाता
यथा– रामस्य सेवकः-रामसेवकः (षष्ठी-तत्पुरुषः) अर्थदृष्ट्या अत्र उत्तरपदस्य ‘सेवकस्य’ प्रधानता अस्ति।

Samas Sanskrit Class 10 HBSE

9. तत्पुरुष-समास के प्रमुख भेद कौन से हैं ? नाम लिखिए।
उत्तरम्:
तत्पुरुष समास के प्रमुख भेद छः हैं
(i) विभक्ति-तत्पुरुषः
(ii) अलुक्-विभक्तितत्पुरुषः
(iii) उपपद-तत्पुरुषः
(iv) नञ्-तत्पुरुषः
(v) द्विगु-तत्पुरुषः
(vi) कर्मधारय-तत्पुरुषः

10. विभक्ति-तत्पुरुष के कितने भेद हैं ? नाम लिखिए।
उत्तरम्-विभक्ति तत्पुरुष के छः भेद होते हैं
1. द्वितीया-तत्पुरुषः
2. तृतीया-तत्पुरुषः
3. चतुर्थी-तत्पुरुषः
4. पञ्चमी-तत्पुरुषः
5. षष्ठी-तत्पुरुषः
6. सप्तमी-तत्पुरुषः

Sanskrit Samas Questions Class 10 HBSE

11. द्वितीया-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
द्वितीया विभक्ति वाले पद का समास श्रित, अतीत, पतित, गत, प्राप्त, आपन्न, गमि, बुभुक्ष शब्दों के साथ होता है।) यथा- कृष्णं श्रितः – कृष्णश्रितः, नरकं पतितः-नरकपतितः।

12. तृतीया-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
तृतीया विभक्ति वाले पद का समास पूर्व, सदृश, सम, ऊन, कलह, निपुण, मिश्र, श्लक्ष्ण शब्दों तथा क्त (त) प्रत्यय से बने शब्दों के साथ होता है।
यथा-मासेन पूर्वः – मासपूर्वः
मात्रा सदृशः — मातृसदृशः
नखैः भिन्नः – नखभिन्नः
खड्गेन हतः – खड्गहतः

13. चतुर्थी-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
चतुर्थी विभक्ति वाले पद का समास अर्थ, बलि, हित, सुख, हित शब्दों के साथ तथा तादर्थ्य (वहीं वस्तु । उसी के लिए) में होता है।
यथा-कुण्डलाय हिरण्यम्-कुण्डलहिरण्यम् (तादर्थ्य)
यूपाय दारु – यूपदारु (तादर्थ्य)
भूतेभ्यः बलिः – भूतबलिः

Samas Class 10 Sanskrit HBSE

14. पञ्चमी-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
पञ्चमी विभक्ति वाले पद का समास मुक्त, पतित, भय, भीति, भी शब्दों के साथ होता है।
यथा-व्याघ्रात् भीतः – व्याघ्रभीतः
दुःखात् मुक्तः – दुःखमुक्तः
सिंहात् भीतिः – सिंहभीति:

15. षष्ठी-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
षष्ठी विभक्ति वाले पद का समास अन्य विभक्ति वाले पदों के साथ होता है।
यथा-राज्ञः पुरुषः -राजपुरुषः
प्रजायाः पालकः -प्रजापालकः
रामस्य सेवकः – रामसेवकः

16. सप्तमी-विभक्ति वाले पद का समास किन-किन शब्दों के साथ होता है ?
उत्तरम्:
कुशल, प्रवीण, निपुण, सिद्ध, शुष्क, पक्व आदि शब्दों के साथ सप्तमी विभक्ति वाले पद का समास होता
यथा-कार्येषु कुशल:-कार्यकुशलः
शास्त्रेषु निपुणः – शास्त्रनिपुणः
आतपे शुष्कः – आतपशुष्कः

Sanskrit Class 10 Samas HBSE

17. नञ्-तत्पुरुष के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
न उचितम् अनुचितम्
न ऋतम् अनृतम् ।
न सत्यम् असत्यम्

18. उपपद-तत्पुरुष के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
नीरं ददाति इति नीरदः
जलं ददाति इति जलदः
मधु पिबति इति मधुपः

10th Class Samas HBSE

19. द्वन्द्वसमास की परिभाषा सोदाहरण लिखिए।
उत्तरम्:
‘च’ के अर्थ में जब दो या दो अधिक पदों का समास होता है तब उसे द्वन्द्व समास कहते हैं।
यथा-रामः च लक्ष्मणः च रामलक्ष्मणौ
माता च पिता च मातापितरौ।

20. द्वन्द्व समास के कितने भेद हैं ? नाम लिखिए।
उत्तरम्:
द्वन्द्व समास के तीन भेद होते हैं
(i) इतरेतर-द्वन्द्व-समास:
(ii) एकशेष-द्वन्द्व-समासः
(iii) समाहारद्वन्द्व-समासः

21. इतरेतरद्वन्द्व-समास के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
धर्मः च अर्थ: च – धर्मार्थों
माता च पिता च-मातापितरौ
युधिष्ठिरः च भीमः च अर्जुनः-युधिष्ठिरभीमार्जुनाः

Samas In Sanskrit HBSE 10th Class

22. समाहारद्वन्द्व-समास के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
पाणी च पादौ च तेषां समाहारः पाणिपादम्
अहिः च नकुलः च तयोः समाहारः अहिनकुलम्
शीतं च उष्णं च तयोः समाहारः शीतोष्णम्।

23. एकशेषद्वन्द्व-समास के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्-माता च पिता च – पितरौ
वृक्षः च वृक्षः च वृक्षः च – वृक्षाः
भ्राता च भगिनी च भ्रातरौ।

24 द्विगुसमास किसे कहते हैं ?
उत्तरम्:
जब समास में पूर्वपद संख्यावाचक होता है, तब वहाँ द्विगु समास होता है।
यथा-अष्टानाम् अध्यायानाम् समाहारः-अष्टाध्यायी
पञ्चानां तन्त्राणां समाहारः पञ्चतन्त्रम्,
त्रयाणां लोकानां समाहार: त्रिलोकम्।

25. बहुब्रीहिसमास किसे कहते हैं ?
अथवा ‘अन्यपदप्रधानः’ समास कौन-सा है ?
उत्तरम्-बहुव्रीहि समास अन्यपद प्रधान समास होता है। क्योंकि इस समास में समस्तपद दूसरे पदार्थों का विशेषण बन जाता है।
यथा-नीलः कण्ठः यस्य सः -नीलकण्ठः (शिवः)
विद्यां धारयति या सा-विद्याधारिणी (सरस्वती)
पीतानि अम्बराणि यस्य सः -पीताम्बरः (विष्णुः)

26. अव्ययीभावसमास में कौन-सा पद प्रधान होता है ?
उत्तरम्:
अव्ययीभाव समास में पूर्वपद प्रधान होता है और वह पूर्वपद कोई अव्ययपद होता है।
यथा- वृक्षस्य समीपम्-उपवृक्षम्
शक्तिम् अनतिक्रम्य-यथाशक्ति
जलस्य अभाव:- निर्जलम।

27. किस समास का पूर्वपदअव्ययपद होता है ?
उत्तरम्:
अव्ययीभाव समास का पूर्वपद अव्ययीपद होता है।
यथा- मक्षिकाणाम् अभावः – निर्मक्षिकम्,
रूपस्य योग्यम् – यथायोग्यम्।

28. किस समास का समस्तपदअव्ययपद होता है ?
उत्तरम्:
अव्ययीभाव समास का समस्तपद अव्ययपद होता है।
यथा-रथस्य पश्चात्-अनुरथम्
ग्रामं ग्रामम्-प्रतिग्रामम्।

29. अव्ययीभाव-समास किन-किन अर्थों में होता है ?
उत्तरम्:
समीप आदि अर्थों में अव्ययीभाव समास होता है। इसका पूर्वपद कोई अव्यय तथा अर्थ की दृष्टि से प्रधान होता है।
यथा-कृष्णस्य समीपम् – उपकृष्णम्
समयम् अनतिक्रम्य – यथासमयम्।

30. कर्मधारय-समास के कोई तीन उदाहरण लिखो।
उत्तरम्:
मधुराणि फलानि.- मधुरफलानि
नीलम् अम्बरम् – नीलाम्बरम्
नीलं कमलम् – नीलकमलम्।

अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न

1. निम्नलिखितानि वाक्यानि पठित्वा उदाहरणानुसारं वाक्येषु स्थूलशब्दाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि प्रदत्तरिक्तस्थानेषु लिखत-(निम्नलिखित वाक्यों को पढ़कर उदाहरण के अनुसार वाक्यों में स्थूलशब्द पर आधारित प्रश्नों के उत्तर प्रदत्त रिक्तस्थानों में लिखिए-)
उत्तराणि:
यथा
(क) जनाः देशभक्तं पूजयन्ति।
(1) जनाः किं पूजयन्ति ?
(2) जनाः कस्य भक्तं पूजयन्ति ?

जनाः देशभक्तं पूजयन्ति।
जनाः देशस्य भक्तं पूजयन्ति।

(ख) वृक्षारूढाः वानराः कूर्दन्ते।
(1) कीदृशाः वानराः कूर्दन्ते ? ।
(2) कम् आरूढाः वानराः कूर्दन्ते ?

वृक्षारूढा: वानराः कूर्दन्ते।
वृक्षम् आरूढाः वानराः कूर्दन्ते।

(ग) वृक्षपतितानि आम्राणि पक्वानि।
(1) कानि आम्राणि पक्वानि ?
(2) कस्मात् पतितानि आम्राणि पक्वानि ? |

वृक्षपतितानि आम्राणि पक्वानि।
वृक्षात् पतितानि आम्राणि पक्वानि।

(घ) बालकाः क्रीडाक्षेत्रे क्रीडन्ति।
(1) बालकाः कुत्र क्रीडन्ति ?
(2) बालकाः कस्याः क्षेत्रे क्रीडन्ति ?

बालकाः क्रीडाक्षेत्रे क्रीडन्ति।
बालकाः क्रीडायाः क्षेत्रे क्रीडन्ति।

2. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोदत्तानां समस्तपदानां विग्रहं लिखत
(उदाहरण के अनुसार नीचे दिए गए समस्तपदों के विग्रह लिखिए-)
उदाहरणम्:
(क) देशभक्तम् । देशस्य भक्तम्
उत्तरम्:
(ख) वृक्षारूढाः – वृक्षम् आरूढाः
(ग) वृक्षपतितानि – वृक्षात् पतितानि
(घ) क्रीडाक्षेत्रे – क्रीडायाः क्षेत्रे
अधोलिखितैः समस्तपदैः सह विग्रहान् मेलयत-(अधोलिखित समस्तपदों के साथ विग्रहों को मिलाइए-)

3. अधोलिखितानि पदानि योजयित्वा समस्तपदानि रचयत-(अधोलिखित को जोड़कर समस्तपद बनाइए)
उत्तरम्:
(समस्तपदानि)
(क) कर्मणि कुशलः ……………………………… कर्मकुशलः
(ख) प्रजानां पालकः …………………….. प्रजापालकः
(ग) रघोः वंशः ……………………………… रघुवंशः
(घ) कुमारस्य सम्भवः ………………………. कुमारसम्भवः
(ङ) राष्ट्रपतेः भवनम् …………………………… राष्ट्रपतिभवनम्

4. स्थूलाक्षराणि पदानि योजयित्वा अनुच्छेदे रिक्तस्थानेषु समस्तपदानि लिखत
(स्थूलाक्षर पदों को जोड़कर अनुच्छेद में रिक्तस्थानों में समस्तपद लिखिए-)
ग्रामं गतः कश्चित् नागरिक: एकं बालकं कूपं पतितम् अपश्यत् । उच्चैः विलपन्ती तस्य माता अवदत् – भोः । अहं भवतः शरणम् आगता कृपया रक्षतु मम बालकम् इति । नागरिकः सपदि कूपे रज्जं पातयित्वा संकटम् आपन्नं बालकं रक्षितवान। दःखम अतीता सा जननी अवदत्’भद्रम् अस्तु ते’ इति।
उत्तरम्-ग्रामगतः, कूपपतितम् , शरणागता, संकटापन्नं, दुःखातीता।

5. अधोलिखिते अनुच्छेदे समस्तपदानि रेखाकितानि कुरुत
(अधोलिखित अनुच्छेद में समस्तपदों को रेखांकित कीजिए-)
उत्तरसहितम्:
कश्चित् वनवासी एकदा ग्रामम् अगच्छत्। ग्रामगतः सः तत्र यन्त्रचालितम् अरघट्टम् दृष्टवान् । अरघट्टस्य घटिकापतत् जलं क्षेत्राणि सिञ्चति स्म। यन्त्रदर्शनेन चकितः सः नगरं प्रति प्रस्थितः। तत्र आपणगतानि वस्तूनि दृष्ट्वा अचिन्तयत्-अरे ! किमेतत् सर्वं मानवनिर्मितम्। अनुपमा मानवशक्तिः। विविधा भोजनसामग्री, यन्त्रनिर्मितानि परिधानवस्त्राणि, आत्मरक्षायै शस्त्राणि, शरीरशोभायै प्रसाधनद्रव्याणि, विस्तृताः सञ्चारमार्गाः,

विद्युद्व्यजनानि ग्रीष्मतापहरणाय वातानुकूलनयन्त्राणि शीतनिवारणाय उष्णकाणि

एतत् सर्वं दृष्ट्वा सः आश्चर्यविमूढः जातः । वृक्षमूले उपविश्य सः अवदत्-अहो कथं विज्ञानाधीनः जातः अद्यतनः मानवः।

6. अधोलिखितविग्रहान् पठत, अनुच्छेदात् चित्वा तेषां समक्षं समस्तपदानि लिखत।
(अधोलिखित विग्रहों को पढ़कर, अनुच्छेद से चुनकर उनके सामने समस्तपद लिखिए)
उत्तरसहितम्
यथा
(क) वृक्षस्य मूले – वृक्षमूले
(ख) आत्मनः रक्षायै – आत्मरक्षायै
(ग) ग्रामं गत – ग्रामगतः
(घ) वातानुकूलनाय यन्त्राणि – वातानुकूलनयन्त्राणि
(ङ) मानवस्य शक्तिः – मानवशक्तिः
(च) वनं वसति इति – वनवासी
(छ) मानवेन निर्मितम् – मानवनिर्मितम्
(ज) आपणं गतानि – आपणगतानि
(झ) यन्त्रस्य दर्शनेन – यन्त्रदर्शनेन
(ब) यन्त्रेण चालितम् – यन्त्रचालितम्
(ट) सञ्चाराय मार्गाः – संञ्चारमार्गाः
(ठ) विज्ञानस्य अधीनः – विज्ञानाधीनः
(ढ) यन्त्रेण निर्मितानि – यन्त्रनिर्मितानि
(ण) विद्युतः व्यजनानि – विद्युद्व्यजननानि
(त) शीतस्य निवारणाय – शीतनिवारणाय
(थ) आश्चर्येण विमूढः – आश्चर्यविमूढः
(द) घटिकाभ्यः पतत् – घटिकापतत्
(ध) भोजनाय सामग्री – भोजनसामग्री
(न) परिधानाय वस्त्राणि – परिधानवस्त्राणि
(प) शरीरस्य शोभायै – शरीरशोभायै
(फ) ग्रीष्मस्य तापस्य हरणाय – ग्रीष्मतापहरणाय

7. उपर्युक्तसमस्तपदानि अधोलिखिततालिकायां विभज्य लिखन्तु।
(उपर्युक्त समस्तपदों को नीचे दी गई तालिका में विभाजन करके लिखिए)
द्वितीयातत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
तृतीयातत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
चतुर्थीतत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
पञ्चमीतत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
षष्ठीतत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
सप्तमीतत्पुरुषः ………………………….. ………………………….. …………………………..
उत्तरम्:
द्वितीयातत्पुरुषः – ग्रामगतः, आपणगतानि।
तृतीयातत्पुरुषः – मानवनिर्मितम्, यन्त्रचालितम्, यन्त्रनिर्मितानि, आश्चर्यविमूढः।
चतुर्थीतत्पुरुषः – वातानुकूलनयन्त्राणि, सञ्चारमार्गाः, भोजनसामग्री, परिधानवस्त्राणि।
पञ्चमीतत्पुरुषः – घटिकापतत्।
षष्ठीतत्पुरुषः – वृक्षमूले, आत्मरक्षायै, मानवशक्तिः , यन्त्रदर्शनेन, विज्ञानाधीन:,
विद्युद्व्यजनानि, शीतनिवारणाय, शरीरशोभायै, ग्रीष्मतापहरणाय।
सप्तमीतत्पुरुषः – वनवासी।

8. (क) अधोलिखित-तालिकां पूरयत
(अधोलिखित-तालिका को पूरा कीजिए-)
यथा-
(क) जले जायते इत – जलजम्
(ख) ………………. तोयजम्
(ग) ……………… नीरजम्
(घ) अम्बुनि जायते इति ………………
(ङ) अम्भसि जायते इति ………………
(च) वारि ददाति इति – वारिदः
(न) पृथ्वीं पालयति इति ………………
(प) पादैः पिबति इति – पादपः
(ब) अम्भः ददाति इति – अम्भोदः
(ट) वारि अस्मिन् धीयते इति – वारिधिः
(ठ) जलधिः ………………
(ड) ……………….. पयोधिः
(ढ) …………………. अम्भोधिः
(ण) महीं पाति (रक्षति) इति – महीपः
(त) नान् पाति इति ………………
(थ) भुवं पाति इति ………………
(द) भुवं पालयति इति – भूपालः
(ध) महीं पालयति इति ………………
(छ) जलम् ददाति इति ………………
(ज) पयोदः ………………
(झ) अम्बु ददाति इति – अम्बुदः
(फ) मधु पिबति इति ………………
(ब) खे (आकाशे) गच्छति इति – खगः
(भ) विहायसा गच्छति इति
(म) खे चरति इति ………………
(य) अण्डात् जायते इति ………………
(र) महीं धारयति इति – महीधरः
उत्तरम्यथा:
(क) जले जायते इति – जलजम्
(ख) तोये जायते इति – तोयजम्
(ग) नीरे जायते इति – नीरजम्
(घ) अम्बुनि जायते इति – अम्बुजम्
(ङ) अम्भसि जायते इति – अम्भोजम्
(च) वारि ददाति इति – वारिदः
(छ) जलम् ददाति इति – जलदः
(ज) पयः ददाति इति – पयोदः
(झ) अम्बु ददाति इति – अम्बुदः
(ब) अम्भः ददाति इति – अम्भोदः
(ट) वारि अस्मिन् धीयते इति – वारिधिः
(ठ) जलं अस्मिन् धीयते इति – जलधिः
(ड) पयः अस्मिन् धीयते इति – पयोधिः
(ढ) अम्भः अस्मिन् धीयते इति – अम्भोधिः
(ण) महीं पाति (रक्षति) इति – महीपः
(त) नान् पाति इति – नृपः
(थ) भुवं पाति इति – भूपः
(द) भुवं पालयति इति – भूपालः
(ध) महीं पालयति इति – महीपाल:
(न) पृथ्वी पालयति इति – पृथ्वीपाल:
(प) पादैः पिबति इति – पादपः
(फ) मधु पिबति इति – मधुपः
(ब) खे (आकाशे) गच्छति इति – खगः
(भ) विहायसा गच्छति इति – विहगः
(म) खे चरति इति – खेचरः
(य) अण्डात् जायते इति – अण्डजः
(र) महीं धारयति इति – महीधरः

9. अधोलिखितानि विग्रहपदानि पठित्वा समस्तपदानि रचयत
(अधोलिखित विग्रहपदों को पढ़कर समस्तपद बनाइए-)
यथा
न मतम् ………………………………
न विज्ञातम् ………………………………
न दृष्टम् ………………………………
न परीक्षितम् ………………………………
न श्रुतम् ………………………………
न पठितम् ………………………………
न धार्मिक: ………………………………
न ऋतम् ………………………………
न उपस्थितः ………………………………
न आदरः …………………………..
उत्तरम्-
यथा- न मतम् अमतम्
न विज्ञातम् – अविज्ञातम्
न दृष्टम् – अदृष्टम्
न परीक्षितम् अपरीक्षितम्
न श्रुतम् – अश्रुतम्
न पठितम् – अपठितम्
न धार्मिकः – अधार्मिकः
न ऋतम् – अनृतम्
न उपस्थितः – अनुपस्थितः
न आदरः – अनादरः

10. अधोलिखितसूक्तिषु नञ्-तत्पुरुषस्य उदाहरणानि रेखाकितानि कुरुत
(अधोलिखित सूक्तियों में नञ्-तत्पुरुष के उदाहरण रेखांकित कीजिए-)
(क) न अनृतं ब्रूयात्।
(ख) अविवेकः परमापदां पदम्।
(ग) न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्।
(घ) किं हेयम् ? अकार्यम्।
(ङ) किं जीवितम् ? अनवद्यम्।
उत्तरम्:
(क) न अनृतं ब्रूयात् ।
(ख) अविवेकः परमापदां पदम्।
(ग) न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्।
(घ) किं हेयम् ? अकार्यम्।
(ङ) किं जीवितम् ? अनवद्यम्।

11. अधोलिखितेषु वाक्येषु विग्रहपदानि संयोज्य इतरेतरद्वन्द्वसमस्तपदानि रचयत
(अधोलिखित वाक्यों में विग्रहपदों को जोड़कर इतरेतरद्वन्द्व-समस्तपदों की रचना कीजिए-)
(क) रामः च लक्ष्मणः च ………….. विश्वामित्रस्य शिष्यौ आस्ताम् ।
(ख) लक्ष्मणः शत्रुघ्नः च …………… सुमित्रायाः पुत्रौ आस्ताम्।
(ग) नकुलः सहदेवः च …………… माव्याः पुत्रौ आस्ताम्।
(घ) युधिष्ठिरः भीमः अर्जुनः च ……… कुन्त्याः पुत्राः आसन्।
(ङ) वसिष्ठः च विश्वामित्रः च …………. आचार्यो आस्ताम्।
उत्तरम्:
(क) रामलक्ष्मणौ
(ख)लक्ष्मणशत्रुघ्नौ
(ग) नकुलसहदेवौ
(घ) युधिष्ठिरभीमार्जुनाः
(ङ) वसिष्ठविश्वामित्रौ।

12. अधोलिखितेषु कोष्ठेषु समाहारद्वन्द्वसमस्तपदानि पूरयत। सहायतार्थं सूचीप्रदत्ता अस्ति।
(अधोलिखित कोष्ठकों में समाहारद्वन्द्व-समस्तपदों कोपूरा कीजिए। सहायतार्थ सूची दी गई है)
(क) पाणी च पादौ च …………. प्रक्षाल्य भोजनं कुरु।
(ख) तव पुत्राः च पौत्राः च …………… चिरं जीवन्तु।
(ग) शीतं च उष्णं च ………….. योगिनं न बाधते।
(घ) शुकेन कोटरात् शिरः च ग्रीवा च ………….. बहिः प्रसार्यते।
(ङ) धीराय सम्पत् च विपत् च …………. समम्।।
सहायतार्थं
सूची सम्पद्विपदम्, पाणिपादम्, शीतोष्णम्, पुत्रपौत्रम्, शिरोग्रीवम्
उत्तरम्:
(क) पाणिपादम्
(ख) पुत्रपौत्रम्
(ग) शीतोष्णम्
(घ)शिरोग्रीवम्
(ङ)सम्पद्विपदम्।

13. अधोलिखितान् विग्रहान् पठित्वा प्रदत्तसमस्तपदैः विग्रहान् मेलयत
(अधोलिखित विग्रहों को पढ़कर दिए गए समस्तपदों से विग्रहों को मिलाइए-)
समस्तपदानि विग्रहाः
द्वयोः गवोः समाहारः = द्विगुः
पञ्चानां पात्राणां समाहारः = पञ्चपात्रम्
पञ्चानां गवां समाहारः = पञ्चगवम्
पञ्चानां वटानां समाहारः = पञ्चवटी
त्रयाणां लोकानां समाहारः = त्रिलोकी

14. अधोलिखितेषु समस्तपदेषु द्विगुसमस्तपदानि रेखाड्कितानि कुरुत
(अधोलिखित समस्तपदों में द्विगु-समस्तपदों को रेखांकित कीजिए-)
सप्तबालकाः सप्तपर्णी, अष्टाध्यायी, अष्टवादने, चतुर्युगम्, चतुर्मुखानि,नवरत्नम्, नवरात्रम्, नवदिनानि, चतुर्वेदम्, अष्टाङ्गम्।
उत्तराणि:
सप्तबालकाः, सप्तपर्णी, अष्टाध्यायी, अष्टवादने, चतुर्युगम्, चतुर्मुखानि,नवरत्नम्, नवरात्रम्, नवदिनानि, चतुर्वेदम्, अष्टाङ्गम्।

15. अधोलिखितान् विग्रहान् पठित्वा प्रदत्तसमस्तपदानां विग्रहं कुरुत
(अधोलिखित विग्रहों को पढ़कर दिए गए समस्तपदों के विग्रह कीजिए-)
विग्रहाः – समस्तपदानि
यथा-नीलं गगनम् – नीलगगनम्
निर्मलं जलम् – निर्मलजलम्
शुष्कानि काष्ठानि – शुष्ककाष्ठानि
मधुराणि फलानि – मधुरफलानि
अमृतमयं भोजनम् – अमृतमयभोजनम्
शुद्धम् अन्नम् – शुद्धान्नम्
महान् ज्ञानी – महाज्ञानी
परम: दानी – परमदानी

समस्तपदानि – विग्रहाः
(क) महावीरः ……………………….
(ख) श्रान्तपथिकः ……………………….
(ग) महात्मा ……………………….
(घ) स्वच्छजलम् ……………………….
(ङ) उन्नतप्रासादः ……………………….
(च) शीतलसलिलम् ……………………….
उत्तरम्:
समस्तपदानि – विग्रहाः
(क) महावीरः – महान् वीरः
(ख) श्रान्तपथिकः – श्रान्तः पथिकः
(ग) महात्मा – महान् आत्मा
(घ) स्वच्छजलम् – स्वच्छं जलम्
(ङ) उन्नतप्रासादः – उन्नतः प्रासादः
(च) शीतलसलिलम् – शीतलं सलिलम्

16. समस्तपदानि स्चयत। (समस्त पद बनाइए)
यथा-
(क) महान् पुरुषः – महापुरुषः
उत्तरसहितम्:
(ख) पवित्रं मन : – पवित्रमनः
(ग) विस्तृता नाटिका – विस्तृतनाटिका
(घ) पुष्पितः वृक्षः – पुष्पितवृक्षः
(ङ) विकसितानि पुष्पाणि – विकसितपुष्पाणि

17. अधोलिखितानां विग्रहाणां स्थाने समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित विग्रहों के स्थान पर समस्तपद लिखिए-)
(क) यथा-
कमलम् इव नयनम् – कमलनयनम्
उत्तरसहितम्:
(क) पर्वतः इव उन्नतः – पर्वतोन्नतः
(ख) उत्पलम् इव कोमलम् – उत्पलकोमलम्
(ग) पुत्रः इव नकुलः – पुत्रनकुलः
(घ) सलिलम् इव शीतलम् – सलिलशीतलम्

(ख) यथा- सुभाषितम् रत्नम् इंव – सुभाषितरत्नम्
उत्तरसहितम्:
(क) मुखं चन्द्रः इव – मुखचन्द्रः
(ख) हिमकणं मौक्तिकम् इव – हिमकणमौक्तिकम्
(ग) गीता अमृतम् इव – गीतामृतम्

18. अधोलिखितान् उदाहरणानि अनुसृत्य अधः प्रदतरिक्तस्थानेषु समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित उदाहरणों के अनुसार नीचे दिए गए रिक्तस्थानों में समस्त पद लिखिए-)
उदाहरणानि:
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) रामः च कृष्णः च = रामकृष्णौ
(ख) ग्रीष्मः च वसन्तः च शिशिरः च = ग्रीष्मवसन्तशिशिराः
(ग) माता च पिता च = मातापितरौ
(घ) पाणी च पादौ च (अनयोः समाहारः) = पाणिपादम्
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) ग्रीष्मः च वसन्तः च शिशिरः च ………………………
(ख) रामः च सीता च ………………………
(ग) फलानि च पुष्पाणि च ………………………
(घ) पशवः च पक्षिणः च ………………………
(ङ) पिता च पुत्रः च ………………………
उत्तरम्
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) ग्रीष्मः च वसन्तः च शिशिरः च – ग्रीष्मवसन्तशिशिराः
(ख) रामः च सीता च – रामसीते
(ग) फलानि च पुष्पाणि च – फलपुष्पाणि
(घ) पशवः च पक्षिणः च – पशुपक्षिणः
(ङ) पिता च पुत्रः च – पितापुत्री

19. अधोलिखितान् उदाहरणानि अनुसृत्य अधः प्रदत्तरिक्तस्थानेषु समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित उदाहरणों के अनुसार नीचे दिए गए रिक्तस्थानों में समस्त पद लिखिए-)
विग्रहाः – समस्तपदानि
बहुः ब्रीहिः यस्य सः (कृषकः) = बहुब्रीहिः (कृषक:)
नीलम् उत्पलं यस्मिन् तत् (सरः) = नीलोत्पलम् (सरः)
दत्तं धनं यस्मै सः (जनः) = दत्तधनः (जनः)
पीतम् अम्बरं यस्य सः (विष्णुः) = पीताम्बरः (विष्णुः)
बहूनि फलानि यस्मिन् सः (वृक्षः) = बहुफलः (वृक्षः)
पीतं दुग्धं येन सः (बाल:) = पीतदग्धः (बालः)
पीतं दुग्धं यया सा (बालिका) = पीतदुग्धा (बालिका)
नीलः कण्ठः यस्य सः (शिवः) = नीलकण्ठः (शिवः)
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) कृतं भोजनं येन सः (ज़नः) ………………………
(ख) पतितानि पर्णानि यस्मात् सः (वृक्षः) ……………
(ग) वीराः पुरुषाः यस्मिन् सः (ग्रामः) ………………………
(घ) अधीतं व्याकरणं येन सः (विद्वान्) ……………
(ङ) दश आननानि यस्य सः (रावणः) ………………………
उत्तरम्
विग्रहाः – समस्तपदानि
(क) कृतं भोजनं येन सः (जन:) – कृतभोजनः (जनः)
(ख) पतितानि पर्णानि यस्मात् सः (वृक्षः) पतितपर्णः – (वृक्षः)
(ग) वीराः पुरुषाः यस्मिन् सः (ग्रामः) – वीरपुरुषः (ग्रामः)
(घ) अधीतं व्याकरणं येन सः (विद्वान्) – अधीतव्याकरणः (विद्वान्)
(ङ) दश आननानि यस्य सः (रावणः) – दशाननः (रावणः)

20. अधोलिखिते अनुच्छेदे स्थूलाक्षरपदानां समस्तपदानि रचयित्वा कोष्ठके लिखत।सहायकसूची अधः प्रदत्ता
(अधोलिखित अनुच्छेद में स्थूलाक्षरपदों के समस्तपद बनाकर कोष्ठक में लिखिए। सहायकसूची नीचे दी गई है-)
एकदा सिद्धः अर्थः यस्य सः (……………..) विहाराय नगरम् अगच्छत् । तत्र सः एकं रुग्णं दुर्बला दृष्टिः यस्य तम् ……………) नरम् अपश्यत् । तस्य नतं पृष्ठं …………… दृष्ट्वा सः अचिन्तयत्-किम् अहम् अपि एवमेव नतं पृष्ठं यस्य सः (……………..) भविष्यामि ? ततः सः उत्क्रान्तं जीवितं यस्य तं (……………..) नरम् अपश्यत्। सः सारथिम् अपृच्छत्-अरे किमर्थं जनाः एनं मनुष्यं बद्ध्वा नयन्ति। सारथिः उवाच-भगवन् अयं तु विगताः प्राणाः यस्य सः (……………) एव। गौतमः पृष्टवान् – भो ! किम् अहम् अपि मरिष्यामि ? सारथिः अवदत् – मरणं शीलं यस्य सः (………….) संसारः । गौतमः तद् दृष्ट्वा विरक्तः जातः ।
सहायकसूची
नतपृष्ठः, मरणशीलः, सिद्धार्थः, दुर्बलदृष्टिम्, नतपृष्ठं, उत्क्रान्तजीवितं, विगतप्राण:
उत्तरम्:
एकदा सिद्धः अर्थः यस्य सः (सिद्धार्थः) विहाराय नगरम् अगच्छत्। तत्र सः एकं रुग्णं दुर्बला दृष्टिः यस्य तम् (दुर्बल- दृष्टिम्) नरम् अपश्यत्। तस्य नतं पृष्ठं (नतपृष्ठम् ) दृष्ट्वा सः अचिन्तयत्-किम् अहम् अपि एवमेव नतं पृष्ठं यस्य सः (नतपृष्ठः) भविष्यामि ? ततः सः उत्क्रान्तं जीवितं यस्य तं (उत्क्रान्तजीवितम्) नरम् अपश्यत्। सः सारथिम् अपृच्छत्-अरे किमर्थं जनाः एनं मनुष्यं बद्ध्वा नयन्ति । सारथिः उवाच-भगवन् अयं तु विगताः प्राणाः यस्य सः (विगतप्राणः) एव। गौतमः पृष्टवान् – भो ! किम् अहम् अपि मरिष्यामि ? सारथिः अवदत् – मरणं शीलं यस्य सः (मरणशीलः) संसारः। गौतमः तद् दृष्ट्वा विरक्तः जातः ।

21. अधोलिखितविग्रहाणां स्थाने समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित विग्रह-वाक्यों के स्थान पर समस्तपद लिखिए-)
विग्रहवाक्यानि – समस्तपदानि
यथा- चन्द्रः इव मुखम् (1) चन्द्रमुखम्
चन्द्रः इव मुखं यस्याः सा (2) चन्द्रमुखी

विग्रहवाक्यानि – समस्तपदानि
उत्तरसहितम्-:
(क) पतितं पर्णम् (3) पतितपर्णम् (कर्मधारयः)
(ख) पतितानि पर्णानि यस्मात् सः (वृक्षः) (4) पतितपर्णः (बहुब्रीहिः)
(ग) पीतम् अम्बरम् (5) पीताम्बरम् (कर्मधारयः)
(घ) पीतम् अम्बरं यस्य सः (6) पीताम्बरः (बहुब्रीहिः)
(ङ) वृक्षम् आरूढः (7) वृक्षारूढः (तत्पुरुषः)
(च) आरूढः वृक्षः येन सः (8) आरूढवृक्षः (बहुब्रीहिः)
(छ) दश आननानि (9) दशाननम् (कर्मधारयः)
(ज) दश आननानि यस्य सः (10) दशाननः (बहुब्रीहिः)
(झ) कृतः अभिषेकः यस्य सः (11) कृताभिषेकः (बहुब्रीहिः)
(ञ) कृतः अभिषेक: (12) कृताभिषेकः (कर्मधारयः)

22. अधोलिखितान् उदाहरणानि अनुसृत्य अधः प्रदत्तरिक्तस्थानेषु अव्ययीभावसमासस्य समस्तपदानि लिखत
(अधोलिखित उदाहरणों के अनुसार नीचे दिए गए रिक्तस्थानों में अव्ययीभावसमास के समस्त पद लिखिए-)
विग्रहः

उत्तरम्:

23. अधोलिखितकथायां स्थूलाक्षरपदानि चित्वा मञ्जूषायां तेषां विग्रहान् लिखत
(अधोलिखित कथा में स्थूलाक्षर पदों को चुनकर मञ्जूषा में उनके विग्रह लिखिए-)
एक: अतिदुष्टः वानरः आसीत्। प्रतिदिनं सः यथाशक्ति वृक्षे स्थितान् पक्षिण: तुदति स्म। उपनीडं गत्वा तेषां श्रमस्य उपहासं करोति स्म। एक: पक्षी अवदत्-भो! किमर्थम् उपहससि ? अनुवृष्टि नीडम् एव अस्मान् रक्षति। वयं परिश्रमं कुर्मः निर्विघ्नं च जीवामः । वानरः साट्टहासम् अवदत्-‘मूर्खा: यूयम् ! अरे योगिनां कुतः गृहम्।’ एवं कथयित्वा तेन दुष्टेन पक्षिणां नीडानि भग्नानि । एक: पक्षी अवदत्-योगिनः प्रतिजीवम् उपकारमेव कुर्वन्ति । किम् इदम् अनुरूपं साधुजनस्य ?
उत्तरम्
मञ्जूषा
समस्तपदम् – विग्रहः
(1) प्रतिदिनम्-दिने दिने
(2) यथाशक्ति-शक्तिम् अनतिक्रम्य
(3) उपनीडम्-नीडस्य समीपम्
(4) अनुवृष्टि-वृष्टेः पश्चात्
(5) निर्विघ्नम्-विजस्य अभावः
(6) साट्टहासम्-अट्टहासेन सहितम्
(7) प्रतिजीवम्-जीवे जीवे

24. कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(कोष्ठक से शुद्ध उत्तर चुनकर रिक्तस्थान भरिए-)
(क) अनेन सदृशो महापुरुषः ………….नास्ति। (त्रिलोके/ त्रिलोक्याम्)
(ख) सः ………….फलानि खादति। (यथेच्छया/यथेच्छम्)
(ग) ………….सरः दृष्ट्वा कः नः प्रसीदति ? (विकसितपङ्कजः/ विकसितपङ्कजम्)
(घ) …………वेदान्तस्य प्रचारः कृतः। (स्वामीविवेकानन्देन/ स्वामिविवेकानन्देन)
(ङ) रामः ………….धावति। (अनुमृगम्/अनुमृगः)
(च) सः पण्डितः …………. अस्ति। (विद्याधनः/ विद्याधनम्)
उत्तरम्:
(क) अनेन सदृशो महापुरुषः त्रिलोके नास्ति।
(ख) स: यथेच्छम् फलानि खादति। (यथेच्छया/यथेच्छम्)
(ग) विकसितपङ्कजम् सर: दृष्ट्वा कः नः प्रसीदति ?
(घ) स्वामिविवेकानन्देन वेदान्तस्य प्रचारः कृतः।
(ङ) रामः अनुमृगम् धावति।।
(च) सः पण्डितः विद्याधनः अस्ति। ।

25. अधोलिखितानां विग्रहाणां समस्तपदानि कोष्ठकेषु लिखत
(अधोलिखित विग्रहों के समस्तपद कोष्ठकों में लिखिए-)
(1) जनानाम् अभावः (…………)
(2) निर्गता बाधा यस्याः (…………)
(3) वृक्षस्य समीपम् (…………)
(4) वृक्षस्य मूलम् (…………)
(5) द्वादश अक्षाः यस्मिन् तत् (…………)
(6) अहिं भुङ्क्ते तम् (…………)
(7) विमूढा धीः यस्य (…………)
(8) न कातरः (…………)
(9) शीतलं सलिलम् (…………)
(10) जलं ददाति इति (…………)
(11) पङ्कात् जायते इति (…………)
(12) चित्रेण सहितम् (…………)
(13) . महान् देवः (…………)
(14) देवस्य आलयः (…………)
(15) अहः च रात्रिः च (…………)
(16) फलानि च पुष्पाणि च (……..)
(17) जले मग्नः (…………)
(18) रूपस्य योग्यम् (…………)
(19) पुस्तकानाम् आलयः (…………)
(20) राज्ञः पुत्रः (…………)
(21) सप्तानां पदानां समाहारः (…………)
(22) नखैः भिन्न: (…………)
(23) सप्तानाम् अह्नां समाहारः (…………)
उत्तरम्:
(1) जनानाम् अभाव: (निर्जनम्)
(2) निर्गता बाधा यस्याः (निर्बाधम्)
(3) वृक्षस्य समीपम् ( उपवृक्षम्)
(4) वृक्षस्य मूलम् (वृक्षमूलम्)
(5) द्वादश अक्षाः यस्मिन् तत् (द्वादशाक्षम् )
(6) अहिं भुङ्क्ते तम् ( अतिभुजम्)
(7) विमूढा धीः यस्य (विमूढधीः)
(8) न कातरः (अकातरः)
(9) शीतलं सलिलम् (शीतलसलिलम्)
(10) जलं ददाति इति (जलदः) ।
(11) पङ्कात् जायते इति (पड्कजम्)
(12) चित्रेण सहितम् (सचित्रम्)
(13) महान् देवः (महादेवः)
(14) देवस्य आलयः (देवालयः)
(15) अहः च रात्रिः च (अहोरात्रम्)
(16) फलानि च पुष्पाणि च (फलपुष्पाणि)
(17) जले मग्नः (जलमग्नः)
(18) रूपस्य योग्यम् ( अनुरूपम्)
(19.) पुस्तकानाम् आलयः (पुस्तकालयः)
(20) राज्ञः पुत्रः (राजपुत्रः)
(21) सप्तानां पदानां समाहारः (सप्तपदी)
(22) नखैः भिन्नः (नखभिन्नः)
(23) सप्तानाम् अह्नां समाहारः (सप्ताहः)

परीक्षा में प्रष्टव्य समास-विषयक प्रश्न

1. (क) अव्ययीभावसमासस्य अथवा तत्पुरुषसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तराणि:
अव्ययीभाव समासः-समीप आदि अर्थों में अव्ययी भाव समास होता है। इसका पूर्वपद कोई अव्यय शब्द होता है और अर्थ की दृष्टि से पूर्वपद ही प्रधान होता है। उदाहरण-कृष्णस्य समीपम् – उपकृष्णम्।
जनानाम् अभावः -निर्जनम्।
तत्पुरुष-समास:-द्वितीया आदि विभक्तियों वाले पदों के साथ जब किसी पद का समास होता है तो वहाँ तत्पुरुष समास होता है। अर्थ की दृष्टि से तत्पुरुष समास का उत्तरपद प्रधान होता है।
उदाहरण:
रामस्य सेवक: – राम सेवकः ।
रामम् आश्रितः . – रामाश्रितः।।

(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव समासं विग्रहं वा कृत्वा समासस्य नाम अपि लिखत
अकातरः, यथासमयम्, साधूनां वृत्तिम्, पीताम्बरः, ईशः च कृष्णः च।
उत्तराणि:
अकातरः = न कातरः । (नञ् तत्पुरुषसमासः)
यथासमयम् = समयम् अनतिक्रम्य (अव्ययीभावसमासः)
साधूनां वृत्तिम् = साधुवृत्तिम् (षष्ठीतत्पुरुषसमासः)
पीताम्बरः = पीतानि अम्बराणि यस्य सः (बहुब्रीहिसमासः)
ईशः च कृष्णः च = ईशकृष्णौ (इतरेतरद्वन्द्वसमासः)

II. (क) बहुब्रीहिसमासस्य अथवा द्विगुसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तराणि:
बहुब्रीहिसमासः-जब दो पदों का समास करने पर समस्तपद किसी अन्यपद का विशेषण बन जाता है, तो वह बहुब्रीहि समास कहलाता है।
उदाहरण-नीलः कण्ठः यस्य सः – नीलकण्ठः (शिवः)
विद्यां धारयति या सा – विद्याधारिणी (सरस्वती)
द्विगुसमासः-जब समास में पूर्वपद संख्यावाचक हो तब वहाँ द्विगु समास होता है।
उदाहरण-पञ्चानां तन्त्राणां समाहारः-पञ्चतन्त्रम्।
अष्टानां अध्यायानां समाहारः-अष्टाध्यायी।

(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव समासं विग्रहं वा कृत्वा समासस्य नाम अपि लिखत
कलशपातेन, अहितम्, व्यासनारदौ, वृक्षस्य समीपम्, दश आननानि यस्य सः।।
(i) कलशपातेन = कलशस्य पातेन (षष्ठीतत्पुरुष समासः)
(ii) अहितम् = न हितम् (नञ्तत्पुरुष समासः)
(iii) व्यासनारदौ = व्यासः च नारदः च (इतरेतरद्वन्द्वः समासः)
(iv) वृक्षस्य समीपम् = उपवृक्षम् । (अव्ययीभावः समासः)
(v) दश आननानि यस्य सः = दशाननः (बहुब्रीहिः समासः)

III. (क) द्वन्द्वसमासस्य अथवा द्विगुसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
द्वन्द्वसमास-‘च’ के अर्थ में जब दो या दो से अधिक पदों का समास होता है, तब उसे द्वन्द्व समास कहते है यह तीन प्रकार का होता है
1. इतरेतरद्वन्द्व समास-उदाहरण-माता च पिता च-मातापितरौ।
2. समाहारद्वन्द्व समास-उदाहरण-पाणी च पादौ च तेषां समाहारः – पाणिपादम्।
3. एकशेषद्वन्द्व समास-उदाहरण-माता च पिता च-पितरौ।
द्विगुसमास-जब समास में पूर्वपद संख्यावाचक हो तब द्विगु समास होता है।
उदाहरण:
पञ्चानां तन्त्राणां समाहारः . – पञ्चतन्त्रम्।
अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः – अष्टाध्यायी।

(ख) अधोलिखितेषु त्रिषु एव समासं विग्रहं वा कृत्वा समासस्य नाम अपि लिखत
प्रत्येकम्, विमूढधीः, परेषां द्रव्ये, त्रिलोकी, अनादरः ।
उत्तरम्:
प्रत्येकम् = एकम् एकं प्रति (अव्ययीभावः समासः)
विम्भूढधीः = विमूढा धीः यस्य सः (बहुब्रीहिसमासः)
परेषां द्रव्ये = परद्रव्ये (पष्ठी तत्पुरुषसमासः)
त्रिलोकी = त्रयाणां लाकानां समाहार: (द्विगुः समासः)
अनादरः = न आदरः (नञ्तत्पुरुषः समासः)

IV. बहुव्रीहि समास्य अथवा द्वन्द्वसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
बहुब्रीहिसमास-जब दो पदों का समास करने पर समस्तपद किसी अन्यपद का विशेषण बन जाता है, तो वह बहुब्रीहि समास कहलाता है।
उदाहरण:
नीलः कण्ठ: यस्य सः – नीलकण्ठः (शिव:).
विद्यां धारयति या सा – विद्याधारिणी (सरस्वती)
द्वन्द्व समास-‘च’ के अर्थ में जब दो या दो से अधिक पदों का समास होता है, तब उसे द्वन्द्व समास कहते हैं। यह तीन प्रकार का होता है
माता च पिता च – मातापितरौ।
पाणी च पादौ च तेषां समाहारः – पाणिपादम्।
माता च पिता च – पितरौ।

v. द्विगुसमासस्य अथवा कर्मधारयसमासस्य परिभाषां सोदाहरणं हिन्दीभाषायां लिखत।
उत्तरम्:
द्विगुसमास-जब समास में पूर्वपद संख्यावाचक हो तब द्विगु समास होता है।
उदाहरण:
पञ्चानां तन्त्राणां समाहारः – पञ्चतन्त्रम्।
अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः – अष्टाध्यायी।
कर्मधारय समास-जब पूर्वपद विशेषण और उत्तरपद विशेष्य होता है, तब कर्मधारय समास होता है।
उदाहरण
नीलम् उत्पलम् – नीलोत्पलम् ।
मूर्खः पुरुषः – मूर्खपुरुषः
घनः इव श्याम : – घनश्यामः
पुरुषः व्याघ्रः इव – पुरुषव्याघ्रः।

अभ्यासार्थ समास-विषयक बहुविकल्पीय प्रश्न

1. अधोलिखित-प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धं विकल्पं विचित्य लिखत
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर के लिए दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प चुनकर लिखिए-)
(क) ‘धनलवपरिक्रीतः’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) कर्मधारयः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः
उत्तरम्:
(ii) तत्पुरुषः।

(ख) ‘कृतपरिकरः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) कृतस्य परिकरः
(ii) कृतः च परिकर: च तयोः समाहार:
(iii) कृतं च परिकरं च तत् ।
(iv) कृतः परिकरः येन सः।
उत्तरम्:
(iv) कृतः परिकरः येन सः।

(ग) ‘निशान्धकारे’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) कर्मधारयः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(ii) तत्पुरुषः

(घ) ‘दारुणविभीषिका’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) दारुणस्य विभीषिका
(ii) दारुणायाः विभीषिका
(iii) दारुणा च सा विभीषिका
(iv) दारुण विभीषिका।

(ङ) ‘सुपुष्टदेहः’ इति पदस्य समास-विग्रहः .
(i) शोभनं पुष्टं देहम्
(ii) सुपुष्टः च देहः च तयोः समाहारः
(iii) सुपुष्टस्य देहः
(iv) सुपुष्टः देहः यस्य सः।
उत्तरम्:
(iv) सुपुष्टः देहः यस्य सः।।

(च) ‘राजहंसः’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) कर्मधारयः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(i) कर्मधारयः

(छ) ‘पर्वतकुलम्’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) पर्वतस्य कुलम्
(ii) पर्वतं च कुलं च तयोः समाहारः
(iii) पर्वतं च तत् कुलम्
(iv) पर्वतानां कुलम्।
उत्तरम्:
(iv) पर्वतानां कुलम्।

(ज) ‘गृहजनम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः।
उत्तरम्:
(ii) तत्पुरुषः

(झ) ‘अपरिक्लेशः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) अपरः क्लेशः
(ii) क्लेशम् अनतिक्रम्य
(iii) न परिक्लेशः
(iv) अपरिहार्यः क्लेशः।
उत्तरम्:
(ii) न परिक्लेशः

(अ) ‘शस्त्राहत:’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) तत्पुरुषः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(ii) तत्पुरुषः

(ट) ‘राजपुरुषः’ इति पदस्य समास-विग्रहः
(i) राजा च असौ पुरुषः
(ii) राज्ञि पुरुषः
(iii) राज्ञः पुरुषः
(iv) राजा पुरुषः।
उत्तरम्:
(iii) राज्ञः पुरुषः

(ठ) ‘महत्कम्पनम्’ अस्मिन् पदे कः समासोऽस्ति ?
(i) बहुव्रीहिः
(ii) कर्मधारयः
(iii) अव्ययीभावः
(iv) द्वन्द्वः ।
उत्तरम्:
(ii) कर्मधारयः

Haryana State Board HBSE 10th Class English Solutions First Flight Poem 1 Dust of Snow Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class English Solutions First Flight Poem 1 Dust of Snow

HBSE 10th Class English Dust of Snow Textbook Questions and Answers

Dust Of Snow Solutions HBSE 10th Class

Thinking about the Poem

1. What is a “dust of snow”? What does the poet say has changed his mood? How has the poet’s mood changed?
Answer:
A “dust of snow” means particles of snow. The poet’s mood changed because of shaking down something from the hemlock tree. He was holding the day in regret when this dust of snow fell on him and this simple little thing brought him some joy.

2. How does Frost present nature in this poem? The following questions may help you to think of an answer.
(i) What are the birds that are usually named in poems? Do you think a crow is often mentioned in poems? What images come to your mind when you think of a crow?
(ii) Again, what is “a hemlock tree”? Why doesn’t the poet write about a more ‘beautiful tree such as a maple, or an oak, or a pine?
(iii) What do the “crow’ and ‘hemlock’ represent – joy or sorrow? What does the dust of snow that the crow shakes off a hemlock tree stand for?
Answer:
(i) In poems, usually birds like nightingales and sparrows are mentioned. Frost has presented nature in quite an unconventional manner. The poet has used a crow in this poem. A crow is usually not mentioned in poems. A crow is usually considered to be dark, black and foreboding. That is why other poets usually mention singing nightingales or beautiful white doves in their poems.
(ii) A hemlock tree is a poisonous tree with small white flowers. The poet has not written about a more beautiful tree such as a maple, or oak, or pine because these trees symbolise beauty and happiness. Frost wanted to symbolise the feelings of sadness, despondency and regretfulness, that is why he has used a hemlock tree.
(iii) The crow and the hemlock tree represent sorrow and grief. The dust of snow that is shaken off by the crow stands for joy that Frost experiences. He has, therefore, used an unconventional tree and bird in order to contrast them with joy in the form of snow.

Dust Of Snow Important Questions HBSE 10th Class

3. Have there been times when you felt depressed or hopeless? Have you experienced a similar moment that changed your mood that day?
Answer:
Several times I felt depressed or hopeless. One day, one of my classmates told me that I had got only 40 marks in English out of 80. At that time, I felt depressed and dejected. But after an hour, the result was announced and I got 75 out of 80. The English teacher also congratulated me on my success, and after this, I felt relaxed and happy.

HBSE 10th Class English Dust of Snow Important Questions and Answers

I. Short Answer Type Questions (20-30 words & 2 marks each)

First Flight Poems HBSE 10th Class Question 1.
What is the underlying message for us in our hectic life with reference to the poem, ‘Dust of Snow’?
Answer:
The underlying message for us in our hectic life is that we should enjoy nature more often and should have a positive attitude even towards simple acts because they can lead to the learning of greater lessons of enjoying life.

Dust Of Snow Meaning HBSE 10th Class Question 2.
Why does the poet say that he had saved some part of the day he had rued?
Answer:
In the morning, the poet was sad and listless. He thought that the entire day would go waste. But, the falling of dust of snow on him changed his mood suddenly. It brought a ray of hope in him. This way he felt that he had saved some part of the day.

II. Short Answer Type Questions (40-50 words & 3 marks each)

Dust Of Snow Thinking About The Poem HBSE 10th Class Question 1.
Why did the poet use poetically uncommon bird and tree?
Answer:
The poet appears to be in a depressive and sorrowful mood. In this kind of state, one can not look at the beautiful things which nature has to offer, only gloomy and miserable thoughts strike in one’s mind. Therefore, the poet has used the poetically uncommon bird and tree which reflect his depressed state of mind.

10th Class Dust Of Snow Question Answer HBSE 10th Class Question 2.
Does the poet present a bright and pleasant side of nature in the poem?
Answer:
No, the poet does not present a bright and pleasant side of nature in the poem. He presented the situation as a dull and depressive cold day. The fall of fine dust of snow does bring a sudden change in the mood of the poet by uplifting his spirits and refreshing his mind.

Dust Of Snow Poem Question Answer HBSE 10th Class Question 3.
What message does the poet want to convey through the poem ‘Dust of Snow’?
Answer:
The poet conveys that sadness, hopelessness and disappointment do come into the life of mankind. It makes them feel dejected and depressed. But there is always happiness behind sadness. If sadness comes, happiness is bound to come in our life. As the poet was sad and low in spirits in the morning but the falling of dust of snow on him brought a sudden change in his mood. So, we should not get disheartened in any circumstance.

III. Long Answer Type Questions (100-120 words & 5 marks each)

Dust And Snow Question Answer HBSE 10th Class Question 1.
No matter how ordinary or unimportant an incident may be, it’s the reaction or the response that matters. Taking inspiration from the poet’s reaction write how inherent values can be picked up and learnt. Mention any two lessons for students like you that could be useful.
Answer:
Yes, response matters a lot. Inherent values can be picked up by adopting a positive attitude towards nature, because nature is a great teacher. Each little thing in nature can teach us some important lessons at times and even a small flake of snow has its own significance. We should not judge anything by its appearance. Although crow and hemlock tree are considered as bad omen but even then they can bring cheerfulness in uplifting poet’s mood. So nothing is useless in nature. Nature is very beautiful. One should live one’s present cheerfully.

Class 10th Poem Dust Of Snow HBSE Question 2.
Robert Frost opens before us a new world in which at times evil doer by chance do a good act before us. Discuss the philosophy of life with reference to the poem ‘Dust of Snow’.
Answer:
Robert Frost opened a different world before us through the poem ‘Dust of Snow’. It gives us a philosophy of life that at times when we are completely dejected and in bad mood, we get surprised. In fact, it also depicts his philosophy of life through which he passed. In the poem, ‘Dust of Snow’ the poet is wandering in a dejected mood. The whole mood changes when bad omen of crow is shown. Snow falls from the hemlock tree and mood of the poet changes. So evil is released by good luck.

Solution Of Dust Of Snow HBSE 10th Class Question 3.
In life, people feel sad and frustrated. It is his thinking that things will never change.
But suddenly change occurs in his life and his sadness is converted into happiness.
Discuss it on the basis of the poem, ‘Dust of Snow’.
Answer:
Life is full of miseries. The circumstances in life never remain the same. They keep on changing with the passage of time. So far the poem is concerned, the poet is in sad and frustrated mood. At the beginning of the day, he feels sad. He feels that his entire day has been wasted. But, it does not happen. The falling of the fine dust of snow on him brings a sudden change in his mood. He realises that all is not lost. Although he has lost the most part of the day. The change of landscape has changed his mood. His spirits are not listless. The sudden change has changed his heart and mood. So, we should not be sad and disappointed.
Life is a cycle. Happiness and sorrow are its two wheels.

Dust Of Snow Class 10 Solutions HBSE Question 4.
Has given my heart
A change of mood
And saved some part
of a day I had rued.
What type of change in the mood does the poet talk about? Discuss it with reference to the given passage.
Answer:
The famous poet, Robert Frost has given a vivid description about the change of his mood. The arrival of a crow and its sitting on the hemlock tree is not a very big incident. It is a very ordinary incident. The poet has used symbolism here. Here crow denotes an ‘ill omen’ and hemlock tree symbolises ‘Poison’. But these things create a deep impression on the mind of the poet. According to the poet, this is a dull and disappointing day and it is not good for him.

But the falling of flakes and dust of snow on him are good or welcome signs for the poet. This phenomenon has suddenly changed the mood of the poet. His mood is now better and spirits are highly enthusiastic. He realises that the whole day has not gone waste. The moment the snow falls on him is the most happiest moment of the day. They lift up his mood and also gladden his heart. Ultimately, he realises that at least some part of the day has been spent happily. Now the moment of disappointment has changed into a happier one.

Reference To Context

Read the extracts given below and answer the questions that follow:

1. The way a crow
Shook down on me
The dust of snow
From a hemlock tree

Paraphrase: The poet was walking by a hemlock tree in the morning hour. He was perhaps in a bad mood. Hemlock tree is considered to be a poisonous tree. As he was walking, a crow threw some dust of snow on him. The “crow’ and ‘hemlock tree’ denote “sadness’ and ‘gloom’. The poet thought that day was not good for him.

Choose the correct option:

(a) Which tree is covered with snow?
(i) Acacia
(ii) Hemlock
(iii) Areca palm
(iv) None of these
Answer:
(ii) Hemlock

(b) Which bird shook down the tree?
(i) Sparrow
(ii) Ostrich
(iii) Crow
(iv) None of these
Answer:
(iii) Crow

(c) The crow was on a …………………. tree.
(i) hemlock
(ii) palm
(iii) coconut
(iv) mango
Answer:
(i) hemlock

(d) What is the rhyme scheme of the given extract?
(i) abab
(ii) cdcd
(iii) abcd
(iv) Free Verse
Anwer:
(i) abab

(e) What does “Dust of Snow” represent?
(i) The cool weather
(ii) The healing power of nature
(iii) The nature of mankind
(iv) The particles of snow
Answer:
(ii) The healing power of nature

2. Has given my heart
A change of mood
And saved some part
Of a day I had rued.

Paraphrase: The falling of the snow on the poet’s head made his mood upbeat. Till now, he had spent his day in a bad mood but now his mood had changed and also saved some part of the day. The poet here emphasises that inauspicious things can also bring joy and happiness to us.

Choose the correct option:

(a) What did lift the mood of the poet instantly?
(i) Falling of the snow on his head
(ii) Falling of the leaves of trees on his head
(iii) Drizzling on his body
(iv) All of these
Answer:
(i) Falling of the snow on his head

(b) What does the poet talk about here?
(i) Change of his mood
(ii) Change of his nature
(iii) Change of his habits
(iv) All of these
Answer:
(i) Change of his mood

(c) The poet saved same part of the ……………… being rued.
(i) night
(ii) day
(iii) life
(iv) all of these
Answer:
(ii) day

(d) What can inauspicious things even bring too?
(i) Only sadness
(ii) Joy and happiness
(iii) Nothing
(iv) Our past memories
Answer:
(ii) Joy and happiness

(e) What does the poet suggest through this?
(i) Dust of snow is very useful.
(ii) Crow is an insignificant bird.
(iii) Hemlock tree has a lot of importance.
(iv) Small things can bring big changes in life.
Answer:
(iv) Small things can bring big changes in life.

Dust of Snow Summary

Dust of Snow Introduction

About the Poet

Robert Frost was born on March 26, 1874 in San Francisco, California, to journalist William Prescott Frost, Jr., and Isabelle Moodie. His mother was a Scottish immigrant, and his father descended from Nicholas Frost of Tiverton, Devon, England, who had sailed to New Hampshire in 1634 on the Wolfrana. Frost was a descendant of Samuel Appleton, one of the early settlers of Ipswich, Massachusetts, and Rev. George Phillips, one of the early settlers of Watertown, Massachusetts. His notable works are A Boy’s Will, North of Boston, etc. Frost’s father was a teacher and later an editor of the San Francisco Evening Bulletin (which later merged with The San Francisco Examiner), and an unsuccessful candidate for city tax collector. After his death on May 5, 1885, the family moved across the country to Lawrence, Massachusetts, under the patronage of Robert’s grandfather William Frost, Sr., who was an overseer at a New England mill. Frost graduated from Lawrence High School in 1892. Frost’s mother joined the Swedenborgian church and had him baptized in it, but he left it as an adult. Although known for his later association with rural life, Frost grew up in the city, and he published his first poem in his high school’s magazine. He attended Dartmouth College for two months, long enough to be accepted into the Theta Delta Chi fraternity. Frost returned home to teach and to work at various jobs, including helping his mother teach her class of unruly boys, delivering newspapers, and working in a factory maintaining carbon arc lamps. He did not enjoy these jobs, feeling his true calling was poetry. Frost was honoured frequently during his lifetime, receiving four of his Pulitzer Prizes for Poetry for his book “New Hampshire’. He became one of America’s rare “public literary figures, almost an artistic institution.” He was awarded the Congressional Gold Medal in 1960 for his poetic works. On July 22, 1961, Frost was named poet laureate of Vermont. He died on January 29, 1963 at the age of 88 in Boston.

Central Idea of the Poem

Through this poem, the poet conveys that worst time often comes in the life of mankind. But a little good thing can change the entire course of action. The crow, dust and the hemlock tree symbolise bad things which make the people believe that something wrong is bound to happen. The poet is in quite disappointed mood. When he comes out of his home to wander in the snow, a crow shakes and snow falls on him. It makes him quite happy. So, the poet conveys that one should hope for the best even in the worst situation.

Dust of Snow Summary

The short poem by Robert Frost throws light upon the unimaginable healing power of nature and tiny things. From a bad mood to ill-health, there is nothing that can’t be cured by nature. The poet was experiencing one such bad day when a crow’s movement near a hemlock tree dusted snow upon him. The soft and cold touch of snow changes the poet’s mood from despondency to happiness. He starts feeling soothed and refreshed. In this way, a simple moment proves to be very significant and saves the rest of the day of the poet from being wasted and held in regret. The black crow is a symbol of death and fear.

Since the crow is not associated with goodness, it is ironic that in this poem, it is doing a good deed by shaking off the snow. The poet uses the elements of the fearsome crow and poisonous hemlock tree to do something good – shake the white, pure snow off the branches.

The poem, “Dust of Snow’ reiterates that the little things in life can make huge changes in our future. It also shows that if we can take the hard times of life in stride, eventually something will happen to change our situation into happier times. The simple things we do for others can make all the difference. Just think about those random acts of kindness we do and how much they brighten our day and sometimes change our future.

Poem at a Glance

On a winter day, the poet was quite upset and sitting under the hemlock tree.
Suddenly, a crow alighted on the hemlock tree.
The snowflakes fell down on the poet while he was sitting under the tree.
The falling of snowflakes on the poet made a tremendous effect on him.
Now, he was feeling refreshed.
It changed the mood of the poet and also his mental state.
A little thing saved the entire day of the poet.

Dust of Snow Word-Meanings

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम्  Vachya Parivartan वाच्यपरिवर्तनम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् वाच्यपरिवर्तनम्

Vachya Parivartan In Sanskrit HBSE 10th Class

कर्तृवाच्य के कर्ता में प्रथमा विभक्ति और कर्म में द्वितीया विभक्ति होती है। अगर वाक्य को कर्मवाच्य में बदलना हो तो कर्ता की प्रथमा विभक्ति को तृतीया में और कर्म की द्वितीया विभक्ति को प्रथमा में बदल दिया जाता है। क्रिया में वचन और पुरुष कर्म के अनुसार होते हैं।
उदाहरण:
कर्तृवाच्य – कर्मवाच्य
(i) रामः ग्रामं गच्छति। रामेण ग्रामः गम्यते।
(ii) सीता फलानि खादति। सीतया फलानि खाद्यन्ते।
कर्तृवाच्य – कर्मवाच्य
(iii) अहं राजानं पश्यामि। मया राजा दृश्यते।
(iv) मोहनः गीतं गायति। मोहनेन गीतं गीयते।
(v) स: पुस्तकं पठति। तेन पुस्तकं पठ्यते।
(vi) अहं गां दोग्धि । मया गौः दुह्यते।
कर्मवाच्य के कर्ता में तृतीया विभक्ति तथा कर्म में प्रथमा विभक्ति होती है। कर्मवाच्य से कर्तृवाच्य में बदलते समय कर्ता की तृतीया विभक्ति को प्रथमा में तथा कर्म की प्रथमा विभक्ति को द्वितीया में बदल देते हैं। क्रिया में वचन और पुरुष कर्ता के अनुसार होते हैं, जैसे
उदाहरणकर्मवाच्य – कर्तृवाच्य
(i) मया ग्रामः गम्यते। अहं ग्रामं गच्छामि।
(ii) निर्धनेन भूम्यां सुप्यते। निर्धनः भूम्यां स्वपिति।
(iii) मया चन्द्राज्ञया ब्रूयते। अहं चन्द्राज्ञया ब्रवीमि।
(iv) अस्माभिः रामायण-शृणुमः। वयं रामायणकथा कथा श्रूयते।
(v) ईश्वरः सर्वैः पूज्यते। सर्वे ईश्वरं पूजयन्ति।
प्रेरणार्थक (णिजन्त) प्रत्यय लगाने पर जब धातु में प्रत्यय करते हैं तो णिजन्तक्रिया के कर्ता में प्रथमा विभक्ति होती है।
णिजन्त कर्मवाच्य
कृष्णः ग्रामं गच्छति। (कर्तृवाच्य) देवः कृष्णं ग्रामं गमयति (णिजन्त कर्तृवाच्य)
देवेन कृष्णः ग्रामं गम्यते। (णिजन्त कर्मवाच्य) रामः कार्यं करोति । (कर्तृवाच्य)
मोहनः रामं कार्यं कारयति। (णिजन्त कर्तृवाच्य) मोहनेन रामः कार्यं कार्यते। (णिजन्त कर्तृवाच्य)
सः पाठमधीते। (कर्तृवाच्य) गुरुः तं पाठमध्यापयति। (णिजन्त कर्तृवाच्य)
गुरुणा सः पाठमध्याप्यते। (णिजन्त कर्मवाच्य)
नीचे कुछ प्रमुख धातुओं में कर्मवाच्य में लट् तथा लृट् लकार के रूप दिए जा रहे हैं

Vachya Parivartan Exercises With Answers HBSE

Sanskrit Vachya Parivartan Class 10 HBSE

वाच्यपरिवर्तनम् HBSE 10th Class

1. वाच्य-परिवर्तनं कुरुत
(i) अहं पितरौ वन्दे।
(ii) भक्तः गीतां पठति।
(iii) बालक: क्रीडति।
उत्तरम्
(i) मया पितरौ वन्द्यते।
(ii) भक्तेन गीता पठ्यते।
(iii) बालकेन क्रीड्यते।

2. वाच्य परिवर्तनं कुरुत
(i) त्वं रामं पश्यसि।
(ii) स: ग्रामं गच्छति।
(iii) मोहनः लेखं लिखति।
उत्तरम्
(i) त्वया रामः दृश्यते।
(ii) तेन ग्रामः गम्यते।
(iii) मोहनेन लेखः लिख्यते।

3. वाच्य परिवर्तनं कुरुत
(i) शिशुः हसति।
(ii) अम्बा ओदनं पचति।
(iii) सुधा फलानि खादति।
उत्तरम्
(i) शिशुना हस्यते।
(ii) अम्बया ओदनं पच्यते।
(iii) सुधया फलानि खाद्यन्ते।

Vachya Parivartan HBSE 10th Class

4. वाच्य परिवर्तनं कुरुत
(i) अहं पत्रं लिखामि।
(ii) सः ग्रामं गच्छति।
(iii) मोहन: कथां कथयति।
उत्तरम्
(i) मया पत्रं लिख्यते।
(ii) तेन ग्रामः गम्यते।
(iii) मोहनेन कथा कथ्यते।

5. वाच्य परिवर्तनं कुरुत.
(i) त्वम् गृहं गच्छसि।
(ii) जनाः प्रदर्शनी पश्यन्ति।
(iii) दिनेश: जनकं कथयति।
उत्तरम्
(i) त्वया गृहं गम्यते।
(ii) जनैः प्रर्दशनी दृश्यते।
(iii) दिनेशेन जनक: कथ्यते।

6. वाच्य परिवर्तनं कुरुत
(i) छात्रा प्रार्थनां करोति।
(ii) सर्पाः पवनं पिबन्ति।
(iii) त्वम् मां पश्यति।
उत्तरम्:
(i) छात्रैः प्रार्थना क्रियते।
(ii) सर्पः पवनः पीयते।
(iii) त्वया अहं दृश्ये।

Vachya Parivartan In Sanskrit Class 10 HBSE

अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न

1. अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्तृपदं कर्मवाच्ये परिवर्त्य लिख्यताम्।
(अधोलिखित वाक्यों में कर्तृपद को कर्मवाच्य में परिवर्तित करके लिखिए)
यथा-
भक्तः गीतां पठति। भक्तेन गीता पठ्यते।
उत्तरम्:
(क) शिष्याः गुरून् नमन्ति। शिष्यैः गुरुवः नम्यन्ते।
(ख) पुत्रः जनकं सेवते। पुत्रेण जनकः सेव्यते।
(ग) अहं पत्रं लिखामि। मया पत्रं लिख्यते।
(घ) त्वं कवितां शृणोषि। त्वया कविता श्रूयते।

2. अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्मपदं परिवर्त्य रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्
(अधोलिखित वाक्यों में कर्मपद को कर्तृवाच्य में परिवर्तित करके रिक्तस्थानपूर्ति भरिए)
यथा- अहं लोभं त्यजामि। मया लोभ: त्यज्यते।
उत्तरम्:
(क) आचार्याः छात्रान् उपदिशन्ति। आचार्यैः छात्राः उपदिश्यन्ते।
(ख) जनाः प्रदर्शनीं पश्यन्ति। जनैः प्रदर्शनी दृश्यते।
(ग) त्वं पुरस्कारं गृह्णासि। त्वया पुरस्कारः गृह्यते
(घ) छायाकारः छायाचित्रं रचयति। छायाकारेण छायाचित्रं रच्यते।

3. कर्मवाच्यस्य वाक्येषु क्रियापदानि लिखित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।
(कर्मवाच्य के वाक्यों में क्रियापद लिखकर रिक्तस्थानों को भरिए)
यथा
मेघाः जलं वर्षन्ति | मेघैः जलं वृष्यते।
उत्तरम्:
(क) उपकारी मानं न अभिलषति। उपकारिणा मानः न अभिलष्यते।
(ख) राष्ट्रपतिः राष्ट्र सम्बोधयति। राष्ट्रपतिना राष्ट्रं सम्बोध्यते।
(ग) छात्राः शिक्षिकाम् अभिनन्दन्ति | छात्राभिः शिक्षिका अभिनन्द्यते।
(घ) प्रधानमन्त्री वैज्ञानिकान् सम्मानयति। प्रधानमन्त्रिणा वैज्ञानिकाः सम्मान्यन्ते।

4. मञ्जूषायाः क्रियापदानि विचित्य रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्
(मञ्जूषा से क्रियापद चुनकर रिक्तस्थान भरिए-)
उत्तरम्:
(i) प्रत्यूषे उद्यानं गत्वा व्यायामः …………… । क्रियते
(ii) प्रातः दुग्धं …………… । पीयते
(iii) नित्यं दुग्धेन सह कदलीफले अपि | खाद्योते
(iv) भोजने सन्तुलिताहाराः ……………। गृह्यते
(v) वसुधया गृहवाटिकायां वृक्षाः ……………। आरोप्यन्ते
(vi) स्ववस्त्राणि स्वयं ……………। क्षाल्यन्ते
(vii) नित्यं समये ……………। पठ्यते
(viii) सायमपि ईश्वरः …………… । स्मर्यते
(ix) कदापि असत्यं न …………. उद्यते
क्षाल्यन्ते, आरोप्यन्ते, उद्यते, पीयते, गृह्यते, पठ्यते, खाद्यते, क्रियते, स्मर्यते।

Vachya Parivartan Sanskrit Class 10 HBSE

5. अधोलिखितवाक्यानि कर्मवाच्ये परिवर्त्यन्ताम्
(अधोलिखित वाक्यों को कर्मवाच्य में परिवर्तित कीजिए-)
कर्तृवाच्ये – कर्मवाच्ये
यथा- मालाकारः वृक्षान् सिञ्चति। मालाकारेण वृक्षाः सिच्यन्ते।
उत्तराणि:
(क) आरक्षकाः राष्ट्र रक्षन्ति। आरक्षकैः राष्ट्र रक्ष्यते।
(ख) एक: चन्द्रः तमो हन्ति। एकेन चन्द्रेण तमः हन्यते।
(ग). माता पुत्रं प्रतीक्षते। मात्रा पुत्रः प्रतीक्ष्यते।
(घ) अहं पितरौ वन्दे। मया पितरौ वन्द्यते।

6. भाववाच्ये क्रियापदानि लिखन्तु- (भाववाच्य में क्रियापद लिखिए)
उदाहरणम्
भाववाच्ये – कर्तृवाच्ये
बालकेन सुप्यते – बालकः स्वपिति।
उत्तराणि:
(i) कपोतैः …………………… कपोताः उत्पतन्ति।
(ii) बालिकया ……….. बालिका उपविशति।
(iii) भक्तैः गङ्गायाम् …………………… भक्ताः गङ्गायां स्नान्ति।
(iv) पुष्पैः ……………………. पुष्पाणि विकसिन्त।
(v) मयूरैः …………….. मयूराः नृत्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) कपोतैः उत्पत्यते
(ii) बालिकया उपविश्यते
(iii) भक्तैः गङ्गायाम् स्नायते
(iv) पुष्पैः विकस्यते
(v) मयूरैः नृत्यते ।

Vachya Parivartan Sanskrit Exercises With Answers Class 10 HBSE

7. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितानि वाक्यानि भाववाच्ये परिवर्त्यन्ताम्।
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित वाक्यों को भाववाच्य में परिवर्तित कीजिए)
कर्तृवाच्यम्
यथा-बालकाः हसन्ति (हस्)
उत्तराणि:
(i) शिशुः रोदिति (रुद्)
(ii) छात्राः अत्र तिष्ठन्ति (स्था)
(iii) सिंहः वने गर्जति (ग)
(iv) अलसः दिने स्वपिति (स्वप्)
(v) वानराः वृक्षेषु कूर्दन्ति (कू)
(vi) लता वर्धते (वृध्)
भाववाच्यम्
बालकैः हस्यते।
(i) शिशुना रुद्यते।
(ii) छात्रैः अत्र स्थीयते।
(iii) सिंहेन वने गय॑ते।
(iv) अलसेन दिने स्वप्यते।
(v) वानरैः वृक्षेषु कूर्यते।
(vi) लतया वर्थ्यते।

Vachya In Sanskrit HBSE 10th Class

8. कोष्ठकात् उचितपदं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्
(कोष्ठक से उचितपद चुनकर रिक्तस्थानपूर्ति कीजिए-)
यथा-कर्तृवाच्यम्-विद्याहीना: न शोभन्ते।
भाववाच्यम्-विद्याहीनैः न शुभ्यते। (शुभ्यते/ शोभ्यते)
(i) विमानम् उड्डयते।
विमानेन …………… । …. (उड्डीयते/ उड्डयते)
(ii) सज्जनाः उपविशन्ति।
सजनैः ………….. (उपविश्यन्ते/ उपविश्यते)
(iii) वृक्षाः
कम्पन्ते। वृक्षैः ……………। (कम्प्यते/ कम्प्यन्ते)।
(iv) विद्यार्थिनः धावन्ति।
विद्यार्थिभिः ……………। (धाव्यते/ धाव्यन्ते)
(v) सः आचार्यः भवति।
तेन आचार्येण……………। (भव्यते/भूयते)
उत्तराणि
विमानेन उड्डीयते।
सज्जनैः उपविश्यते।
वृक्षैः कम्प्यते।
विद्यार्थिभिः धाव्यते।
तेन आचार्येण भूयते।

Vachya Parivartan Sanskrit HBSE 10th Class

9. उदाहरणम् अनुसृत्य हेमायाः उत्तराणि कर्मवाच्ये लिख्यन्ताम्
(उदाहरण के अनुसार हेमा के उत्तर कर्मवाच्य में लिखिए-)
उत्तरसहितम्
यथा
विजयः – हेमे ! किं त्वं प्रातः चतुर्वादने उत्तिष्ठसि ?
हेमा – आम्। मया प्रातः चतुर्वादने उत्थीयते।
विजयः – किं त्वं प्रातः उत्थाय भ्रमसि, क्रीडसि, पठसि च ?
हेमा – आम्। मया प्रातः उत्थाय भ्रम्यते, क्रीड्यते, पठ्यते च।
विजयः – किं तव अग्रजः अभिनयं करोति ?
हेमा – नहि ! मम अग्रजेन अभिनयः न क्रियते।
विजयः – किं तव पितामहः वाटिकां सिञ्चति ?
हेमा – आम्। मम पितामहेन वाटिका सिञ्च्यते।
विजयः – किं ते भगिनी चिकित्साशास्त्रं पठति।
हेमा – नहि। मे भगिन्या चिकित्साशास्त्रं न पठ्यते।

Sanskrit Vachya Parivartan HBSE 10th Class

10. कर्तृपदे तृतीयाविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(कर्ता में तृतीया विभक्ति का प्रयोग करके रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए-)
यथा-
(i) कन्यया चिरं सुप्तम्।
(ii) बालकेन रात्री जागरितम्।
(क) …………उच्चैः हसितम्। (जन)
(ख)………… वृक्षस्य अधः स्थितम्। (पथिक)
(ग) …………औद्योगिकक्षेत्रे विकसितम्। (भारत)
(घ) ………. तत्र उपविष्टम्। (भवत्-पुंल्लिङ्गे)
(ङ) ……….. मयि विश्वसितम्। (तत्-पुंल्लिङ्गे)
उत्तराणि
जनेन
पथिकेन
भारतेन
भवता
त्वया

Vachya Class 10 Sanskrit HBSE

11. मञ्जूषायाः क्रियापदानि विचित्य रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्
(मञ्जूषा से क्रियापद चुनकर रिक्तस्थान भरिए-)
(i) ममतया सभायां न ………… ।
(ii) सिंहचित्रं दृष्ट्वा शिशुना …………।
(iii) तेन प्रातः पञ्चवादने ……….।
(iv) अधुना तु मया……….. ।
(v) यात्रिभिः वृक्षच्छायायाम् ……….. ।
उत्तराणि:
उपविष्टम्
रुदितम्
उत्थितम्
विसम्तुम्
उपविष्टम्।

Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Shabd Roop Prakaran शब्दरूप प्रकरणम् Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् शब्दरूप प्रकरणम्

व्याकरणम् शब्दरूप प्रकरणम् HBSE Sanskrit 10th Class

संस्कृतभाषा में शब्द चार प्रकार के होते हैं
1. नाम (संज्ञा) शब्द
2. सर्वनाम शब्द,
3. संख्यावाचक शब्द,
4. विशेषण शब्द
सज्ञाशब्द संज्ञाशब्द दो प्रकार के होते हैं
1. अजन्त (स्वर से अन्त होने वाले) और
2. हलन्त (व्यंजन से अन्त होने वाले)

1. अजन्त-जिन शब्दों के अंत में स्वर होता है, वे अजन्त कहलाते हैं। उन्हें स्वरान्त भी कहा जाता है। जैसे-बालकः, हरिः, गुरुः, वधूः आदि।
2. हलन्त-जिन शब्दों के अंत में व्यंजन हो तो वे हलन्त कहलाते हैं। उन्हें व्यंजनान्त भी कहते हैं। जैसे- राजन्, नामन्, मरुत्, आत्मन् इत्यादि।
स्मरणीय-अजन्त एवं हलन्त शब्द भी तीनों लिंगों में विभाजित होते हैं।
अजन्तशब्द
(क) अजन्तपुंल्लिंग-बालक, हरि, गुरु, पितृ आदि शब्द अजन्त (स्वरान्त) पुंल्लिंग के अन्तर्गत आते हैं।
(ख) अजन्तस्त्रीलिंग-लता, गौरी, मति, वधू, मातृ आदि शब्द अजन्त (स्वरान्त) स्त्रीलिंग शब्दों के अन्तर्गत आते हैं।
(ग) अजन्तनपुंसकलिंग-फल, पुस्तक, वारि, दधि आदि शब्द अजन्त (स्वरान्त) नपुंसकलिंग के अन्तर्गत आते हैं।
हलन्तशब्द
(क) हलन्त पुंल्लिंग-राजन्, आत्मन्, विद्वस् आदि शब्द हलन्त पुंल्लिंग के अन्तर्गत आते हैं।
(ख) हलन्त स्त्रीलिंग-वाच, गिर्, सरित् आदि शब्द हलन्त स्त्रीलिंग के अन्तर्गत आते हैं।
(ग) हलन्त नपुंसकलिंग-जगत्, चक्षुष, नभस् आदि शब्द हलन्त नपुंसकलिंग के अन्तर्गत आते हैं।

ध्यातव्य
जिस शब्द में र, ष, क्ष अथवा ऋ में से कोई भी अक्षर हो तो तृतीया ‘एकवचन’ में न के स्थान पर ण होगा जैसे-(नृपेण नृपाणाम्) बालकेन-नृपेण, कविना-हरिणा तथा षष्ठी बहुवचन में ‘नाम्’ के स्थान पर ‘णाम्’ होगा। जैसे-बालकानाम्नृपाणाम्, कवीनाम्-हरीणाम्।
सर्वनाम शब्द-संज्ञा के स्थान पर प्रयुक्त होने वाले शब्द ‘सर्वनाम’ कहलाते हैं। सर्वनाम शब्दों का प्रयोग सभी व्यक्ति, वस्तु या स्थान के लिए किया जा सकता है। जैसे-अहम् (मैं, त्वम् (तुम), युवाम् (तुम दोनों), यूयम् (तुम सब), सः (वह), तौ (वे दोनों), ते (वे सब), इदम् (यह), भवत् (आप) आदि। सर्वनाम शब्दों का सम्बोधन रूप कभी नहीं होता।

संख्यावाचक शब्द-एक, दो आदि संख्याओं का बोध कराने के लिए संख्यावाची शब्दों का प्रयोग होता है। संख्यावाचक शब्दों का प्रयोग प्रायः विशेषण के रूप में होता है।
संस्कृतभाषा में सर्वनाम शब्दों की संख्या 35 है। यहाँ पाठ्यक्रमानुसार संज्ञा, तथा संख्यावाचक शब्दों के रूप दिए जा रहे है|

व्याकरणम् शब्दरूप प्रकरणम् 10th Class HBSE Sanskrit

(क) अजन्त पुंल्लिंग
अति आवश्यक एवं पाठ्यक्रम में निर्धारित शब्दरूप
(1) अकारान्त पुंल्लिंग शब्द – ‘बालक’

हे बालंकाः ! सूचना-राम, शिष्य, कुठार, दिवाकर, छात्र, नर, देव, कृष्ण, अध्यापक, गज, खग, भ्रमर, अश्व, तुरंग, भुजंग आदि अकारान्त पुँल्लिग शब्दों के रूप भी इसी प्रकार होंगे।

HBSE 10th Class Sanskrit व्याकरणम् शब्दरूप प्रकरणम्

(2) मुनि (ऋषि) इकारान्त पुंल्लिंग (M.I.)

सूचना-अरि, विधि, हरि, गिरि (पहाड़), रवि (सूर्य), अलि, कवि, विधि, यति, कपि आदि इकारान्त पुंल्लिंग शब्दों के रूप भी इसी प्रकार होंगे।

(3) उकारान्त पुंल्लिंग-साधु (सज्जन)

सूचना-रिपु, बिन्दु (बूंद), हेतु (कारण), शत्रु, सेतु, प्रभु, पशु, गुरु, भानु (सूर्य), वायु, बन्धु, शम्भु, शिशु, विधु, तरु आदि उकारान्त पुंल्लिंग शब्दों के रूप भी इसी प्रकार होंगे।

(4) ऋकारान्त ‘पितृ’ (पिता)

सूचना- भ्रातृ (भाई), जामातृ (दामाद) देव (देवर) आदि शब्दों के रूप भी ‘पितृ’ शब्दों के समान ही होंगे।

(5) ऋकारान्त पुंल्लिग-‘भ्रातृ’ (भाई)

(ख) अजन्त स्त्रीलिंग
(6) आकारान्त स्त्रीलिंग शब्द-‘लता’

इसी प्रकार से अन्य आकारान्त स्त्रीलिंग शब्दों जैसे-रमा, आशा, छात्रा, बाला, शिक्षिका, पाठशाला, कक्षा, गीता, विशाखा, शोभा, नौका, शाखा, गङ्गा, रमा, माला, ग्रीवा, नासिका,कलिका इत्यादि के रूप बनाए जा सकते हैं।

(7) इकारान्त स्त्रीलिंग-‘मति’ (बुद्धि)

सूचना-युक्ति, सृष्टि, वृष्टि, मुक्ति, सिद्धि, सम्पत्ति, विपत्ति, स्तुति, भक्ति, श्रुति, नीति, गति, बुद्धि, ऊर्मि आदि इकारान्त स्त्रीलिंग शब्दों के रूप भी इसी प्रकार होंगे।

(8) ईकारान्त स्त्रीलिंग (नदी)

समान शब्द-गौरी, पार्वती, देवी, नारी, सुन्दरी इत्यादि शब्दरूप इसी प्रकार बनेंगे।

(9) उकारान्त स्त्रीलिंग धेनु (गाय)

समान शब्द-रेणु, रज्जु, इत्यादि के शब्द रूप इसी प्रकार बनेंगे।

(10) ऋकारान्त स्त्रीलिंग मातृ (माता)

सूचना-दुहितृ (पुत्री), ननान्दृ (ननद) शब्द के रूप भी इसी प्रकार होंगे।

(ग) अजन्त नपुंसकलिंग
(11) अकारान्त नपुंसकलिंग शब्द-‘फल’ विभक्ति एकवचन द्विवचन

स्मरणीय-1. इसी प्रकार से वन, नगर, उद्यान, पत्र, पुष्प, मित्र, जल, गृह, उपवन, नयन, धन आदि अकारान्त नपुंसकलिंग शब्दों के रूप ‘फल’ और ‘पुस्तक’ की तरह चलते हैं। 2. अकारान्त नपुंसकलिंग शब्द की प्रथमा व द्वितीया विभक्ति को छोड़कर तृतीया से सप्तमी विभक्ति तक के रूप अकारान्त पुंल्लिंग की तरह ही चलेंगे।

( 12 ) इकारान्त नपुंसकलिंग–’वारि’ (पानी)

सूचना-इसी प्रकार दधि, अक्षि (आँख), सक्थि (जंघा), अस्थि (हड्डी) आदि इकारान्त नपुंसकलिंग शब्दों के रूप चलते

(13) उकारान्त नपुंसकलिंग–’मधु’ (शहद)

सूचना-इसी प्रकार वस्तु, सानु (पर्वत का शिखर), जानु (घुटना), तालु, दारु (लकड़ी) आदि उकारान्त नपुंसकलिंग शब्दों के रूप चलते हैं।

(घ) सर्वनाम शब्द
(14) सर्व-(सब) पुंल्लिङ्ग

सर्व- (सब) स्त्रीलिङ्ग

सर्व- (सब) नपुंसकलिङ्ग

सूचना-‘सर्व’ शब्द की भाँति ही विश्व, अन्य, इतर, पूर्व, पर, अपर, अधर, शब्दों के तीनों लिंगों में रूप चलते हैं।

(15) यद् जो (पुंल्लिग)

यद् = जो (स्त्रीलिंग)

यद् = जो (नपुंसकलिंग)

सूचना-इसी प्रकार

(16) अदस् = (पुंल्लिग)

अदस् = वह (स्त्रीलिंग)

अदस् = वह (नपुंसकलिंग)

(ङ) संख्यावाचक एवं क्रमवाचक शब्दों के रूप

विशेषण-शब्द-ऐसे शब्द जो संज्ञा और सर्वनाम शब्दों की विशेषता बताते हैं, विशेषण शब्द कहलाते हैं। यहाँ संख्यावाचक और क्रमवाचक विशेषण शब्द दिए जा रहे हैं
संख्यावाचकशब्द-ऐसे शब्द जो वस्तुओं की संख्या का ज्ञान कराते हैं, वे संख्यावाची शब्द कहलाते हैं, जैसे-एक: (एक), द्वौ (दो), त्रयः (तीन), चत्वारः (चार) इत्यादि।
स्मरणीय:
1. एक शब्द के रूप तीनों लिंगों में और एकवचन में चलते हैं।
2. द्वि (दो) शब्द के रूप तीनों लिंगों में तथा द्विवचन में चलते हैं।
3. त्रि (तीन) एवं चतुर (चार) के रूप तीनों लिंगों में और बहुवचन में चलते हैं।
4. पञ्चन् (पाँच) से अष्टादशन् (अठारह) तक के संख्यावाची शब्दों के रूप तीनों लिंगों में समान होते हैं और बहुवचन में होते हैं।
5. एकोनविंशतिः (उन्नीस) से लेकर नवनवतिः (निन्यानवे) तक सभी संख्यावाची शब्दों के रूप स्त्रीलिंग एकवचन में होते हैं।

(17) एक (एक) शब्द के रूप
‘एक’ शब्द सदा एकवचन में रहता है। इसके द्विवचन और बहुवचन में रूप नहीं होते हैं। इसके रूप तीनों लिंगों में भिन्न होते हैं।

विशेष-‘एक’ शब्द के रूप एकवचन में ही चलते हैं।

(18) द्वि (दो) शब्द के रूप

विशेष-(1) ‘द्वि’ शब्द के रूप द्विवचन में ही चलते हैं।
(2) ‘द्वि’ शब्द के रूप स्त्रीलिंग व नपुंसकलिंग में एक समान होते हैं।

(19) त्रि (तीन शब्द के रूप

विशेष-‘त्रि’ शब्द के रूप बहुवचन में ही चलते हैं।

(20) चतुर् (चार) शब्द के रूप

विशेष-त्रि एवं चतुर् शब्द से लेकर अष्टादशन् (अठारह) तक की संख्याओं के रूप केवल बहुवचन में ही चलते हैं।

(21) पञ्चन् (पाँच), ( 22 ) षष् (छः) (23) सप्तन् (सात) शब्दों के रूप
(तीनों लिंगों में एक समान)

(24) अष्टन् (आठ), (25) नवन् (नौ), (26) दशन् (दस) शब्दों के रूप (तीनों लिंगों में एक समान)