Class 11

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 6 आहारविचारः

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 6 आहारविचारः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 6 आहारविचारः

HBSE 11th Class Sanskrit आहारविचारः Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतेन उत्तरत
(क) एषः पाठः कस्मात् ग्रन्थात् उद्धृतः?
(ख) चरकसंहितायाः रचयिता कः?
(ग) कीदशं भोजनम इन्द्रियाणि दृढीकरोति?
(घ) अजीर्णे भुजानस्य कः दोषः भवति?
(ङ) कीदृशं भोजनं श्लेष्माणं परिहासयति?
(च) कीदृशं भोजनं बलाभिवृद्धिम् उपजनयति?
(छ) इष्टसर्वोपकरणं भोजनं कुत्र अश्नीयात्?
(ज) कथं भुञानस्य उत्स्नेहनस्य समाप्तिः न नियता?
(झ) अतिविलम्बितं हि भुजानः कां न अधिगच्छति?
(ञ) जल्पतः हसतः अन्यमनसः वा भुजानस्य के दोषाः भवन्ति?
उत्तराणि:
(क) एषः पाठः ‘चरक संहिता’ इति ग्रन्थात् उद्धृतः।
(ख) चरकसंहितायाः रचयिता ‘आयुर्वेदाचार्यचरकः’ अस्ति।
(ग) स्निग्धं भोजनम् इन्द्रियाणि दृढीकरोति।
(घ) अजीर्णे भुञानस्य भुक्तम् आहारजातं पूर्वस्य आहारस्य अपरिणतरसम्।
(ङ) उष्णं भोजनं श्लेष्माणं परिहासयति।
(च) स्निग्धं भोजनं बलाभिवृद्धिम् उपजनयति।
(छ) इष्टेदेशे इष्टसर्वोपकरणं भोजनम् अश्नीयात्।
(ज) अतिद्रुतं भुञानस्य उत्स्नेहनस्य समाप्तिः न नियता।
(झ) अतिविलम्बितं हि भुजानः तृप्तिं न अधिगच्छति।
(ञ) जल्पतः हसतः अन्यमनसा वा भुञानस्य त एव दोषाः भवन्ति।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 6 आहारविचारः

2. उचितक्रियापदैः रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) बहु भुक्तं आहारजातम् ……………….
(ख) अजल्पन अहसन् ……………….
(ग) उष्णं हि भुज्यमानम् ……………….
(घ) उष्णं भोजनं उदरस्य अग्निम् ……………….
(ङ) स्निग्धं भुज्यमानं भोजनम् शरीरम् ……………….
(च) मात्रावद् हि भुक्तं सुखम् ……………….
(छ) अतिद्वतं हि न ……………….
(ज) उष्णं भोजनं वातम् ……………….
उत्तराणि:
(क) पच्यते।
(ख) भुजीत।
(ग) स्वदते।
(घ) उदीरयति।
(ङ) उपचिनोति।
(च) विपच्यते।
(छ) अश्नीयात्।
(ज) अनुलोमयति।

3. अधोलिखितपदानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत
शीघ्रम्, उष्णम्, स्निग्धम्, तैलादियुक्तम्, विवर्धयति, अतिद्रुतम्, अतिविलम्बितम्, पच्यते।
उत्तराणि:

शब्दअर्थबाक्यप्रयोग
शीघ्रमूजल्दीशीघ्रं भोजनं कदापि न कर्त्तव्यम्।
उष्णम्गर्मउष्णं हि भुज्यमानं स्वदते।
तैसादियुतचिकनास्निग्धं भोजनम् अति लाभप्रदं भवति।
विवर्धयतितेल आदि से युक्ततैलादियुक्तं भोजनं बलाभिवृद्धिं करोति।
अतिद्नुतम्बढ़ाता हैमात्रावद् भुक्तम् आयुः विवर्धयति।
अतिविलम्बितमूअतिशीघ्रअतिद्रुतं न अश्नीयात्।
पच्यतेबहुत देरअतिविलम्बितं भोजनं हानिकारकं भवति।

4. अधोलिखितप्रकृतिप्रत्ययविभागं योजयत
यथा- जृ + क्त नपुं. प्र. एकवचनम् = जीर्णम्।
अश् + शतृ पुं. प्रथमा एकवचनम् = ………………
अभि + वृध् + णिच् लट् प्र. पु. एकवचनम् = ………………
उप + सृज् कर्मवाच्य, लट्, प्र. पु. एकवचनम् = ………………
इष् + क्त पुं. सप्तमी एकवचनम् = ………………
भुज् + शानच्, पुं. षष्ठी एकवचनम् = ………………
न हसन् इति = ………………
प्र + कुप् + णिच् लट्, प्र. पु. एकवचनम् = ………………
जन् + क्त स्त्रीलिङ्गम् = ………………
उप + चि लट्. प्र. पु. एकवचनम् = ………………
अभि + नि + वृत् + णिच, लट्लकार, प्र. पु. एकवचनम् = ………………
उत्तराणि:
अश् + शतृ पुं. प्रथमा एकवचनम् = अश्नन्।
अभि + वृध् + णिच् लट् प्र. पु. एकवचनम् = अभिवर्धयति।
उप + सृज् कर्मवाच्य, लट्, प्र. पु. एकवचनम् = उपसृज्यते।
इष् + क्त पुं. सप्तमी एकवचनम् = इष्टे
भुज् शानचु, पुं. षष्ठी एकवचनम् = भुख्जानस्य।
न हसनु इति = अहसन्।
प्र + कुप् + णिच् लट्, प्र. पु. एकवचनम् = प्रकोपयति।
जन् + क्त स्त्रीलिङ्गम् = जाता।
उप + चि लट्. प्र. पु. एकवचनम् = उपचिनोति।
अभि + नि + वृत् + णिच्, लट्लकार, प्र. पु. एकवचनम् = अभिनिर्वतयति।

5. अधोलिखितानां पदानां सन्धिच्छेदं कुरुत
जीर्णेऽश्नीयात्, चोष्माणं, पूर्वस्याहारस्य, प्रकोपयत्याशु, दोषेष्वग्नौ, अभ्यवहृतम्, तस्माजीणे, चाश्नीयात् ।
उत्तराणि:
जीर्णेऽश्नीयात्-जीर्णे + अश्नीयात् ।
चोष्माणं-च + ऊष्माणम्।
पूर्वस्याहारस्य-पूर्वस्य + आहारस्य।
प्रकोपयत्याशु-प्रकोपयति + आशु।
दोषेष्वग्नौ दोषेषु + अग्नौ।
अभ्यवहृतम्-अभि + अवहृतम्।
तस्माजीणे-तस्मात् + जीर्णे।
चाश्नीयात्-च + अश्नीयात्।

6. अधोलिखितेषु पदेषु विभक्तिं वचनं च दर्शयत
मुखेषु, सर्वान्, हृदये, वृद्धिम, जराम्, भुञानस्य।
उत्तराणि:
मुखेषु = सप्तमी विभक्ति, बहुवचनम्।
सर्वान् = द्वितीया विभक्ति, बहुवचनम्।
हृदये = सप्तमी विभक्ति, एकवचनम्।
वृद्धिम् = द्वितीया विभक्ति, एकवचनम्।
जराम् = द्वितीया विभक्ति, एकवचनम्।
भुजानस्य = षष्ठी विभक्ति, एकवचनम् ।

7. पाठात् चित्वा विलोमशब्दान् लिखत
यथा-विरुद्धम् = ‘अविरुद्धम्
अतिविलम्बितम् = …………..
जल्पन् = …………..
हसन् = …………..
जीर्णे = …………..
इष्टम् = …………..
तन्मनाः = …………..
अतिद्रुतम् = …………..
उत्तराणि:
अतिविलम्बितम् = अनतिविलम्बितम्
जल्पन् = अजल्पन्
हसन् = अहसन्
जीर्णे = अजीर्णे
इष्टम् = अनिष्टम्
तन्मनाः = अन्यमनाः
अतिद्रुतम् = अतिविलम्बितम्

8. इष्टे देशे ……………. चाश्नीयात् इत्यस्य गद्यांशस्य आशयं हिन्दी भाषया स्पष्टं कुरुत इष्टे देशे इष्टसर्वोपकरणं चाश्नीयात् । इष्टे हि देशे इष्टः सर्वोपकरणैः सह भुजानो नानिष्टदेशजैर्मनोविघातकरैभविर्मनोविघातं प्राप्नोति। तस्मादिष्टेदेशे तथेष्टसर्वोपकरणं चाश्नीयात् ।
आशयः
प्रस्तुत गद्यांश आयुर्वेदाचार्य चरक प्रणीत ‘चरकसंहिता’ के ‘आहारविचारः’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस गद्यांश में बताया गया है कि हमें भोजन इच्छित स्थान पर या मन पसन्द जगह पर ही करना चाहिए। भोजन का स्थान साफ-सुथरा होना चाहिए। घर में रसोई घर अथवा डाइनिंग हाल, आदि स्थानों पर ही भोजन करना चाहिए। इसके साथ खाने के लिए जो भी इच्छित भोज्य पदार्थ हों उनके साथ ही भोजन करना चाहिए। इच्छित भोज्य पदार्थों में खाने के साथ चटनी, मुरब्बा, सलाद आदि होने चाहिए। इस प्रकार से भोजन करने से स्वास्थ्य ठीक रहता है। इच्छित स्थान पर इच्छित द्रव्यों के साथ भोजन करने पर नापसन्द स्थान में उत्पन्न होने वाले मानसिक कष्ट को देने वाले भावों से मन को दुःख की अनुभूति नहीं होती।

HBSE 11th Class Sanskrit आहारविचारः Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् गद्यांशान् पठित्वा एतदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांशों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)

(1) स्निग्धमश्नीयात, स्निग्धं हि भज्यमानं स्वदते, क्षिप्रं जरां गच्छति, वातमनलोमयति, शरीरमपचिनोत, दृढी-करोतीन्द्रियाणि, बलाभिवृद्धिमुपजनयति, वर्णप्रसादं चाभिनिवर्तयति, तस्मात् स्निग्धमश्नीयात् ।

(i) कीदृशं भुज्यमानं स्वदते? |
(ii) स्निग्धं भुज्यमानं कम् अनुलोमयति?
(iii) स्निग्धं भुक्तम् कानि दृढीकरोति?
उत्तराणि:
(i) स्निग्धं भुज्यमानं स्वदते।।
(ii) स्निग्धं भुज्यमानं वातम् अनुलोमयति।
(iii) स्निग्धं भुक्तम् इन्द्रियाणि दृढीकरोति।

(2) इष्टे देशे इष्टसर्वोपकरणं चाश्नीयात् । इष्टे हि देशे इष्टैः सर्वोपकरणैः सह भुञ्जानो नानिष्टदेशजैर्मनोविघातकरैर्भावैर्मनोविघातं प्राप्नोति । तस्मादिष्टे देशे तथेष्टसर्वोपकरणं चाश्नीयात्।
(i) कुत्र किम् अश्नीयात् ?
(ii) सर्वोपकरणैः सह भुजानः किं न प्राप्नोति?
(iii) अयं गद्यांश कस्मात् पाठात् सङ्कलितः?
उत्तराणि:
(i) इष्टे देशे इष्टसर्वोपकरणं च अश्नीयात् ।
(ii) सर्वोपकरणैः सह भुजानः अनिष्टदेशजैः मनोविघातकरैः भावैः मनोविघातं न प्राप्नोति।
(iii) अयं गद्यांशः ‘आहारविचारः’ इति पाठात् सङ्कलितः ।

II. रेखांकित पदानि आधत्य प्रश्ननिर्माणं करुत
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।)

(i) स्निग्धं हि भुज्यमानं स्वदते।
(ii) इष्टे देशे सर्वोपकरणं चाश्नीयात्।
(iii) आहारजातं सर्वशरीरघातून अप्रदूषयत् आयुरेवाभिवर्धयति।.
(iv) अतिद्रुतं भुजानस्य गुण्योपलब्धिः न नियता।
उत्तराणि:
(i) कीदृशं हि भुज्यमानं स्वदते?
(ii) इष्टे कस्मिन् सर्वोपकरणं चाश्नीयात्?
(iii) आहारजातं कान अप्रदषयत आयरेवाभिवर्धयति
(iv) अतिद्रुतं भुजानस्य का न नियता?

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 6 आहारविचारः

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. आयुर्वेदाचार्य चरकः कस्य रचयिता आसीत् ?
(A) आयुर्वेदस्य
(B) चरकस्य
(C) चरकसंहितायाः
(D) चाणक्यस्य
उत्तरम्:
(C) चरकसंहितायाः

2. कीदृशं भोजनं श्लेष्माणं परिहासयति?
(A) जीर्णम्
(B) स्निग्धम्
(C) अजीर्णम्
(D) उष्णम्
उत्तरम्:
(D) उष्णम्

3. ‘अतिद्रुतम्’ इति पदस्य विग्रहोऽस्ति
(A) द्रुतस्य अत्ययः
(B) द्रुतम् अति
(C) द्रुताय अतिः
(D) अति द्रुतम्
उत्तरम्:
(A) द्रुतस्य अत्ययः

4. ‘चाश्नीयात’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) चाश्नी + यात्
(B) च + अश्नीयात्
(C) चा + श्नीयात्
(D) चाश् + नीयात्
उत्तरम्:
(B) च + अश्नीयात्

5. ‘दोषेषु + अग्नौ’ अत्र सन्धियुक्त पदम् अस्ति
(A) दोषवाग्नौ
(B) दोषावाग्नौ
(C) दोषेष्वग्नौ
(D) दोष्वग्नौ
उत्तरम्:
(C) दोषेष्वग्नौ

6. ‘भुजानस्य’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(A) शतृ
(B) शानच्
(C) क्त
(D) मतुप्
उत्तरम्:
(B) शानच्

7. ‘सह’ इति उपपदयोगे का विभक्तिः ?
(A) चतुर्थी
(B) षष्ठी
(C) तृतीया
(D) सप्तमी
उत्तरम्:
(C) तृतीया

8. ‘जीणे’ पदस्य किं विलोमपदम्?
(A) आजीर्णे
(B) न जीर्णे
(C) अति जीर्णे
(D) अजीर्णे
उत्तरम्:
(D) अजीर्णे

9. ‘तृप्तिम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(A) अतृप्तिम्
(B) सन्तुष्टिम्
(C) वेतृप्तिम्
(D) असन्तुष्टिम्
उत्तरम्:
(B) सन्तुष्टिम्

10. ‘शीघ्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(A) अशीघ्रम्
(B) अत्युग्रम्
(C) उग्रम्
(D) आशु
उत्तरम्:
(D) आशु

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(i) ‘भवत्याहार’ अस्य सन्धिविच्छेदः …………. अस्ति ।
(ii) ‘इष्टेदेशे’ अत्र विशेष्य पदं ………………. अस्ति ।
(iii) ‘जीर्णम्’ अत्र प्रकृति प्रत्यय विभागः ……….. अस्ति ।
उत्तराणि:
(i) ‘भवति + आहार’
(ii) देशे
(iii) जीर्ण + क्त

(ख)
(i) ‘इष् + क्त पुं० सप्तमी’ अत्र निष्पन्नं रूपम् ……… अस्ति ।
(ii) ‘दोषेषु’ इति पदस्य विलोमपदम् …………. वर्तते।
(iii) ‘इन्द्रियाणि’ इति पदस्य पर्यायपदम् ……………. वर्तते।
उत्तराणि:
(i) इष्टः
(ii) गुणेषु
(iii) करणानि

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) जीर्णे,
(ii) सह,
(iii) अजल्पन्।
उत्तराणि:
(i) जीर्णे (पच जाने पर)-सर्वदा भोजनं जीर्णे अश्नीयात्।
(ii) सह (साथ)-सर्वोपकरणैः सह अश्नीयात्।
(iii) अजल्पन (बिना बात किए)-सर्वदा अजल्पन् अश्नीयात् ।

गद्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. उष्णमश्नीयात्, उष्णं हि भुज्यमानं स्वदते, भुक्तं चाग्निमौदर्यमुदीरयति, क्षिप्रं जरां गच्छति, वातमनुलोमयति, श्लेष्माणं च परिहासयति, तस्मादुष्णमश्नीयात्।

शब्दार्थ-आहारः = भोजन। उष्णमश्नीयात् (उष्णम् + अश्नीयात्) = गर्म खाना चाहिए। भुज्यमानम् = खाया जाता हुआ। स्वदते = स्वादिष्ट लगता है। अग्नि = जठरानल। औदर्यम् = उदर में होने वाला। उदीरयति = बढ़ाता है। क्षिप्रं जरां गच्छति = शीघ्र पच जाता है। अनुलोमयति = नीचे ले जाता है, बाहर निकालता है। श्लेष्माणम् = कफ को। परिहासयति = नष्ट करता है।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘आहारविचारः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ चरक-प्रणीत ‘चरकसंहिता’ के ‘विमानस्थानम्’ नामक अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निदेश-इस गद्यांश में गर्म भोजन के महत्त्व के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-गर्म भोजन खाना चाहिए। क्योंकि गर्म भोजन खाया जाता हुआ स्वादिष्ट लगता है। खाया गया भोजन पेट की आग को बढ़ाता है। अर्थात् पाचन शक्ति ठीक रहती है। शीघ्र ही पच जाता है। गैस को नीचे की ओर ले जाता है अर्थात् गैस बाहर निकालता है तथा कफ को नष्ट करता है। इसलिए गर्म भोजन खाएँ।

भावार्थ भाव यह है कि गर्म भोजन स्वादिष्ट लगता है, पाचन शक्ति को बढ़ाता है, जल्दी पच जाता है, गैस निकालता है और कफ को समाप्त करता है। अतः स्वस्थ रहने के लिए गर्म भोजन करना चाहिए।

2. स्निग्धमश्नीयात्, स्निग्धं हि भुज्यमानं स्वदते, क्षिप्रंजरां गच्छति, वातमनुलोमयति, शरीरमुपचिनोति, दृढीकरोतीन्द्रियाणि, बलाभिवृद्धिमुपजनयति, वर्णप्रसादं चाभिनिवर्तयति; तस्मात् स्निग्धमश्नीयात्। मात्रावदश्नीयात, मात्रावद्धि भुक्तं वातपित्तकफानपीडयदायुरेव विवर्धयति केवलम् सुखं विपच्यते, न चोष्माणमुपहन्ति, अव्यथं च परिपाकमेति, तस्मान्मात्रावदश्नीयात्।

शब्दार्थ-स्निग्धम् = घी, तेल आदि चिकनाई से युक्त। उपचिनोति = बढ़ाता है। दृढीकरोति = मजबूत करता है। वर्णप्रसादम् = रंग रूप में। अभिनिवर्तयति = निखार लाता है। उपजनयति = उत्पन्न करता है।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘आहारविचारः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ चरक-प्रणीत ‘चरकसंहिता’ के ‘विमानस्थानम्’ नामक अध्याय से संकलित है। ..

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में घी, तेल आदि की चिकनाई से युक्त भोजन के महत्त्व के विषय में बताया गया है। .

सरलार्थ घी, तेल आदि की चिकनाई से युक्त भोजन करना चाहिए। निश्चय ही चिकनाई से युक्त भोजन खाया जाता हुआ – स्वादिष्ट लगता है। जल्दी पच जाता है। (पेट में विद्यमान) हवा को बाहर निकालता है। शरीर को बढ़ाता है तथा इन्द्रियों को मजबूत बनाता है। शरीर की शक्ति में भी वृद्धि होती है। रंग रूप में निखार लाता है। इसलिए चिकनाई से युक्त भोजन खाना चाहिए।

भोजन उचित मात्रा में लेना चाहिए। अर्थात् न अधिक खाएँ और न कम खाएँ। क्योंकि उचित मात्रा में खाया जाता हुआ भोजन वात, पित्त और कफ को कष्ट न देता हुआ न केवल आयु को ही बढ़ाता है, अपितु आसानी से पच जाता है और गर्मी (पाचन शक्ति) को भी नहीं मारता तथा बिना कष्ट के सरलता से हजम हो जाता है। अतः उचित मात्रा में ही भोजन खाना चाहिए।

भावार्थ-भाव यह है कि भोजन में चिकने पदार्थों का प्रयोग लाभप्रद होता है। इस प्रकार के भोजन से गैस नहीं बनती है। इसके साथ ही सन्तुलित मात्रा में ही भोजन करना चाहिए। इससे पाचन शक्ति ठीक रहती है।

3. जीर्णेऽश्नीयात् अजीर्णे हि भुञानस्याभ्यवहृतमाहारजातं पूर्वस्याहारस्य रसमपरिणतमुत्तरेणाहार-रसेनोपसृजत् सर्वान् दोषान् प्रकोपयत्याशु, जीर्णे तु भुञानस्य स्वस्थानस्थेषु दोषेष्वग्नौ चोदीर्णे जातायां च बुभुक्षायां विवृतेषु च स्रोतसां मुखेषु विशुद्धे चोद्गारे हृदये विशुद्धे वातानुलोम्ये विसृष्टेषु च बातमूत्रपुरीषवेगेषु अभ्यवहृतमाहारजातं सर्वशरीरधातूनप्रदूषदायुरेवाभिवर्धयति केवलम्, तस्माजीर्णेऽश्नीयात्।। वीर्याविरुद्धमश्नीयात्, अविरुद्धवीर्यमश्नन् हि विरुद्धवीर्याहारजैर्विकारैर्नोपसृज्यते। तस्माद् वीर्याविरुद्धमश्नीयात् ।

शब्दार्थ जीर्णे = पच जाने पर। अजीर्णे = न पचने पर। भुञानस्याभ्यवहृतमाहारजातं (भुञानस्य + अभ्यवहृतम् + आहारजातम्) = खाने वाले के, खाए हुए, भोजन को। आहाररसेन = बाद में खाए हुए भोजन के रस से। उपसृजत् = मिला हुआ। . प्रकोपयत्याशु (प्रकोपयति + आशु) = शीघ्रता से बढ़ाता है। स्वस्थानस्थेषु = अपने-अपने स्थानों पर विद्यमान्। चोदीर्णे (च + उदीणे) = और उद्दीप्त होने पर। जातायाम् = पैदा होने पर। विवृतेषु = खुल जाने पर । स्रोतसां मुखेषु = मल-मूत्र आदि के निकलने के रास्ते। चोद्गारे (च + उद्गारे) = और भावना, विचार। वातानुलोम्ये = वायु के अनुकूल होने पर। विसृष्टेषु = त्यागने पर। अप्रदूषयत् = प्रदूषित न करता हुआ। वीर्याविरुद्धम् = शक्ति के विरुद्ध न हो। अश्नन् = खाते हुए। आहारजातैः = आहार से पैदा होने वाले। उपसृज्यते = ग्रस्त होता है।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘आहार-विचारः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ चरक-प्रणीत ‘चरक-संहिता’ के ‘विमानस्थानम’ नामक अध्याय से संकलित है।

सरलार्थ-पहले खाए गए भोजन के पच जाने पर ही भोजन करना चाहिए। पहले खाए हुए भोजन के न पचने पर भोजन करने वाले का खाया हुआ भोजन अच्छी तरह से न पचे हुए पहले भोजन के साथ मिलकर सारे दोषों को शीघ्रता से बढ़ा देता है। अर्थात् पूर्वकृत न पचने वाला भोजन इस बाद में किए भोजन के साथ मिलकर अनेक प्रकार की बीमारियों को उत्पन्न करता है।

पहले खाए हुए भोजन के पच जाने पर तो भोजन करने वाले के दोष अपने-अपने स्थानों पर स्थित रहते हैं। जठराग्नि तेज हो जाती है। भूख (भोजन की इच्छा) पैदा हो जाती है। मल-मूत्र आदि के निकलने के मार्ग खुल जाते हैं, चित्तवृत्ति शुद्ध हो जाती है, हृदय शुद्ध हो जाता है, वायु अनुकुल हो जाती है और गैस (वाय) मूत्र, मल का वेग समाप्त हो जाता है। इस प्रकार से किया हआ भोजन शरीर के सम्पूर्ण तत्त्वों को दूषित न करता हुआ केवल आयु को ही बढ़ाता है। अतः पहले किए हुए भोजन के पच जाने पर ही भोजन करना चाहिए।

जो भोजन शक्ति को कम करने वाला न हो, वही खाना चाहिए। शक्ति के अविरुद्ध भोजन करने वाला निश्चय से शक्ति को कम करने वाले भोजन से उत्पन्न होने वाले विकारों से ग्रस्त नहीं होता। उसके शरीर में किसी प्रकार का विकार (बीमारी) उत्पन्न नहीं होता। इसलिए ऐसा भोजन करना चाहिए जो शक्ति को कम करने वाला न हो। शक्ति विरोधी भोजन करने से शरीर में अनेक प्रकार के विकार अथवा रोग उत्पन्न हो जाते हैं। इसलिए शक्ति में वृद्धि करने वाले भोज्य पदार्थ ही खाने चाहिए।

भावार्थ-भाव यह है कि पूर्वकृत भोजन के पच जाने के बाद ही पुनः भोजन करना चाहिए। ऐसा करने से गैस, पित्त, कफ आदि विकार उत्पन्न नहीं होते। इसके साथ ही शरीर एवं बुद्धि की शक्ति को बढ़ाने वाले खाद्य पदार्थ ही खाने चाहिए। इसके विपरीत भोजन खाने से शरीर में अनेक प्रकार के रोग उत्पन्न हो जाते हैं।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 6 आहारविचारः

4. इष्टे देशे इष्टसर्वोपकरणं चाश्नीयात्। इष्टे हि देशे इष्टैः सर्वोपकरणैः सह भुञ्जानो नानिष्टदेशजैर्मनोविघातकरैभविर्मनोविघातं प्राप्नोति । तस्मादिष्टेदेशे तथेष्टसर्वोपकरणं चाश्नीयात्। नातिद्भुतमश्नीयातः अतिद्भुतं हि भुजानस्योत्स्नेहनमवसादनं भोजनस्याप्रतिष्ठानं च भोज्यदोष; साद्गुण्योपलब्धिच नियता, तस्मान्नातिद्रुतमश्नीयात्।

शब्दार्थ-इष्टे = इच्छित या मनपसंद। इष्टसर्वोपकरणम् (इष्टसर्व + उपकरणम्) = इच्छित समस्त भोज्य पदार्थ (अचार, चटनी, आदि)। भुञ्जानो (भुजानः) = खाता हुआ। नानिष्टदेशजैः (न + अनिष्टदेशजैः) = मनपसंद के विरुद्ध स्थान में पैदा होने वाले। मनोविघातकरैः = मन को दुःख पहुँचाने वाले । न अतिद्रुतम् = अत्यधिक शीघ्र नहीं। उत्स्नेहनम् = उल्टे रास्ते की ओर जाना (उल्टी, डकार आदि)। अवसादनम् = कष्टकारक। अप्रतिष्ठानम् = उचित स्थान पर न पहुँचना। भोज्यदोषसाद् = खाने योग्य पदार्थों के दोषों के वशीभूत हो जाना। गुण्योपलब्धि = गुणों की प्राप्ति।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘आहार-विचारः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ चरक-प्रणीत ‘चरक-संहिता’ के ‘विमानस्थानम्’ नामक अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में बताया गया है कि मनपसंद स्थान पर इच्छा के अनुसार ही भोज्य पदार्थ खाने चाहिए।

सरलार्थ-मनपसंद स्थान पर इच्छित समस्त भोज्य पदार्थों (आचार, चटनी आदि) के साथ ही भोजन करना चाहिए। क्योंकि इच्छित स्थान पर इच्छा के अनुसार भोज्य पदार्थों के साथ भोजन करने वाला नापसन्द स्थान में होने वाले, मानसिक कष्ट को देने वाले मनोविकारों से मानसिक दुःख को प्राप्त नहीं होता। अतः इच्छित स्थान पर तथा इच्छित द्रव्यों के साथ भोजन करना चाहिए।

भोजन बहुत जल्दी-जल्दी नहीं करना चाहिए। अत्यन्त शीघ्रता से भोजन करने से उल्टी, डकार आदि होने से स्थिति कष्टदायक हो सकती है। भोजन के अप्रतिष्ठित होने से अपच आदि भोज्यदोष उत्पन्न हो जाते हैं, अतः उनसे भोजन के गुणों की प्राप्ति भी निश्चित नहीं होती। इसलिए भोजन अत्यन्त शीघ्रतापूर्वक नहीं खाना चाहिए।

भावार्थ भाव यह है कि मनपसंद स्थान पर मनपसंद भोज्य पदार्थ ही खाने चाहिए। मनपसंद स्थान से अभिप्राय रसोई घर, डायनिंग टेबल या शुद्ध स्वच्छ स्थान से है। इसके साथ भोजन जल्दी-जल्दी नहीं करना चाहिए। अतिशीघ्र भोजन करने से खाना ठीक से नहीं पचता। इस कारण उल्टी, डकार आदि कष्ट हो सकते हैं। अतः खाना जल्दी-जल्दी नहीं खाना चाहिए।

5. नातिविलम्बितमश्नीयात्; अतिविलम्बितं हि भुञ्जानो न तृप्तिमधिगच्छति, बहुभुक्तं शीतीभवत्याहारजातं विषमंच पच्यते, तस्मानातिविलम्बितमश्नीयात् । अजल्पन्नहसन् तन्मना भुञ्जीत, जल्पतो हसतोऽन्यमनसो वा भुञानस्य त एव दोषा भवन्ति य एवातिद्रुतमश्नतः तस्माद-जल्पनहसंस्तमना भुञ्जीत।

शब्दार्थ-अतिविलम्बितम् = बहुत देर करके। तृप्तिमधिगच्छति (तृप्तिम् + अधिगच्छति) = सन्तुष्टि को प्राप्त। शीतीभवति = ठण्डा होता है। विषमम् = कठिनता से। अजल्पम् = बिना बोलते हुए। तन्मना = एकाग्र/शान्त मन से। अन्यमनसः = चंचल चित्त वाले का। अतिद्रुतम् = अतिशीघ्र।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘आहार-विचारः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ चरक-प्रणीत ‘चरक-संहिता’ के ‘विमानस्थानम्’ नामक अध्याय से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में बताया गया है कि बहुत धीरे-धीरे तथा बोलते हुए भोजन नहीं करना चाहिए।

सरलार्थ-भोजन बहुत देर करके (धीरे-धीरे) नहीं खाना चाहिए। क्योंकि बहुत देर करके खाने वाला (खाने से) सन्तुष्टि को प्राप्त नहीं करता। वह बहुत (आवश्यकता से अधिक) खा जाता है। सारा भोजन ठण्डा हो जाता है और कठिनता से पचता है। इसलिए बहुत देर करके भोजन नहीं करना चाहिए।

बिना बोलते हुए, बिना. हँसते हुए एकाग्रचित्त होकर भोजन करना चाहिए। बात करते हुए, हँसते हुए या चंचल चित्त वाला होकर भोजन करने वाले को उन्हीं दोषों की प्राप्ति होती है जो अतिशीघ्र भोजन करने वाले की होती है। इसलिए न बोलते हुए एवं न हँसते हुए शान्तचित्त से ही भोजन करना चाहिए।

भावार्थ भाव यह है कि बहुत धीरे-धीरे भोजन करने से सन्तुष्टि नहीं मिलती। बहुत धीरे भोजन करने से व्यक्ति अधिक मात्रा में भोजन कर लेता है। भोजन करते समय एकाग्रता का होना आवश्यक है। मौन होकर शान्त भाव से बिना हँसते हुए भोजन करने से मन तथा शरीर दोनों निरोग रहते हैं।

आहारविचारः (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

पाठ-परिचय प्रस्तुत पाठ चरक मुनि द्वारा प्रणीत चरकसंहिता के ‘विमानस्थानम्’ प्रकरण के ‘रसविमान’ नामक प्रथम अध्याय से संकलित है। यहाँ प्रयुक्त ‘विमान’ शब्द का अर्थ रोगात्मक दोषों एवं ओषधियों के विज्ञान से है। इस पाठ में बताया गया है कि स्वास्थ्य का मूल आधार उचित आहार है। भोजन के प्रकार, उसकी मात्रा और उचित समय आदि का विधान ही इस पाठ का वर्ण्य-विषय है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 6 आहारविचारः Read More »

HBSE 11th Class Maths Solutions Haryana Board

Haryana Board HBSE 11th Class Maths Solutions

HBSE 11th Class Maths Solutions in English Medium

HBSE 11th Class Maths Chapter 1 Sets

HBSE 11th Class Maths Chapter 2 Relations and Functions

HBSE 11th Class Maths Chapter 3 Trigonometric Functions

HBSE 11th Class Maths Chapter 4 Principle of Mathematical Induction

HBSE 11th Class Maths Chapter 5 Complex Numbers and Quadratic Equations

HBSE 11th Class Maths Chapter 6 Linear Inequalities

HBSE 11th Class Maths Chapter 7 Permutations and Combinations

HBSE 11th Class Maths Chapter 8 Binomial Theorem

HBSE 11th Class Maths Chapter 9 Sequences and Series

HBSE 11th Class Maths Chapter 10 Straight Lines

HBSE 11th Class Maths Chapter 11 Conic Sections

HBSE 11th Class Maths Chapter 12 Introduction to three Dimensional Geometry

HBSE 11th Class Maths Chapter 13 Limits and Derivatives

HBSE 11th Class Maths Chapter 14 Mathematical Reasoning

HBSE 11th Class Maths Chapter 15 Statistics

HBSE 11th Class Maths Chapter 16 Probability

HBSE 11th Class Maths Solutions in Hindi Medium

HBSE 11th Class Maths Chapter 1 समुच्चय

HBSE 11th Class Maths Chapter 2 संबंध एवं फलन

HBSE 11th Class Maths Chapter 3 त्रिकोणमितीय फलन

HBSE 11th Class Maths Chapter 4 गणितीय आगमन का सिद्धांत

HBSE 11th Class Maths Chapter 5 सम्मिश्र संख्याएँ और द्विघातीय समीकरण

HBSE 11th Class Maths Chapter 6 रैखिक असमिकाएँ

HBSE 11th Class Maths Chapter 7 क्रमचय और संचयं

HBSE 11th Class Maths Chapter 8 द्विपद प्रमेय

HBSE 11th Class Maths Chapter 9 अनुक्रम तथा श्रेणी

HBSE 11th Class Maths Chapter 10 सरल रेखाएँ

HBSE 11th Class Maths Chapter 11 शंकु परिच्छेद

HBSE 11th Class Maths Chapter 12 त्रिविमीय ज्यामिति का परिचय

HBSE 11th Class Maths Chapter 13 सीमा और अवकलज

HBSE 11th Class Maths Chapter 14 गणितीय विवेचन

HBSE 11th Class Maths Chapter 15 सांख्यिकी

HBSE 11th Class Maths Chapter 16 प्रायिकता

HBSE 11th Class Maths Solutions Haryana Board Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 5 सौवर्णशकटिका

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 5 सौवर्णशकटिका Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 5 सौवर्णशकटिका

HBSE 11th Class Sanskrit सौवर्णशकटिका Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) मृच्छकटिकम् इति नाटकस्य रचयिता कः?
(ख) दारकः (रोहसेनः) रदनिका किम याचत?
(ग) वसन्तसेना दारकस्य विषये किं पृच्छति?
(घ) रदनिका किमुक्त्वा दारकं तोषितवती?
(ङ) रोहसेनः कस्य पुत्रः आसीत् ?
(च) आर्यचारुदत्तः केन आत्मानं विनोदयति?
(छ) रोहसेनः कीदृशी शकटिकां याचते?’
(ज) वसन्तसेना कैः मृच्छकटिकां पूरयति?
(झ) रोहसेनेन स्वपितुः किम् अनुकृतम्?
(ज) वसन्तसेना किमुक्त्वा दारकं सान्त्वयामास?
उत्तराणि:
(क) मृच्छकटिकम् इति नाटकस्य रचयिता ‘महाकवि शूद्रकः’ अस्ति।
(ख) दारकः रदनिकां सौवर्णशकटिकाम् अयाचत् ।
(ग) वसन्तसेना दारकस्य विषये पृच्छति, कस्य अयं दारकः?
(घ) रदनिका दारकं कथयति “तातस्य पुनरपि ऋद्ध्या सुवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि। इति कथयित्वा तोषितवती।”
(ङ) रोहसेनः आर्यचारुदत्तस्य पुत्रः आसीत्।
(च) आर्यचारुदत्तः अनेन पुत्रेण आत्मानं विनोदयति।
(छ) रोहसेनः सौवर्णशकटिकां याचते स्म।
(ज) वसन्तसेना आभूषणैः मृच्छकटिकां पूरयति।
(झ) रोहसेनेन स्वपितुः रूपं शीलं च अनुकृतम्।
(ञ) वसन्तसेना आभरणानि दत्वा कथयति “सौवर्णशकटिकां कारय।” इति उक्त्वा दारकं सान्त्वयामास ।

2. हिन्दीभाषया व्याख्यां लिखत

(क) अनलकृतशरीरोऽपि चन्द्रमुख आनन्दयति मम हृदयम्।
उत्तराणि:
प्रसंग प्रस्तुत नाट्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सौवर्णशकटिका’ नामक पाठ से उद्धृत है। वसन्तसेना चारुदत्त के पुत्र को देखकर कहती है कि व्याख्या यद्यपि इस बालक के शरीर पर किसी भी प्रकार का आभूषण नहीं है फिर भी इसका मुख चन्द्रमा के समान सुन्दर प्रतीत हो रहा है। इस कारण अपनी भोली आकृति के कारण मेरे हृदय को आनन्दित कर रहा है।

(ख) न केवलं रूपं शीलमपि तर्कयामि।
उत्तराणि:
प्रसंग-प्रस्तत नाटयांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सौवर्णशकटिका’ नामक पाठ से उदधत है। वसन्तसेना रोहसेन के सौन्दर्य पर मुग्ध होकर कहती है कि

व्याख्या इसका रूप तो बिल्कुल अपने पिता जैसा है। जब वसन्तसेना को यह मालूम हुआ कि रोहसेन आर्य चारुदत्त का पुत्र है तो वह अपने को यह कहने से न रोक पाई कि यह आकृति में अपने पिता के समान ही है। इसी मध्य रदनिका ने अपना मत स्पष्ट करते हुए कहा कि केवल रूप ही नहीं, अपितु इसका स्वभाव भी आर्य चारुदत्त जैसा ही है।

(ग) पुष्करपत्रपतितजलबिन्दुसदृशैः क्रीडसि त्वं पुरुषभागधेयैः।
उत्तराणि:
प्रसंग-प्रस्तुत नाट्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सौवर्णशकटिका’ नामक पाठ से उद्धृत है। आर्य चारुदत्त की निर्धनता पर चिन्तन करते हुए वसन्तसेना कहती है कि

व्याख्या तुम कमल के पत्ते पर गिरी पानी की बूंद की भाँति मनुष्य के भाग्य से खेल रहे हो। जिस प्रकार कमल के पत्ते पर गिरी जल की बूंद क्षणभर के लिए मोती की सुन्दरता को धारण करती है और फिर यथावत् स्थिति को प्राप्त हो जाती है उसी प्रकार तकदीर भी मनुष्यों को क्षण भर के लिए सुख पहुँचाती है तथा लम्बे समय के लिए दुःख उत्पन्न करती है।

(घ) जात! मुग्धेन मुखेन अतिकरुणं मन्त्रयसि।
उत्तराणि:
प्रसंग-प्रस्तुत नाट्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सौवर्णशकटिका’ नामक पाठ से उद्धृत है। जब रदनिका ने यह कहा कि यह आर्या तुम्हारी माँ होती है। ऐसा सुनकर बालक ने अत्यन्त सरल रूप से कहा कि यह मेरी माँ है तो इन्होंने आभूषण क्यों धारण किए हैं। बालक के इस बात को सुनकर वसन्तसेना कहती है व्याख्या हे बेटे! तू भोले मुख से अत्यन्त करुणा व्यक्त कर रहा है।

वस्तुतः वसन्तसेना ने बालक की भावना को भली-भाँति समझ लिया और उसने आँसू बहाते हुए अपने सभी आभूषण उतारकर उस बालक को दे दिए। आभूषणों को देखकर उसने बच्चे से कहा कि तुम इन आभूषणों से सोने की गाड़ी बनवा लेना।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 5 सौवर्णशकटिका

3. अधोलिखितानां पदानां स्वसंस्कृतवाक्येषु प्रयोगं कुरुत
मृत्तिकाशकटिकया, सुवर्णव्यवहारः, अश्रूणि, विनोदयति, प्रातिवेशिकः, ऋद्ध्या, रोदिति।
उत्तराणि:
मृत्तिकाशकटिकया मिट्टी की गाड़ी से किं मम एतया मृत्तिकाशकटिकया।
सुवर्णव्यवहारः-सोने का व्यवहार। कुतः अस्माकं सुवर्णव्यवहारः।
अश्रूणि आँसुओं को। सा अश्रूणि प्रमृज्य माम् अवदत्।
विनोदयति-बहलाता है। रोहसेनेन आर्यचारुदत्तः आत्मानं विनोदयति।
प्रातिवेशिकः-पड़ोसी। मम प्रतिवेशिकः अद्य अत्र नास्ति।
ऋद्ध्या-सम्पन्नता से। तातस्य ऋद्ध्या पुनः अपि सौवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि।
रोदिति-रोती है। वसन्तसेना आभरणानि अवतार्य रोदिति।

4. अधोलिखितानां क्रियापदानि वीक्ष्य समुचितं कर्तृपदं लिखत
(क) …………. क्रीडावः।
(ख) ……………….. विनोदयामि।
(ग) ………… सुवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि।
(घ) …………….. अलीकं भणसि।
(ङ) किं निमित्तम् …………………. रोदिति।
उत्तराणि:
(क) वत्स आवां क्रीडावः।
(ख) अहं रोहसेनं विनोदयामि।
(ग) त्वं सुवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि।
(घ) त्वं अलीकं भणसि।
(ङ) किं निमित्तम् एषः रोदिति।

5. अधोलिखितानां पदानां सन्धिविच्छेदं कुरुत
(क) कुतोऽस्माकम् = …………….
(ख) पुनरपि = ………….
(ग) किनिमित्तम् = ………….
(घ) पुनस्ताम् = ……………..
(ङ) यद्यस्माकम् = ……………
(च) आभरणान्यवतार्य = ……………
उत्तराणि:
(क) कुतः + अस्माकम्।
(ख) पुन + अपि
(ग) किम् + निमित्तम्
(घ) पुनः + ताम्
(ङ) यदि + अस्माकम्
(च) आभरणानि + अवतार्य

6. निर्दिष्टप्रकृतिप्रत्ययनिर्मितं पदं लिखत
(क) निः + श्वस् + ल्यप् = ………………
(ख) अनु + कृ + क्त = ……………….
(ग) अलम् + कृ + क्त + टाप् = ………………..
(घ) अव + तृ + णिच् + ल्यप् = …………………
(ङ) पूर् + क्त्वा = ………………..
(च) आ + दा + ल्यप् = ……………
(छ) ग्रह + क्त्वा = ……………….
(ज) उप + सृ + ल्यप् = …………..
(झ) क्रीड् + क्त = ……………..
(ञ) प्र + मृज् + ल्यप् = …………
उत्तराणि:
(क) निःश्वस्य
(ख) अनुकृतम्
(ग) अलङ्कृता
(घ) अवतार्य
(ङ) पूरयित्वा
(च) आदाय
(छ) गृहीत्वा
(ज) उपसृत्य
(झ) क्रीडितम्
(ञ) प्रमृज्य

7. अधोलिखितानां पदानां विलोमपदानि लिखत
(क) सौवर्णशकटिका = ……………
(ख) अलीकम् = ……………..
(ग) अलङ्कृता = ……………..
(घ) निष्क्रान्ता = …………….
(ङ) अपेहि = …………….
(च) परसम्पत्त्या = ……………
उत्तराणि:
(क) सौवर्णशकटिका = मृत्तिकाशकटिका
(ख) अलीकम् = सत्यम्
(ग) अलङ्कृता = अनलङ्कृता
(घ) निष्क्रान्ता = प्रविष्टा
(ङ) अपेहि = उपेहि
(च) परसम्पत्त्या = स्वसम्पत्त्या

8. अधोलिखितानां पदानां पर्यायवाचिपदानि लिखत
दारकः, पितुः, तर्कयामि, जननी, नीता, भणति, अलीकम् ।
उत्तराणि:
दारकः = बालः, शिशुः, बालकः, वत्सः।
पितुः = तातस्य, जनकस्य, जन्मदस्य, जनयितुः।
तर्कयामि = चिन्तयामि, विचारयामि, विकल्पयामि।
जननी = माता, अम्बा, प्रसूः, जनित्री, माता।
नीता = गृहीत्वागता, आदाता।
भणति = वदति, कथयति, उदीर्यति।
अलीकम् = अनृतम्, असत्यम्, मृषा, मिथ्यावचनम्।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 5 सौवर्णशकटिका

9. अधोलिखिताः पङ्क्तयः केन के प्रति उक्ताः
(क) एहि वत्स! शकटिकया क्रीडावः।
(ख) आर्यायाः वसन्तसेनायाः समीपम् उपसर्पिष्यामि।
(ग) एहि मे पुत्र! आलिङ्ग।
(घ) किं निमित्तं एष रोदिति।
(ङ) रदनिके! का एषा।
(च) जात! कारय सौवर्णशकटिकाम् ।
उत्तराणि:

पंक्तिःकः काकें प्रति
(क) एहि वत्स! शकटिकया क्रीडावः।रदनिकादारकम् प्रति
(ख) आर्यायाः वसन्तसेनायाः समीपम् उपसर्पिष्यामि।रदनिकास्वगतम्
(ग) एहि मे पुत्रक्! आलिड्ग।वसन्तसेनादारकम् प्रति
(घ) किं निमिंत्तं एष रोदिति।वसंन्तसेनादारकम् प्रति
(ङ) रदनिके! का एषा ।दारकःरदनिकाम्
(च) जात! कारय सौवर्णशकटिकाम्।वसन्तसेनादारकम्

10. पाठमाश्रित्य सोदाहरणं वसन्तसेनायाः रोहसेनस्य च चारित्रिकवैशिष्ट्यम् हिन्दीभाषायां लिखत
उत्तराणि:
वसन्तसेना-वसन्तसेना चारुदत्त की प्रेमिका है। गणिका होते हुए भी उसकी एक पुरुष के प्रति आसक्ति है। चारुदत्त के प्रति आसक्ति के कारण ही वह उसके पुत्र रोहसेन से मातृवत् प्रेम करती है। जब उसे रदनिका द्वारा पता चलता है कि यह चारुदत्त का पुत्र है तो उसके प्रति अपनी प्रतिक्रिया व्यक्त करते हुए कहती है कि ‘अनलङ्कृतशरीरोऽपि चन्द्रमुख आनन्दयति मम हृदयम्।’ अर्थात् बिना अलंकार के शरीर वाला भी चन्द्रमा के समान मुख वाला मेरे हृदय को आनन्दित कर रहा है। वह रोहसेन के रूप सौन्दर्य को देखकर उसकी समता चारुदत्त से करती है।

वसन्तसेना अत्यन्त उदार हृदय वाली स्त्री है। जब उसे पता चलता है कि रोहसेन सोने की गाड़ी के लिए रो रहा है तो वह मनुष्य की निर्धनता पर दुःखी हो जाती है। वह दुर्भाग्य की निन्दा करते हुए कहती है कि-“पुष्कर पत्र पतित-जल बिन्दु सदृशैः क्रीडसि त्वं पुरुषभागधेयैः।” अर्थात् कमल के पत्ते पर गिरी हुई जल की बूँद की भाँति तुम पुरुष के भाग्य से खेलते हो।

रोते हुए रोहसेन को प्रसन्न करने के लिए वह अपने सभी आभूषण उतार कर रोहसेन को मिट्टी की गाड़ी में रख देती है तथा उससे कहती है कि तुम इन आभूषणों से अपने लिए सोने की गाड़ी बनवा लेना। इस प्रकार वसन्तसेना का चरित्र एक कुशल प्रेमिका का तथा वात्सल्य से परिपूर्ण करुण हृदय वाली नायिका के रूप में वर्णित है।

रोहसेन-आर्य चारुदत्त का पुत्र रोहसेन अपने पिता की आर्थिक स्थिति को नहीं जानता बल्कि अपने पड़ोसी के बेटे जैसी सोने की गाड़ी माँगता है। इतना सब कुछ होते हुए रदनिका जब वसन्तसेना को उसकी माँ बताती है तो वह उसके आभूषणों से युक्त शरीर को देखकर कहने लगता है कि यह मेरी माँ कैसे हो सकती है, क्योंकि मैं एक ऐसे परिवार की सन्तान हूँ जिस परिवार में आभूषणों का प्रयोग नहीं होता। अपने पिता के समान ही रोहसेन स्वाभिमानी बालक है। जब वसन्तसेना अपने आभूषण रोते हुए उसे देती है तो वह लेने से इंकार कर देता है। वह कहता है तुम रो रही हो इसलिए मैं इन आभूषणों को नहीं लूँगा।

योग्यताविरतारः

सौवर्णशकटिका इति पाठस्य साभिनयं नाट्यप्रयोगं कुरुत
उत्तरम्:
छात्राः! प्राध्यापकस्य सहायतया अस्य नाट्यांशस्य अभिनयं कुरुत।

HBSE 11th Class Sanskrit सौवर्णशकटिका Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् नाट्यांशान् पठित्वा एतदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित नाट्यांशों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)

(1) रदनिका- एहि वत्स! शकटिकया क्रीडावः।
दारकः- (सकरुणम्)
रदनिके! किम्मम एतया मृत्तिकाशकटिकया? तामेव सौवर्णशकटिकां देहि। रदनिका- (सनिर्वेदं निःश्वस्य)
जात! कुतोऽस्माकं सुवर्णव्यवहारः? तातस्य पुनरपि ऋद्ध्या सुवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि। (स्वगतम्) तद्यावद् विनोदयाम्येनम् । आर्याया वसन्तसेनायाः समीपमुपसर्पिष्यामि। (उपसृत्य) आर्ये! प्रणमामि। वसन्तसेना-रदनिके! स्वागतं ते। कस्य पुनरयं दारकः?
अनलकृत-शरीरोऽपि चन्द्रमुख आनन्दयति मम हृदयम्।
(i) दारकः कस्य आसीत्?
(ii) अस्मिन् संवादे कति पात्राणि सन्ति?
(iii) वसन्तसेनायाः हृदयं किमर्थम् आनन्दयति?
उत्तराणि:
(i) दारकः चारुदत्तस्य आसीत्।
(ii) अस्मिन संवादे त्रीणि पात्राणि सन्ति।
(iii) अनलङ्कृतशरीरोऽपि चन्द्रमुखः चारुदत्तस्य पुत्रः रोहसेनः वसन्तसेनायाः हृदयम् आनन्दयति।

2. वसन्तसेना-हा धिक् हा धिक् ! अयमपि नाम परसम्पत्त्या सन्तप्यते? भगवन् कृतान्त! पुष्करपत्रपतित-जलबिन्दुसदृशैः क्रीडसि त्वं पुरुषभागधेयैः। (इति सास्रा)। जात! मा रुदिहि! सौवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि।
(i) अयं कया सन्तप्यते?
(ii) कृतान्तः कैः क्रीडति?
(iii) कृतान्त कीदृशैः क्रीडति?
उत्तराणि:
(i) अयं परसम्पत्त्या सन्तप्यते।
(ii) कृतान्तः पुरुषभागधेयैः क्रीडति।
(iii) कृतान्तः पुष्करपत्रपतितजलबिन्दुसदृशैः क्रीडति।

3. दारकः-रदनिके! का एषा?
रदनिका-जात! आर्या ते जननी भवति।
दारक:- रदनिके! अलीकं त्वं भणसि। यद्यस्माकमार्या जननी तत् केन अलङ्कृता?
वसन्तसेना-जात! मुग्धेन मुखेन अतिकरुणं मन्त्रयसि।
(i) आर्या ते का भवति?
(ii) दारकः मुग्धेन मुखेन किं मन्त्रयति?
(iii) दारकः वसन्तसेनायाः विषये किं कथितम्?
उत्तराणि:
(i) आर्या ते जननी भवति।
(ii) दारकः मुग्धेन मुखेन अतिकरुणं मन्त्रयति।
(iii) दारकः वसन्तसेनायाः विषये कथितम् सा अलीकं भणति। यद्यस्माकमार्या जननी तत् केन अलङ्कृता।

II. रेखांकित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।)
(i) रोहसेनः आर्यचारुदत्तस्य पुत्रः आसीत्।
(ii) दारकः रदनिका सौवर्णशकटिकाम् अयाचत्।
(iii) रोहसेनेन स्वपितुः रूपं शीलं च अनुकृतम्।
(iv) रोहसेनः सौवर्णशकटिकया क्रीडितुम् इच्छति।
उत्तराणि:
(i) रोहसेनः कस्य पुत्रः आसीत्?
(ii) दारकः रदनिका किम् अयाचत्?
(iii) रोहसेनेन स्वपितुः किम् अनुकृतम् ?
(iv) रोहसेनः कया क्रीडितुम् इच्छति?

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 5 सौवर्णशकटिका

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. ‘मृच्छकटिकम्’ इति नाटकस्य रचयिता कः अस्ति?
(A) चारुदत्तः
(B) कालिदासः
(C) शूद्रकः
(D) अश्वघोषः
उत्तरम्:
(C) शूद्रकः

2. रोहसेनः कस्य पुत्रः आसीत्?
(A) रदनिकायाः
(B) आर्यचारुदत्तस्य
(C) वसन्तसेनायाः
(D) सुवर्णशकटिकस्य
उत्तरम्:
(B) आर्यचारुदत्तस्य

3. सौवर्णशकटिका अत्र कः समासः?
(A) कर्मधारयः
(B) द्वन्द्वः
(C) तत्पुरुषः
(D) अव्ययीभावः
उत्तरम्:
(D) तत्पुरुषः

4. ‘पुनरपि’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) पुन + रपि
(B) पुनः + अपि
(C) पुर्न + रपि
(D) पुनर + अपि
उत्तरम्:
(B) पुनः + अपि

5. ‘यदि + अस्माकम्’ अत्र संधियुक्तपदम् अस्ति
(A) यद्यस्माकम्
(B) यद्यआस्माकम्
(C) यद्यअस्माकम्
(D) यदिडस्माकम्
उत्तरम्:
(A) यद्यस्माकम्

6. ‘अलम् + कृ + क्त + टाप्’ अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति
(A) अलङ्कृतम्
(B) अलंकृतः
(C) अलङ्कृता
(D) अलंकृतस्य
उत्तरम्:
(C) अलङ्कृता

7. ‘उपसृत्य’ इति पदे कः प्रत्ययः अस्ति?
(A) त्य
(B) ल्यप्
(C) क्त
(D) शत्
उत्तरम्:
(B) ल्यप्

8. ‘अलम्’ इति उपपदयोगे का विभक्तिः ?
(A) चतुर्थी
(B) प्रथमा
(C) तृतीया
(D) द्वितीया
उत्तरम्:
(B) प्रथमा

9. ‘आर्यायाः’ इति पदस्य विलोमपदं किम् ?
(A) आर्यम्
(B) आर्यास्या
(C) अनार्या
(D) आचार्यस्य
उत्तरम्:
(C) अनार्या

10. ‘अलीकम्’ इति पदस्य पर्यायवाचिपदं वर्तते
(A) सत्यम्
(B) लीकम्
(C) अनित्यम्
(D) असत्यम्
उत्तरम्:
(D) असत्यम्

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) ‘तामेव’ अस्य सन्धिविच्छेदः …………….. अस्ति ।
(ii) ‘गृहपति’ इति पदस्य विग्रहः ……….. अस्ति।
(iii) ‘क्रीडितम्’ अत्र प्रकृतिप्रत्यय विभागः …………… अस्ति।
उत्तराणि:
(क) (i) ताम् + एव,
(ii) गृहस्य पति,
(iii) क्रीड् + क्त।

(ख)
(i) ‘अव + तृ + णिच् + ल्यप्’ अत्र निष्पन्न रूपम् ……
(ii) ‘तातस्य’ इति पदस्य विलोमपदं …… ……. वर्तते। ।
(iii) ‘यमराजः’ इति पदस्य पर्यायपदम् ……. वर्तते।
उत्तराणि:
(i) अवतीर्य,
(ii) मातुः,
(iii) कृतान्तः।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) अलीकं,
(ii) अपेहि,
(iii) भणति।
उत्तराणि:
(i) अलीकं (झूठ) त्वं अलीकं वदसि।
(ii) अपेहि (दूर हटो)-अपेहि न ग्रहीष्यामि।
(iii) भणति (बोलना) वसन्तसेना सत्यं भणति।

नाट्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. (ततः प्रविशति दारकं गृहीत्वा रदनिका)
रदनिका- एहि वत्स! शकटिकया क्रीडाकः ।
दारकः- (सकरुणम्) रदनिके! किम्मम एतया मृत्तिकाशकटिकया? तामेव सौवर्णशकटिकां देहि।
रदनिका- (सनिर्वेद निःश्वस्य)
जात! कुतोऽस्माकं सुवर्णव्यवहारः? तातस्य पुनरपि ऋद्ध्या सुवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि। (स्वगतम्)
तद्यावद् विनोदयाम्येनम् । आर्याया वसन्तसेनायाः समीपमुपसर्पिष्यामि। (उपसृत्य) आर्ये! प्रणमामि।

शब्दार्थ-दारकम् = बच्चे को । शकटिकया = गाड़ी के द्वारा। मृत्तिकाशकटिकया = मिट्टी की गाड़ी द्वारा। सौवर्णशकटिकाम् = सोने की गाड़ी से । देहि = दो। सनिर्वेदम् = दुख के साथ। निःश्वस्य = ठंडी आह भरकर । सुवर्णव्यवहारः = सोने का लेन-देन। ऋद्ध्या = समृद्धि के द्वारा/सम्पन्नता होने पर। विनोदयाम्येनम् (विनोदयामि + एनम्) = इसका मनोरंजन करता हूँ/करती हूँ। उपसर्पिष्यामि = पास जाऊँगी।

प्रसंग-प्रस्तुत नाट्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सौवर्णशकटिका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महाकवि शूद्रक-प्रणीत ‘मृच्छकटिक’ प्रकरण के छठे अंक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत नाट्यांश में रदनिका एवं दारक के वार्तालाप के माध्यम से बाल हठ का वर्णन किया गया है। सरलार्थ-उसके बाद बच्चे को लेकर दासी रदनिका प्रवेश करती है। रदनिका-आओ पुत्र! (हम दोनों) मिट्टी की गाड़ी से खेलते हैं।

बच्चा-(करुणा के साथ) अरी रदनिका! मुझे इस मिट्टी की गाड़ी से क्या? (मुझे तो) वही सोने की गाड़ी दो।

रदनिका (दुःख के साथ ठण्डी आह भरकर) बेटा! हमारा सोने का व्यवहार (लेन-देन) कहाँ? पिता के पुनः सम्पन्न होने पर सोने की गाड़ी से खेलोगे। (अपने मन में ही) तो तब तक इस (मिट्टी की गाड़ी) से इसे बहलाती हूँ। आर्या वसन्तसेना के पास पहुँचती हूँ। पास जाकर आर्ये (मैं) प्रणाम करती हूँ।

भावार्थ–इस गद्यांश में सोने की गाड़ी के लिए हठ करने वाले बालक के हठ को शान्त करने का प्रयास किया गया है। लोक में बाल-हठ, राज-हठ तथा नारी-हठ तीन प्रकार के हठ बताए गए हैं। रदनिका बच्चे को समझाती है कि हमारा सोने का व्यापार नहीं है। गरीबी का कष्ट भोग रहे तुम्हारे पिता अभी तो सोने की गाड़ी बनवा नहीं सकते। हाँ, जब अमीर हो जाएँगे तब तू सोने की गाड़ी से खेलेगा, परन्तु रोहसेन के न मानने पर रदनिका वसन्तसेना के पास पहुंचती है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 5 सौवर्णशकटिका

2. वसन्तसेना-रदनिके! स्वागतं ते। कस्य पुनरयं दारकः? अनलङ्कृत- शरीरोऽपि चन्द्रमुख आनन्दयति मम हृदयम्। रदनिका- एष खलु आर्यचारुदत्तस्य पुत्रो रोहसेनो नाम।
वसन्तसेना- (बाहू प्रसार्य) एहि मे पुत्रक! आलिङ्ग। (इत्यके उपवेश्य) अनुकृतमनेन पितुः रूपम्।
रदनिका- न केवलं रूपं, शीलमपि तर्कयामि। एतेन आर्यचारुदत्त आत्मानं विनोदयति।
वसन्तसेना- अथ किनिमित्तमेष रोदिति?

शब्दार्थ-अनलकृत शरीरः = बिना अलंकार के शरीर वाला, न सजा हुआ। प्रसार्य = फैलाकर। अङ्के = गोद में। उपवेश्य = बिठाकर। अनुकृतम् = अनुकरण किया है। किन्निमित्तम् = किस बात के लिए।

प्रसंग प्रस्तुत नाट्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सौवर्णशकटिका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महाकवि शूद्रक-प्रणीत ‘मृच्छकटिक’ प्रकरण के छठे अंक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत नाट्यांश में वसन्तसेना रोहसेन के विषय में जानकारी प्राप्त करती है।

सरलार्थ-वसन्तसेना-रदनिका! तुम्हारा स्वागत है। तो फिर यह किसका बालक है? बिना किसी अलंकार से युक्त शरीर वाला भी चन्द्रमा के समान इसका मुख मेरे हृदय को आनन्दित कर रहा है। रदनिका-निश्चय से यह आर्य चारुदत्त का रोहसेन नामक बेटा है।

वसन्तसेना-(दोनों भुजाएँ फैलाकर) आओ मेरे पुत्र! मुझे गले मिलो। (इस प्रकार अपनी गोद में बिठाकर)-इसने तो पिता के रूप का अनुकरण किया है, अर्थात् इसका रूप (सौन्दय) बिल्कुल अपने पिता के समान है। .. रदनिका-इसने न केवल रूप का ही अपितु शील का भी (अनुकरण किया है। ऐसा मैं समझती हूँ। इससे आर्य चारुदत्त अपने-आपको बहलाते हैं। वसन्तसेना-तो फिर यह किस बात के लिए रो रहा है?

भावार्थ-भाव यह है कि रोहसेन के रूप एवं सौन्दर्य को देखकर वसन्तसेना उस बालक पर मुग्ध हो जाती है। वह उसे अपनी गोद में बिठाती है तथा उसके रोने का कारण पूछती है। .

3. रदनिका- एतेन प्रातिवेशिकगृहपतिदारकस्य सुवर्णशकटिकया क्रीडितम्। तेन च सा नीता। ततः पुनस्तां मार्गयतो मयेयं मृत्तिकाशकटिका कृत्वा दत्ता। ततो भणति रदनिके! किम्मम एतया मृत्तिकाशकटिकया? तामेव सौवर्णशकटिकां देहि इति।
वसन्तसेना-हा धिक् हा धिक्! अयमपि नाम परसम्पत्त्या सन्तप्यते? भगवन् कृतान्त। पुष्करपत्रपतित-जलबिन्दुसदृशैः क्रीडसि त्वं पुरुषभागधेयैः। (इति सास्रा)। जात! मा रुदिहि! सौवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि।

शब्दार्थ-प्रातिवेशिक = पड़ोस में रहने वाले । गृहपति = घर के स्वामी। मार्गयतः = खोजने वाले का। भणति = कहता है। परसम्पत्त्या = पराई समृद्धि से। सन्तप्यते = सन्तप्त हो रहा है। कृतान्त = हे यमराज। पुष्कर पत्र पतित = कमल के पत्ते पर गिरे हुए। पुरुषभागधेयैः = मनुष्य के भाग्य के साथ। सास्रा = आँसू भरकर।

प्रसंग-प्रस्तुत नाट्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सौवर्णशकटिका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महाकवि शूद्रक-प्रणीत ‘मृच्छकटिक’ प्रकरण के छठे अंक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस नाट्यांश में रदनिका वसन्तसेना को रोहसेन के रोने का कारण बताती है।

सरलार्थ-रदनिका-इसने पड़ोस में रहने वाले घर के स्वामी के पुत्र की सोने की गाड़ी से क्रीड़ा की है (खेलता रहा)। वह (पड़ोसी का पुत्र) उस गाड़ी को ले गया। तब उस सोने की गाड़ी को खोजने वाले इसको (रोहसेन को) मैंने यह मिट्टी की गाड़ी बनाकर दी। इसलिए वह बोलता है-अरी रदनिका! मुझे इस मिट्टी की गाड़ी का क्या करना है? मुझे तो वही सोने ?

वसन्तसेना-हाय धिक्कार है! हाय धिक्कार है! यह भी पराई समृद्धि से सन्तप्त हो रहा है। हे भगवन् यमराज! तू कमल के पत्ते पर गिरी पानी की बूंद के समान मनुष्य के भाग्य के साथ खेल रहा है। (इस प्रकार आँखों में आँसू भरकर) बेटा! मत रो! तू सोने की गाड़ी से खेलेगा।

भावार्थ भाव यह है कि वसन्तसेना बालक के रोने के कारण को जानकर व्यथित हो जाती है। इस नाट्यांश में मनुष्य के भाग्य की तुलना कमल के पत्ते पर गिरी पानी के बूंद से करने के कारण उपमा अलंकार है। इसके अतिरिक्त वसन्तसेना का वात्सल्य तथा निर्धनता के अभिशाप को भोगने वाले की मनोव्यथा की अभिव्यक्ति जो वसन्तसेना के द्वारा हुई है, वह भी देखते ही बनती है।

4. दारकः- रदनिके! का एषा?
रदनिका- जात! आर्या ते जननी भवति।
दारकः- रदनिके! अलीकं त्वं भणसि। यद्यस्माकमार्या जननी तत केन अलकता?

वसन्तसेना- जात! मुग्धेन मुखेन अतिकरुणं मन्त्रयसि।
(नाट्येन आभरणान्यवतार्य रोदिति) एषा इदानीं ते जननी संवृत्ता। तद् गृहाणैतमलङ्कारकम्, सौवर्णशकटिकां घटय।
दारकः- अपेहि, न ग्रहीष्यामि। रोदिषि त्वम्।
वसन्तसेना- (अश्रूणि प्रमृज्य) जात! न रोदिष्यामि। गच्छ, क्रीड। (अलङ्कारैर्मृच्छकटिकां पूरयित्वा) जात! कारय सौवर्णशकटिकाम्। (इति दारकमादाय निष्कान्ता रदनिका)

शब्दार्थ-एषा = यह। अलीकम् = झूठ। भणसि = बोलती है। अलङ्कृता = आभूषण पहने हुए। मुग्धेन मुखेन = भोले मुख से। आभरणानि = आभूषणों को। अवतार्य = उतारकर। रोदिति = रोती है। संवृत्ता = हो गई। अपेहि = दूर हटो। प्रमृज्य = पोंछ कर। पूरयित्वा = भरकर। मृच्छकटिकम् = मिट्टी की गाड़ी को। आदाय = लेकर। निष्कान्ता = बाहर निकल गई।

प्रसंग-प्रस्तुत नाट्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सौवर्णशकटिका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महाकवि शूद्रक-प्रणीत ‘मृच्छकटिक’ प्रकरण के छठे अंक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस नाट्यांश में वसन्तसेना द्वारा अपने गहने उतारकर रोहसेन को देने का वर्णन किया गया है। बच्चा-अरी रदनिका! यह कौन है। रदनिका बेटा! आर्य तुम्हारी माँ लगती है। बच्चा-अरी रदनिका! तू झूठ बोल रही है। यदि आर्या हमारी माँ है तो (यह) किससे आभूषण पहनाई गई है (आभूषण पहने

वसन्तसेना-बेटा! (तू) भोले-भाले मुख से अत्यन्त करुणा वाली बातें कर रहा है। (अभिनय के साथ आभूषणों को उतारकर रोती है) यह लो अब मैं तुम्हारी माता बन गई। तो इन गहनों को ले लो और इनसे सोने की गाड़ी बनवा लो।

बच्चा-दूर हटो, नहीं लूँगा। तुम रो रही हो। वसन्तसेना-(आँसुओं को पोंछकर) बेटा अब नहीं रोऊँगी। जा खेल। (आभूषणों से मिट्टी की गाड़ी को भरकर) बेटा! सोने की गाड़ी बनवा लो। (इस प्रकार बच्चे को लेकर रदनिका बाहर निकल गई।)

भावार्थ भाव यह है कि वसन्तसेना ने अपने सारे आभूषण उतारकर रोहसेन को दे दिए। नाटककार ने यहाँ पर बाल मनोदशा का अत्यन्त सुन्दर चित्रण किया है। वसन्तसेना को रोती हुई देखकर रोहसेन गहने नहीं लेता। तब वसन्तसेना आँसू पोंछकर रोना .. बन्द करती है। तब बच्चा आभूषण लेने के लिए तैयार होता है।

सौवर्णशकटिका (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

महाकवि शूद्रक-प्रणीत ‘मृच्छकटिक’ प्रकरण तत्कालीन समाज का दर्पण माना जाता है। अपने दानशील स्वभाव के कारण धनहीन ब्राह्मण सार्थवाह आर्यचारुदत्त तथा उज्जयिनी नगर की गणिका वसन्तसेना की प्रणयकथा पर आधारित यह नाट्यकृति उस युग की अराजकता, समाज में व्याप्त कुरीति, द्यूतव्यसन, चौर्यवृत्ति, न्यायालय में व्याप्त पक्षपात तथा राजा के सगे-सम्बन्धियों के स्वेच्छाचार का प्रामाणिक वृत्त प्रस्तुत करती है।

प्रस्तुत नाट्यांश ‘मृच्छकटिक’ के छठे अंक से लिया गया है। इसमें शिशु-मन को उद्वेलित करने वाली बालसुलभ इच्छा को मार्मिक ढंग से व्यक्त किया गया है। धनी-मानी पड़ोसी बच्चे की सोने की गाड़ी देख धनहीन चारुदत्त का बेटा रोहसेन अशांत हो जाता है। दासी रदनिका उसे मिट्टी की गाड़ी देकर फुसलाने का प्रयत्न करती है। परन्तु भोला शिशु अपनी जिद्द पर अड़ा रहता है।

रदनिका उसे वसन्तसेना के पास ले जाती है। बच्चे का परिचय तथा उसके रोने का कारण जानकर वसन्तसेना अपने सारे आभूषण बच्चे को सौंप देती है और कहती है “इनसे तुम भी सोने की गाड़ी बनवा लेना।” इस प्रकार प्रस्तुत नाट्यांश शिशुओं के निर्मल अन्तःकरण तथा संवेदनशील नारी की वत्सलता को प्रकाशित करता है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 5 सौवर्णशकटिका Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 4 मानो हि महतां धनम्

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 4 मानो हि महतां धनम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 4 मानो हि महतां धनम्

HBSE 11th Class Sanskrit मानो हि महतां धनम् Textbook Questions and Answers

1. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तरं संस्कृतेन देयम्
(क) मानो हि महतां धनम् इत्ययं पाठः कस्माद् ग्रन्थात् सङ्कलितः?
(ख) विदुरा कुत्र विश्रुता आसीत् ?
(ग) विदुरायाः पुत्रः केन पराजितः अभवत् ?
(घ) कः स्त्री पुमान् वा न भवति?
(ङ) कः अमात्यानां हर्ष न आदधाति?
(च) अपुत्रया मात्रा किम् आभरणकृत्यं न भवति?
(छ) कस्य जीवितम् अर्थवत् भवति?
उत्तराणि:
(क) मानो हि महतां धनम् इत्ययं पाठः ‘महाभारत्’ इति ग्रन्थात् सङ्कलितः।
(ख) विदुरा राजसंसत्सु विश्रुता आसीत् ।
(ग) विदुरायाः पुत्रः सिन्धुराजेन पराजितः अभवत्।
(घ) यः राशिवर्धनमात्रं करोति सः स्त्री पुमान् वा न भवति।
(ङ) यः आत्मनः प्रियसुखं जहाति सः अमात्यानां हर्षं न आदधाति।
(च) अपुत्रया मात्रा भोगैः जीवितेन वा आभरणकृत्यं न भवति।
(छ) यः सर्वभूतेभ्यः आश्रयं ददाति सः जीवितम् अर्थवत् भवति।

2. ‘य आत्मनः………… अचिरेण सः’ अस्य श्लोकस्य आशयं हिन्दी भाषया स्पष्टीकुरुत
उत्तराणि:
प्रस्तुत श्लोक ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है जो कि महर्षि वेदव्यास प्रणीत महाभारत के
उद्योग पर्व से संकलित है। इस श्लोक में बताया गया है कि जो व्यक्ति सभी प्रकार के सुख-साधनों का त्याग करके लक्ष्मी (समृद्धि) की खोज करता है वह शीघ्र ही अपने मन्त्रियों के लिए प्रसन्नता उत्पन्न करता है। राज्य की समृद्धि के लिए प्रयासरत राजा के मन्त्रीजन उस पर हमेशा प्रसन्न ही रहते हैं।

3. रिक्तस्थानानाम् पूर्तिः विधेया
(क) विदुरा औरसम् पुत्रं ……………………….।
(ख) हे कापुरुष ……………………. मा शेष्व।
(ग) त्वत्कृते स्वयमेव मग्नं ………………….. उद्भावय।
(घ) यः प्रियसुखे ………………. श्रियम् मृगयते।
(ङ) मामपश्यन्त्याः …………………… अपि सर्वथा किम्?
(च) सर्वभूतानि …………………. यमाजीवन्ति।
(छ) स यथावत् …………………… चकार ।
उत्तराणि:
(क) विदुरा औरसम् पुत्रं जगहें
(ख) हे कापुरुष उतिष्ठ मा शेष्व।
(ग) त्वत्कृते स्वयमेव मग्नं वीर्यम् उद्भावय।
(घ) यः प्रियसुखे हित्वा श्रियम् मृगयते।
(ङ) मामपश्यन्त्याः पृथिव्या अपि सर्वथा किम्?
(च) सर्वभूतानि पुरुषं यमाजीवन्ति।
(छ) स यथावत् सर्वमनुशासनं चकार।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 4 मानो हि महतां धनम्

4. अधोलिखितानां शब्दानां विलोमान् लिखत
विश्रुता, सत्या, अधर्मज्ञम्, अमित्रान्, कापुरुषः, अचिरेण, आसाद्य।
उत्तराणि:
(क) विश्रुता = अविश्रुता
(ख) सत्या = असत्या
(ग) अधर्मज्ञम् = धर्मज्ञम्
(घ) अमित्रान् = मित्रान्
(ङ) कापुरुषः = वीरपुरुषः
(च) अचिरेण = चिरेण
(छ) आसाद्य = अनासाद्य

5. पञ्चभिः वाक्यैः विदुरायाः चरित्रः वर्णयत
उत्तराणि:
(1) विदुरा क्षात्रधर्मरता आसीत्।
(2) विदुरा राजसंसत्सु विश्रुता आसीत्।
(3) विदुरा बहुश्रुता आसीत्।
(4) विदुरा श्रुत वाक्या आसीत्।
(5) विदुरा अभिलषति यत् तस्याः पुत्रः वीरः पुमान् भवतु।

6. ‘यमाजीवन्ति …………… जीवितमर्थवत्’ अस्य श्लोकस्य अन्वयं लिखत।
उत्तराणि:
अन्वय-संजय! सर्वभूतानि यं पुरुषं पक्वं द्रुतम् इव आसाद्य जीवन्ति, तस्य जीवितम् अर्थवत् (भवति)।

7. अधोलिखितपदानां संस्कृतवाक्येषु प्रयोगं कुरुत
विश्रुता, शयानम्, द्विषताम्, गतिम, पक्वम्, क्षिप्तः।
उत्तराणि:
शब्द अर्थ वाक्य-प्रयोग
(क) विश्रुता = प्रसिद्ध विदुरा राजसंसत्सु विश्रुता आसीत् ।
(ख) शयानम् = लेटे हुए विदुरा शयानं स्वपुत्रं प्रति अवदत् ।
(ग) द्विषताम् = शत्रुओं के सः द्विषतां हर्षम् अवर्धयत्।
(घ) गतिम् = स्थिति ते सद्गतिम् अवाप्नुवन्ति।
(ङ) पक्वम् = पके हुए पक्वं फलं दृष्ट्वा बालकः अवदत्।
(च) क्षिप्तः = फेंके गए संजयः वाक्यसायकैः क्षिप्तः सदश्वः इव सर्वं चकार ।

योग्यताविस्तारः

अधोलिखितानां नारीचरित्राणां चरितमनुसन्धाय विदुरायाश्चरित्रेण तेषां तुलनां कुरुत-गार्गी, शकुन्तला, सावित्री।
उत्तरम्:
प्राध्यापकस्य निर्देशने कुरुत।

HBSE 11th Class Sanskrit मानो हि महतां धनम् Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् श्लोकान् पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित श्लोकों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)

(1) विदुरा नाम वै सत्या जगहें पुत्रमौरसम्।
निर्जितं सिन्धुराजेन शयानं दीनचेतसम् ।
(i) विदुरा कं जगहे?
(ii) पुत्रः केन निर्जितः?
(iii) विदुरा पुत्रं किमर्थम् जगहे?
उत्तराणि:
(i) विदुरा औरसं पुत्रम् जगहें।
(ii) पुत्रः सिन्धुराजेन निर्जितः।
(iii) यतः ‘विदुरायाः पुत्रः’ सिन्धुराजेन निर्जितः आसीत्।

2. य आत्मनः प्रियसुखे हित्वा मृगयते श्रियम्।
अमात्यानामथो हर्षमादधात्यचिरेण सः॥
(i) आत्मनः किं हित्वा मृगयते?
(ii) सः अचिरेण केषां हर्षं आदधाति?
(iii) कः किम् आदधाति?
उत्तराणि:
(i) आत्मनः प्रियसुखम् हित्वा मृगयते।
(ii) सः अचिरेण अमात्यानाम् हर्षम् आदधाति ।
(iii) यः आत्मनः प्रियसुखं हित्वा श्रियम् मृगयते सः अचिरेण अमात्यानां हर्षम् आदधाति।

3. स्वबाहुबलमाश्रित्य योऽभ्युज्जीवति मानवः।
स लोके लभते कीर्तिं परत्र च शुभां गतिम्॥
(i) स्वबाहुबलम् आश्रित्य कः जीवति?
(ii) सः परत्र कां लभते?
(iii) यः स्वबाहुबलमाश्रित्य जीवति सः किं लभते?
उत्तराणि:
(i) स्वबाहुबालम् आश्रित्य मानवः जीवति।
(ii) सः परत्र शुभां गतिम् लभते।
(iii) सः लोके कीर्तिं परत्र च शभां गतिम लभते।

II. रेखांकित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।)
(i) निर्जितं सिन्धुराजेन
(ii) यमाजीवन्ति पुरुषं सर्वभूतानि
(iii) यः प्रियसुखं हित्वा मृगयते श्रियम्।
(iv) विदुरा क्षात्रधर्मरता आसीत्।
उत्तराणि:
(i) निर्जितं केन?
(ii) यमाजीवन्ति पुरुषं कानि?
(iii) यः किं हित्वा मृगयते श्रियम् ?
(iv) का क्षात्रधर्मरता आसीत् ?

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 4 मानो हि महतां धनम्

III. अधोलिखितानां शब्दानां धातु/प्रकृति प्रत्ययविभागः
क्रियताम् शयानम्, शेष्व, उद्भावयस्व, विद्धि, हित्वा, प्रणुन्नः।

शयानम् = शीङ् + शानच् द्वितीया विभक्तिः एकवचनम्।
शेष्व = शीङ् + लोट् लकार प्रथम पुरुषः एकवचनम्।
उदभावयस्व = उद् + भू + णिच् लोट् लकारः मध्यम पुरुषः एकवचनम्।
विद्धि = विद् + लोट् लकारः मध्यम पुरुषः एकवचनम् ।
हित्वा = हा + क्त्वा ।
प्रणुन्नः = प्र + नुद् + क्त पुं० प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् ।

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

IV. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. विदुरा कुत्र विश्रुता आसीत्?
(A) राजसंसत्सु
(B) कौरवेषु
(C) महाभारतेषु
(D) पाण्डवेषु
उत्तरम्:
(A) राजसंसत्सु

2. क्षात्रधर्मरता का धन्या?
(A) गीता
(B) सीता
(C) विदुरा
(D) कुन्ती
उत्तरम्:
(C) विदुरा

3. ‘निर्मानः’ अत्र कः समासः?
(A) अव्ययीभावः
(B) बहुव्रीहिः
(C) कर्मधारयः
(D) तत्पुरुष
उत्तरम्:
(B) बहुब्रीहिः

4 .’किमाभरण’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) किमा + भरण
(B) कि + माभरण
(C) किम् + आभरण
(D) किं + आभरण
उत्तरम्:
(C) किम् + आभरण

5. ‘सत् + अश्वः’ अत्र सन्धियुक्तपदम् अस्ति
(A) सतश्वः
(B) सदश्वः
(C) सताश्वः
(D) सदाश्वः
उत्तरम्:
(B) सदश्वः

6. ‘प्र + नुद् + क्त’ पुंल्लिङ्ग प्रथमा वि० एकवचनम् अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति।
(A) प्रनुदक्तः
(B) प्रनुन्नः
(C) प्रनुदन्नः
(D) प्रणुन्नः
उत्तरम्:
(D) प्रणुन्नः

7. ‘शयानम्’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(A) नम्
(B) शानच्
(C) ण्यत्
(D) घञ्
उत्तरम्:
(B) शानच

8. ‘अधिकरण कारके’ का विभक्तिः ?
(A) सप्तमी
(B) चतुर्थी
(C) पञ्चमी
(D) तृतीया
उत्तरम्:
(A) सप्तमी

9. ‘अचिरेण’ इति पदस्य पर्याय पदम् किम्?
(A) चिरेण
(B) विलम्बन
(C) शीघ्रण
(D) अधुना
उत्तरम्:
(C) शीघ्रण

10. ‘असत्या’ अस्य पदस्य विलोमपदं किम्?
(A) न सत्या
(B) अ-सत्या
(C) आ-सत्या
(D) सत्या
उत्तरम्:
(D) सत्या निर्देशानुसारं

V. रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क) (i) ‘तच्चकार’ अस्य सन्धिविच्छेदः ………… अस्ति ।
(ii) निर्मानः’ इति पदस्य विग्रहः ……………. अस्ति।
(iii) ‘हित्वा’ अत्र प्रकृति प्रत्यय विभागः ………… अस्ति ।
उत्तराणि:
(i) तत् + चकार,
(ii) निर्गतो मानः यस्य सः,
(iii) हा + क्त्वा।

(ख) (i) ‘उद् + भू + णिच्’ लोट् म० पु० एकवचन, अत्र निष्पन्नं रूपम् ……… अस्ति।
(ii) ‘अमित्रान्’ इति पदस्य विलोम पदम् ……….. वर्तते।
(iii) ‘द्रुमम्’ इति पदस्य पर्यायपदम् ………… वर्तते।
उत्तराणि:
(i) उद्भावयस्व,
(ii) मित्रान्,
(iii) वृक्षम्।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) पौरुषम्,
(ii) जल्पन्ति,
(iii) पुमान्।
उत्तराणि:
(i) पौरुषम् (पराक्रम)-सैनिकः युद्धक्षेत्रे निज पौरुषं प्रकटयति।
(ii) जल्पन्ति (बातचीत करना)-जनाः मम अदभुत कार्य विषये जल्पन्ति।
(iii) पुमान् (पुरुष) देवालये पुमान् पूजां करोति।

VI. अधोलिखितासु सूक्ति भावार्थं हिन्दीभाषायां लिखत
(क) यस्य वृत्तं न जल्पन्ति मानवाः महदद्भुतम्।

उत्तराणि:
प्रसंग-प्रस्तुत सूक्ति ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है।

भावार्थ-इस सूक्ति में विदुरा अपने पुत्र को सम्बोधित करते हुए कहती है कि मनुष्य, जिसके आश्चर्यजनक कार्य का वर्णन न करते हों वह व्यक्ति न तो स्त्री है और न ही पुरुष है। श्रेष्ठ मनुष्य के कार्य आश्चर्यजनक होने चाहिएँ। दूसरे शब्दों में कहा जा सकता है कि जिस व्यक्ति के जीवन में किए गए कार्यों में कोई विशेषता न हो, जो केवल संख्या बढ़ाने वाला है, उस व्यक्ति की गिनती कहीं पर भी नहीं होती। (ख) मानो हि महतां धनम्।

उत्तराणि:
प्रसंग-प्रस्तुत सूक्ति ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस सूक्ति में महापुरुषों के धन के विषय में बताया गया है।

भावार्थ-मान ही महापुरुषों का सबसे बड़ा धन है। महापुरुष अपने स्वाभिमान की रक्षा के लिए सदा तत्पर रहते हैं। वे अपने शारीरिक सुख का त्याग करके मानव समाज के उत्थान के लिए प्रयासरत रहते हैं। उन्हें अपनी चिन्ता न होकर सम्पूर्ण मानव समाज की चिन्ता होती है।

श्लोकों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. कुन्ती उवाच
क्षात्रधर्मरता धन्या विदुरा दीर्घदर्शिनी।
विश्रुता राजसंसत्सु श्रुतवाक्या बहुश्रुता ॥1॥

अन्वय क्षात्रधर्मरता दीर्घदर्शिनी राजसंसत्सु विश्रुतां श्रुतवाक्या बहुश्रुता विदुरा धन्या।

शब्दार्थ क्षात्रधर्मरता = क्षत्रिय धर्म का पालन करने वाली। दीर्घदर्शिनी = भविष्य का चिन्तन करने वाली। विश्रुता = प्रसिद्ध । राजसंसत्सु = राजसभाओं में। श्रुतवाक्या = न्याय पारंगत, निपुण। बहुश्रुता = विदुषी।
प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षिवेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में कुन्ती ने तत्कालीन विदुषी विदुरा के वैशिष्ट्य का वर्णन किया है।

सरलार्थ-क्षत्रिय धर्म का पालन करने वाली, भविष्य का चिन्तन करने वाली, राज सभाओं में प्रसिद्ध न्याय निपुण विदुषी विदुरा धन्य है।

भावार्थ भाव यह है कि विदुरा पाँच गुणों के कारण धन्य है। वे गुण हैं क्षत्रिय धर्म का पालन करने वाली, घटित होने वाले समय (भविष्य) के विषय में चिन्तन करने वाली, अपनी विद्वत्ता के कारण राजसभाओं में प्रसिद्ध, न्याय-कुशल एवं विदुषी महिला थी।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 4 मानो हि महतां धनम्

2. विदुरा नाम वै सत्या जगहें पुत्रमौरसम्।
निर्जितं सिन्धुराजेन शयानं दीनचेतसम् ।
अनन्दनमधर्मज्ञं द्विषतां हर्षवर्धनम् ॥2॥

अन्वय वै विदुरा नाम सत्या सिन्धुराजेन निर्जितं शयानं दीनचेतसम् अनन्दनम् अधर्मज्ञं द्विषतां हर्षवर्धनम् औरसं पुत्रं जगहें।

शब्दार्थ-सत्या = सत्य भाषण करने वाली। जगहें = निन्दा की (धिक्कारा)। औरसम् = सगे (बेटे) को। निर्जितम् = पराजित, हारे हुए। शयानम् = सोते हुए, लेटे हुए। दीनचेतसम् = उदास हृदय वाले। अनन्दनम् = दूसरों की प्रसन्नता को बढ़ाने वाले । अधर्मज्ञम् = धर्म को न जानने वाले। द्विषताम् = शत्रुओं के। हर्षवर्धनम् = हर्ष को बढ़ाने वाले, (आनन्दित करने वाले)।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उधृत है। यह पाठ महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में विदुरा द्वारा अपने पुत्र को धिक्कारने का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-निश्चय से सत्य भाषण करने वाली विदुरा (माँ) ने सिन्धुराज से पराजित, सोए हुए, उदास या खिन्न मन वाले, दूसरों को नाराज़ करने वाले, धर्म को न जानने वाले, शत्रुओं को आनन्दित करने वाले अपने सगे बेटे को धिक्कारा।

भावार्थ भाव यह है कि विदुरा के पुत्र में छः दोष थे। सिन्धुराज से हारना, सोए रहना, उदास रहना, दूसरों को प्रसन्न न करना, धर्म को न मानना, शत्रुओं को आनन्दित करना। इन अवगुणों के कारण विदुरा ने अपने पुत्र को धिक्कारा। (उसकी भर्त्सना की)।

3. उत्तिष्ठ हे कापुरुष मा शेष्वैवं पराजितः।
अमिन्नान्नदयन्सर्वा निर्मानो बन्धुशोकदः ॥3॥

अन्वय हे कापुरुष! सर्वान् अमित्रान् नन्दयन् निर्मानः बन्धुशोकदः एवं पराजितः एवं मा शेष्व उत्तिष्ठ।

शब्दार्थ-उत्तिष्ठ = उठो। हे कापुरुष = हे कायर पुरुष। मा = मत। शेष्वैवं (शेष्व + एवम्) = इस प्रकार सोओ। पराजितः = पराजित होने वाले। अमित्रान् = शत्रुओं को। नन्दयन् = आनन्दित करते हुए। निर्मानः = सम्मान से रहित। बन्धुशोकदः = बन्धुओं को शोक प्रदान करने वाला। एवम् = इस प्रकार।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ – महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक के द्वारा विदुरा अपने पुत्र संजय की निन्दा करते हुए उसे उत्साहित कर रही है।

सरलार्थ-अरे कायर पुरुष! (अपने) सभी दुश्मनों को आनन्दित करने वाले, सम्मान से रहित, बन्धु-बान्धवों को शोक प्रदान करने वाले एवं पराजित होने वाले (तुम) इस प्रकार मत सोओ, उठो।

भावार्थ भाव यह है कि सन्तान की प्रथम शिक्षिका माता होती है। माताएँ ही अपने पुत्रों को वीर एवं साहसी बना सकती हैं। इसलिए विदुरा माता भी अपने पुत्र को वीर एवं साहसी बनने की शिक्षा देती है।

4. उद्भावयस्व वीर्यं वा तां वा गच्छ ध्रुवां गतिम्।
धर्मं पुत्राग्रतः कृत्वा किं निमित्तं हि जीवसि ॥4॥

अन्वय पुत्र! धर्मम् अग्रतः कृत्वा वीर्यं वा उद्भावय स्व तां ध्रुवां वा गतिं गच्छ हि किं निमित्तं जीवसि? शब्दार्थ-उद्भावयस्व = प्रकट करो। वीर्यं = वीरता को। ध्रुवाम् = अटल, निश्चित । अग्रतः = आगे। निमित्तम् = कारण।

प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महता धनम्’ नामक पाठ से उधृत है। यह पाठ महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में विदुरा अपने पुत्र को धिक्कारती हुई समझा रही है।

सरलार्थ हे पुत्र! धर्म को आगे करके या तो वीरता को प्रकट करो अथवा उस अटल या निश्चित गति (मृत्यु) को प्राप्त करो। (इस स्थिति में) निश्चय से तम किस कारण जी रहे हो?

भावार्थ भाव यह है कि हे पुत्र! इस कायरतापूर्ण स्थिति में तुम्हारा जीवित रहना किस काम का? या तो तुम अपनी वीरता का परिचय दो अथवा युद्ध में वीरगति को प्राप्त करते हुए मृत्यु को प्राप्त करो।

5. कुरु सत्त्वं मानं च विद्धि पौरुषमात्मनः।
उद्भावय कुलं मग्नं त्वत्कृते स्वयमेव हि ॥5॥

अन्वय-स्वयम् एव सत्त्वं मानं च कुरु आत्मनः पौरुषं विद्धि, हि त्वत्कृते मग्नं कुलम् उद्भावय।

शब्दार्थ-सत्त्वम् = शक्ति-वैशिष्ट्य, वीरता, चैतन्य, शक्ति । विद्धि = समझो, जानो। आत्मनः = अपने। पौरुषम् = पुरुषत्व को, शूरता या बल को। उद्भावय = प्रकट करो, व्यक्त करो। मग्नम् = डूबे हुए को। त्वत्कृते = तुम्हारे लिए (तुम्हारे कारण)।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में विदुरा अपने पुत्र को समझाते हुए कहती है कि सरलार्थ हे पुत्र! तुम स्वयं ही अपनी वीरता अथवा शक्ति वैशिष्ट्य को व्यक्त करो, सम्मान प्रकट करो एवं अपने पौरुष या पराक्रम को जानो। क्योंकि तुम्हारे लिए ही (तुम्हारे कारण ही) यह वंश अथवा कुल डूब रहा है। अतः तुम इसे प्रकट करो। अर्थात् अपने कुल की मर्यादा को जानो, समझो।

भावार्थ भाव यह है कि अपने कुल या वंश को तारने वाला अथवा बचाने वाला पुत्र ही होता है। इसलिए विदुरा अपने बेटे को वंश की मर्यादा को बचाने के लिए प्रेरित करती है।

6. यस्य वृत्तं न जल्पन्ति मानवा महदद्भुतम् ।
राशिवर्धनमात्रं स नैव स्त्री न पुनः पुमान् ॥6॥

अन्वय-मानवाः यस्य महत् अद्भुतं राशिवर्धनमात्रं वृत्तं न जल्पन्ति, सः न एव स्त्री न पुनः पुमान् (अस्ति)।

शब्दार्थ-वृत्तम् = वृत्तान्त को। जल्पन्ति = कहते हैं, बोलते हैं। महत् अद्भुतम् = अत्यन्त आश्चर्यजनक। राशिवर्धनमात्रं = मात्र संख्या बढ़ाने वाले। पुमान् = पुरुष।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में विदुरा अपने पुत्र को सम्बोधित करते हुए कहती है

सरलार्थ मनुष्य जिसके अत्यन्त आश्चर्यजनक कार्य का वर्णन न करते हों जो केवल संख्या बढ़ाने वाला हो वह मनुष्य न तो स्त्री है और न ही पुरुष है।

भावार्थ-भाव यह है कि जिस पुरुष के जीवन में किए गए, कार्यों में कोई विशेषता न हो जो केवल गिनती मात्र के लिए हो वह व्यक्ति न तो स्त्री है और न ही पुरुष है। श्रेष्ठ मनुष्य के कार्य आश्चर्यजनक होने चाहिएँ।

7. य आत्मनः प्रियसुखे हित्वा मृगयते श्रियम्।
अमात्यानामथो हर्षमादधात्यचिरेण सः ॥7॥

अन्वय-यः आत्मनः प्रियसुखे हित्वा श्रियम् मृगयते, अथ सः अचिरेण अमात्यानां हर्षम् आदधाति।

शब्दार्थ-हित्वा = छोड़कर। श्रियम् = सुन्दरता, शोभा, लक्ष्मी, सफलता। मृगयते = खोजता है। अचिरेण = शीघ्र ही। अमात्यानाम् = मन्त्रियों के। आदधाति = धारण करता है, उत्पन्न करता है।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में विदुरा अपने पुत्र को सम्बोधित करती हुई तथा धिक्कारती हुई कहती है

सरलार्थ-जो अपने प्रिय सुख को त्यागकर सफलता (शोभा सुन्दरता) या लक्ष्मी को खोजता है, वह शीघ्र ही मन्त्रियों के लिए हर्ष उत्पन्न करता है।

भावार्थ-भाव यह है कि जो राजा अपने शारीरिक सुख का त्याग करके सम्पूर्ण प्रजा की समृद्धि के लिए प्रयासरत रहता है, उससे सभी मन्त्री प्रसन्न रहते हैं।

8. पुत्रः उवाच
किं नु ते मामपश्यन्त्याः पृथिव्या अपि सर्वथा।
किमाभरणकृत्यं ते किं भोगैर्जीवितेन वा ॥8॥

अन्वय-नु सर्वथा माम् अपश्यन्त्याः पृथिव्याः अपि ते किम्, ते आभरणकृत्यं किम् भोगैः जीवितेन वा किम् ?

शब्दार्थ-अपश्यन्त्याः = न देखते हुए। सर्वथा = पूर्ण रूप से। आभरणकृत्यं = आलंकारिक कार्य। भोगैर्जीवितेन (भोगैः + जीवितेन) = भोगों से अथवा जीवन से।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में विदुरा के पुत्र ने उसकी बातों का उत्तर देते हुए कहा है

सरलार्थ-पुत्र बोला, निश्चय से पूर्ण रूप से मुझको न देखती हुई तुमको इस पृथ्वी का भी क्या लाभ? तुम्हारे आलंकारिक होने से भी क्या लाभ? भोगों से युक्त इस जीवन से भी क्या लाभ? अर्थात् पृथ्वी, आभूषण एवं भोग सब कुछ तुम्हारे लिए व्यर्थ हैं।

भावार्थ भाव यह है कि विदुरा का पुत्र अपनी पराजय से व्यथित है। उसने व्यथा से युक्त अपने हृदय के उद्गारों को यहाँ पर व्यक्त किया है। वह कहना चाहता है कि मेरे जीवित न रहने पर आभूषण तथा भोगयुक्त जीवन सब व्यर्थ है।

9. माता उवाच
यमाजीवन्ति पुरुषं सर्वभूतानि संजय।
पक्वं द्रुममिवासाद्य तस्य जीवितमर्थवत् ॥9॥

अन्वय संजय! सर्वभूतानि यं पुरुषं पक्वं द्रुतम् इव आसाद्य आजीवन्ति तस्य जीवितम् अर्थवत् (भवति)।

शब्दार्थ-आजीवन्ति = आश्रय या सहारा लेते हैं। सर्वभूतानि = सारे प्राणी। पक्वम् = पका हुआ। द्रुतम् = वृक्षों को। आसाद्य = प्राप्त करके। अर्थवत् = सफल।
प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में अपने हृदयोद्गारों को व्यक्त करने वाले अपने पुत्र से विदुरा कह रही है।

सरलार्थ हे पुत्र संजय! सभी प्राणी जिस पुरुष को पके हुए पेड़ की तरह प्राप्त करके उसका आश्रय या सहारा ग्रहण करते हैं उसी पुरुष का जीवन सफल होता है।

भावार्थ-भाव यह है कि जिस व्यक्ति का सहारा लेकर सभी सामान्य प्राणी अपना जीवन सुख से व्यतीत करते हैं, वही पुरुष सफल जीवन वाला कहलाता है। विदुरा की इच्छा है कि उसका पुत्र भी ऐसा ही व्यक्ति बने, जिसके सहारे से अन्य प्राणी अपना जीवन सुखपूर्वक व्यतीत कर सकें।

10. स्वबाहुबलमाश्रित्य योऽभ्युज्जीवति मानवः।
स लोके लभते कीर्ति परत्र च शुभां गतिम् ॥10॥

अन्वय यः मानवः स्वबाहुबलम् आश्रित्य अभि उत् जीवति सः लोके कीर्तिं लभते, परत्र च शुभाम् गतिम्. (लभते)।

शब्दार्थ-स्व = अपना। आश्रित्य = आश्रय लेकर। अभ्युज्जीवति = जीवित रहता है। कीर्तिम् = यश को। लभते = प्राप्त करता है। परत्र = परलोक में। शुभाम् = अच्छी, उत्तम।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-माता विदुरा अपने पुत्र को समझाते हुए कहती है।

सरलार्थ-जो मनुष्य अपनी भुजाओं की शक्ति का सहारा लेकर जीवित रहता है, वह (इस) लोक में यश प्राप्त करता है और परलोक में श्रेष्ठ गति को प्राप्त करता है।

भावार्थ-भाव यह है कि जिस व्यक्ति को अपने बाहुबल पर विश्वास है, वह लोक-परलोक दोनों जगह सम्मानित होता है। लोक में उसकी प्रसिद्धि होती है तथा परलोक में मोक्ष की प्राप्ति होती है।

11. कुन्ती उवाच
सदश्व इव स क्षिप्तः प्रणुनो वाक्यसायकैः।
तच्चकार तथा सर्वं यथावदनुशासनम् ॥11॥

अन्वय-सः वाक्यसायकैः क्षिप्तः सत् अश्वः इव प्रणुन्नः यथावत् अनुशासन तथा तत् सर्वं चकार।

शब्दार्थ-सदश्वः (सत् + अश्वः) = अच्छा घोड़ा। क्षिप्तः = फेंका गया। प्रणुन्नः = (प्र. नुइ. क्त, पु० प्र० एकवचन) प्रेरित किया हुआ। वाक्यसायकैः = वाणी के बाणों से। चकार = किया। अनुशासनम् = आदेश, उपदेश ।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘मानो हि महतां धनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वेदव्यासकृत महाकाव्य ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में कुन्ती विदुरा के पुत्र के विषय में अपने विचार व्यक्त करती है।

सरलार्थ-कुन्ती बोली-वह विदुरा का पुत्र (अपनी माता के) वाणी रूपी बाणों के फैंकने पर अर्थात् वाणी द्वारा उसी प्रकार प्रेरित हुआ जिस प्रकार श्रेष्ठ घोड़ा कोड़े के इशारे से ही चल पड़ता है। अर्थात् जैसा (माता का) उपदेश था उसने वैसा ही सब कुछ किया। उसने कायरता का परित्याग करके स्वाभिमान प्राप्त कर लिया।

भावार्थ भाव यह है कि विदुरा के उपदेश से उसके पुत्र ने कायरता का परित्याग कर दिया तथा स्वाभिमान को पुनः प्राप्त करके अपनी माता का मान बढ़ाया।

मानो हि महतां धनम् (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

प्रस्तुत पाठ महर्षि वेदव्यास-रचित ‘महाभारत’ के उद्योग पर्व के 131, 134 अध्यायों से संकलित है। इस पाठ में क्षत्रिय धर्म के कर्त्तव्यों का उपदेश देती हुई कुन्ती के प्राचीन इतिहास का उल्लेख करते हुए विदुरा द्वारा सिन्धुराज से युद्ध में हारे हुए अपने बेटे को कायरता छोड़कर, अपने स्वाभिमान को पुनः प्राप्त करने का उपदेश दिया गया है। पाठ में वर्णित श्लोकों में मनुष्य के कुल के उत्थान, आत्मिक शक्ति तथा परोपकार की महत्ता और उसके श्रेष्ठतम स्वरूप का चित्रण है। इसके साथ ही यह पाठ मनुष्य को पुरुषार्थ तथा उद्योग की शिक्षा प्रदान करता है। वस्तुतः महाभारत को भारतीय संस्कृति का कालजयी दस्तावेज माना गया है जिसमें इतिहास, धर्म, दर्शन, साहित्य एवं कला आदि का विशद् वर्णन है। ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ भी महाभारत का ही अंश है। यह एक उपजीव्य काव्य ग्रन्थ भी है। महाभारत में प्रायः अनुष्टुप् छन्द का प्रयोग किया गया है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 4 मानो हि महतां धनम् Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

HBSE 11th Class Sanskrit परोपकाराय सतां विभूतयः Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतभाषया उत्तरत
(क) जातकमालायाः लेखकः कः?
(ख) कथायां वर्णिते जन्मनि बोधिसत्त्वः कः बभूव?
(ग) महासत्त्वः मीनानां कैः परमनुग्रहम् अकरोत् ?
(घ) सरः लघुपल्वलमिव कथमभवत् ?
(ङ) बोधिसत्त्वः किमर्थं चिन्तामकरोत् ?
(च) तोयं प्रतिदिनं केन स्पर्धमानं क्षीयते स्म?
(छ) आकाशे अकाला अपि के प्रादुरभवन्?
(ज) कया आशङ्कया बोधिसत्त्वः पुनः पुनः पर्जन्यं प्रार्थितवान् ?
(झ) शक्रः केषां राजा आसीत् ?
(ञ) अस्माभिः कुत्र प्रयतितव्यम् ?
उत्तराणि:
(क) जातकमालायाः लेखकः आर्यशूरः अस्ति।
(ख) कथायां वर्णिते जन्मनि बोधिसत्त्वः मत्स्याधिपतिः बभूव।
(ग) महासत्त्वः मीनानां दानप्रियवचनादिक्रमैः परमनुग्रहम् अकरोत्।
(घ) सरः निदाघकाले ज्वालानुगतेनेव मारुतेन पिपासावशादिव प्रत्यहम् आपीयमानं लघुपल्वलमिवाभवत्।
(ङ) विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः चिन्तामकरोत् ।
(च) तोयं प्रतिदिनम् आयुषा स्पर्धमानं क्षीयते स्म।
(छ) आकाशे अकाला अपि मेघाः प्रादुरभवन्।
(ज) वर्षनिवृत्तिशङ्कया बोधिसत्त्वः पुनः पुनः पर्जन्यं प्रार्थितवान्।
(झ) शक्रः देवानां राजा आसीत् ।
(ञ) अस्माभिः शीलविशुद्धौ प्रयतितव्यम्।

2. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) बोधिसत्त्वः परहितसुखसाधने ………………….. अभवत्।
(ख) तत्रस्थिताः मीनाः जलाभावात् ………………….. इव संजाताः।
(ग) विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः …………. आपेदे।
(घ) स महात्मा स्वकीयसत्यतपोबलमेव तेषां ……….. अमन्यत।
(ङ) तत् ……………………… तोयसमृद्धिमवाप।
उत्तराणि:
(क) बोधिसत्त्वः परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत्।
(ख) तत्रस्थिताः मीनाः जलाभावात् मृतप्रायाः इव संजाताः।
(ग) विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्ताम् आपेदे।
(घ) स महात्मा स्वकीयसत्यतपोबलमेव तेषां रक्षणोपायम् अमन्यत।
(ङ) तत् सरः तोयसमृद्धिमवाप।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

3. सप्रसङ्ग व्याख्या कार्या
(क) बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकार-अभ्यासवशात् तत्रस्थः अपि परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत्।
(ख) अस्मद्व्यसनसङ्कृष्टाः समायान्ति नो द्विषः ।
(ग) शीलवताम् इह एव कल्याणाः अभिप्रायाः वृद्धिम् आप्नुवन्ति।
उत्तराणि:
(क) प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से संकलित है। भगवान बोधिसत्त्व ने जब-जब जन्म लिया तब-तब उन्होंने नेकी और ईमानदारी से कार्य किए जिससे कि वे लोगों में चर्चा के विषय बन गए। इसी प्रकार का आचरण मत्स्याधिपति के रूप में भी हुआ जैसाकि कहा गया है

व्याख्या-बहुत-से जन्मों में परोपकार अभ्यास के कारण परवश हुए भगवान बोधिसत्त्व ने इस योनि में स्थित होकर भी अपना जीवन दूसरों के कल्याण में तथा सुख प्रदान करने में लगा दिया। अपनी सच्चाई तथा तपस्या की शक्ति के आधार पर उन्होंने तालाब में रहने वाली सभी मछलियों की प्राणरक्षा की क्योंकि सत्त्व गुण से युक्त आचरण द्वारा देवों को भी वश में किया जा सकता है।

(ख) प्रसंग-प्रस्तुत श्लोकांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से संकलित है। एक बार जब पर्याप्त वर्षा नहीं हुई तब गर्मी के कारण दिन-प्रतिदिन उस तालाब का पानी कम होता गया। इससे तालाब में रहने वाली मछलियों के प्राण संकट में पड़ गए। ऐसी स्थिति में भगवान बोधिसत्त्व ने मछलियों के विषय में सोचा

व्याख्या-“हमारे दुःखों से खिंचे हुए हमारे शत्रुगण भी आ रहे हैं।” जब मछलियों की आयु दिन-प्रतिदिन पानी की तरह घटती जा रही थी। तब ऐसा कोई उपाय नहीं था कि उन्हें बचाया जा सके। वर्षा ऋतु के आगमन का कोई संकेत भी दिखाई नहीं दे रहा था। ऐसी स्थिति में तालाब के किनारे पर रहने वाले बगुले, कौवे आदि मछलियों के भक्षण करने वाले पक्षी रूपी शत्रु दिन-प्रतिदिन बढ़ते ही जा रहे थे। इस कारण उस तालाब की मछलियों की स्थिति अत्यन्त चिन्तनीय बन गई।

(ग) प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से संकलित है। भगवान् बोधिसत्त्व के प्रयास से तालाब जल से परिपूर्ण हो गया। वापस लौटते हुए इन्द्रदेव ने भी मत्स्येन्द्र नाथ, भगवान् बोधिसत्त्व की आराधना की क्योंकि

व्याख्या-शीलवान् महापुरुषों के कल्याणकारी मनोरथ इस लोक एवं परलोक दोनों में ही वृद्धि को प्राप्त होते हैं। इसलिए प्रत्येक मनुष्य का कर्त्तव्य है कि ऐसे महापुरुषों का अनुसरण करते हुए सदाचार के लिए निरन्तर प्रयासरत रहे।

4. अधोलिखितशब्दान् ल्यप्प्रत्ययान्तेषु शतृप्रत्ययान्तेषु शानच्प्रत्ययान्तेषु च विभज्य लिखत
आपीयमानम्, अवेक्ष्य, स्पर्धमानम्, समापीड्यमानम्, निःश्वस्य, रत्नायमानानि, अभिगम्य, संराध्यन्, विमृशन्, समुल्लोकयनम्।
उत्तराणि:
ल्यप
निःश्वस्य = निः + श्वस् + क्त्वा + ल्यप् ।
अवेक्ष्य = अव + ईक्ष् + क्त्वा + ल्यप्।
अधिगम्य = अधि + गम् + क्त्वा + ल्यप।
शतृ-
संराधयन् = सम् + राध् + शतृ (पु० ए० व०)
विमृशन् = वि + मृश् + शतृ (पु० प्र० ए० व०)
समुल्लोकयन् = सम् + उत् + लोक + शतृ (पु० प्र० ए० व०)
शानच
आपीयमानम् = आ + पा + शानच
स्पर्धमानम् = स्पर्ध + शानच्
समापीड्यमानम् = सम् + आ + पीड् + कर्मवाच्य + शानच्
रत्नायमानानि = रत्न (नामधातु) रत्नाय + शानच् :

5. विशेषणानि विशेष्यैः सह योजयत

(क) सरसिइष्टानाम्
(ख) धरण्याकदम्बकुसुमगौरेण
(ग) अपत्यानाम्हंसचक्रवाकादिशोभिते
(घ) नवसलिलेनअभितप्तया
(ङ) पक्षिणःज्वालानुगतेन
(च) बोधिसत्त्वःतत्रस्थाः
(छ) मीनःसलिलतीरवासिनः
(ज) मारुतेनकरुणायमान:

उत्तराणि:

विशेषणविशेष्य
(क) सरसिहंसचक्रवाकादिशोभिते
(ख) धरण्याअभितप्तया
(ग) अपत्यानाम्इष्टानाम्
(घ) नवसलिलेनकदम्बकुसुमगौरेण
(ङ) पक्षिणःसलिलतीरवासिनः
(च) बोधिसत्त्वःकरुणायमानः
(छ) मीनःतत्रस्थाः
(ज) मारुतेनज्वालानुगतेन

6. अधोलिखितपदानि संस्कृतवाक्येषु प्रयुध्वम्
कस्मिंश्चित्, भाग्यवैकल्यात्, आपीयमानम्, लक्ष्यते, विमृशन्, अभिगम्य, प्रयतितव्यम् ।
उत्तराणि:

शब्द/पदम्अर्थःवाक्य-प्रयोगः
(i) कस्मिंश्चित्किसीकस्मिंश्चित् वने एकः आश्रमः अस्ति।
(ii) भाग्यवैकल्यात्भाग्य के अनुकूल न होने परभाग्यवैकल्यात् आजीविकां प्राप्तु न शक्नोमि।
(iii) आपीयमानम्पीये जाने परप्रत्यहम् आपीयमानं तत् सरः लघुपल्वलमिवाभवत्।
(iv) लक्ष्यतेदिखाई देता हैअद्यापि च जलदागमः चिरेणैव लक्ष्यते।
(v) विमृशन्विचार करते हुएजलदागम-विषये विमृशन् बोधिसत्त्वः अवदत्।
(vi) अधिगम्यपास आकरइन्द्र: साक्षात् अधिगम्य एनम् उवाच।
(vii) प्रयतितव्यम्प्रयत्न करना चाहिएअस्माभिः शीलविशुद्धौ प्रयतितव्यम्।

7. पर्यायवाचकं लिखत
मीनः, पक्षी, प्रत्यहमू, आपद्, पर्जन्यः।
उत्तराणि:
मीनः = मत्स्यः, मकरः, झषः।
पक्षी = खगः, विहगः, खेचरः।
प्रत्यहमू नित्यं, प्रतिदिनम्।
आपद् = सड्कटः, विपद्।
पर्जन्यः = मेघ:, जलदः, पयोदः।

8. अधोलिखितवाक्येषु उपमानानि योजयत
(क) ……………. इव मीनानां परमनुग्रहं चकार।
(ख) …… इव तोयं प्रत्यहं क्षीयते।
(ग)……. इव इमे पयोदाः क्षरन्ति।
(घ) ……………… इव नवसलिलेन सरः परिपूर्णं न जातम् ।
(ङ) सरः ग्रीष्मकाले ………………… इव सजातम्।
उत्तराणि:
(क) इष्टानां इव मीनानां परमनुग्रहं चकार।
(ख) आयुषा इव तोयं प्रत्यहं क्षीयते।
(ग) कलशा इव इमे पयोदाः क्षरन्ति।
(घ) कदम्बकुसुमगौरेण इव नवसलिलेन सरः परिपूर्णं न जातम्।
(ङ) सरः ग्रीष्मकाले लघुपल्लवम् इव सञ्जातम्।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

योग्यताविस्तारः

अधोलिखितानां सूक्तीनाम् अध्ययनं कृत्वा प्रस्तुतपाठेन भावसाम्यम् अवधत्त

(1) पिबन्ति नयः स्वयमेव नाम्भः
स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः।
धाराधरो वर्षति नात्महेतोः
परोपकाराय सतां विभूतयः।
उत्तरम्:
बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकाराभ्यास वशात्
तत्रस्थः अपि परहित सुख साधने व्यापृतः अभवत्।

(2) अष्टादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् ।
परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्॥
उत्तरम्:
महात्मा स्वकीय सत्यतपोबलमेव तेषां रक्षणोपायम् अमन्यत।

(3) श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम् ।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्॥
उत्तरम्:
शीलवतां इह एव कल्याणाः अभिप्रायाः वृद्धिम् आप्नुवन्ति प्रागेव परत्र च।

(4) छायामन्यस्य कुर्वन्ति तिष्ठन्ति स्वयमातपे।
फलान्यपि परार्थाय वृक्षाः सत्पुरुषा इव॥
उत्तरम्:
इष्टानामिव च स्वेषाम् अपत्यानाम् उपरि सौहार्दत्वात् महासत्वः तेषां मीनानां दानप्रियं वचनादिक्रमैः परमनुग्रहं चकार।

(5) ऊर्ध्वबाहुर्विरोम्येष न च कश्चिच्छृणोति मे।
परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्।।
उत्तरम्:
सलिलतीरवासिनः पक्षिगणाः तान् मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म, तत्रैव महात्मा स्वकीय सत्य तपोबलमेव तेषां रक्षणोपायम् अमन्यत्।

(6) भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैः
नवाम्बुभिर्दूरविलम्बिनो घनाः।
अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः
स्वभाव एवैष परोपकारिणाम।।
उत्तरम्:
विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्तामापेदे। कष्टा बत इयम् आपतिता मीनानाम् ।

(7) प्रदानं प्रच्छत्रं गृहमुपगते सम्भ्रमविधिः,
प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं चाप्युपकृतेः।
अनुत्सेको लक्ष्म्यामनभिभवगन्धाः परकथाः
सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम्॥
उत्तरम्:
बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकाराभ्यास वशात् तत्रस्थः अपि परहित सुखसाधने व्यापृतः अभवत् ।

HBSE 11th Class Sanskrit परोपकाराय सतां विभूतयः Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् गद्यांशान् पठित्वा एतदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांशों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

(1) बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकाराभ्यासवशात् तत्रस्थः अपि परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत्। इष्टानामिव च स्वेषाम् अपत्यानाम् उपरि सौहार्दत्वाद् महासत्त्वः तेषां मीनानां दानप्रियवचनादिक्रमैः परमनुग्रह चकार।
(i) कः परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत् ?
(ii) केषाम् उपरि परमनुग्रहं चकार?
(iii) महासत्त्वः मीनानां कैः परमनुग्रहम् अकरोत् ?
उत्तराणि:
(i) महासत्त्वः बोधिसत्त्वः परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत् ।
(ii) स्वेषाम् अपत्यानामुपरि परमनुग्रहं चकार।।
(iii) महासत्त्वः मीनानाम् दानप्रियवचनादिक्रमैः परमनुग्रहं अकरोत् ।

(2) सलिलतीरवासिनः पक्षिणः वायसगणाः च यावत् तान् मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म तावद् विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्तामापेदे। कष्टा बत इयम् आपद् आपतिता मीनानाम्।
(i) कः करुणायमानः चिन्तामापेदे?
(ii) केषाम् इयम् आपद् आपतिता?
(iii) के मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म?
उत्तराणि:
(i) बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्तामापेदे।
(ii) मीनानाम् इयम् आपद् आपतिता।
(iii) सलिलतीरवासिनः वायसगणाः पक्षिणः च तान् मत्स्यान भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म।

(3) बोधिसत्त्वः समन्ततोऽभिप्रसृतैः सलिलप्रवाहैरापूर्यमाणे सरसि, धारानिपातसमकालेन विद्रुतवायसाये पक्षिगणे, लब्धजीविताशे च प्रमुदिते मीनगणे प्रीत्याभिसार्यमाणहृदयो वर्षानिवृत्तिसाशङ्कः पुनः पुनः पर्जन्यमाबभाषे।
(i) बोधिसत्त्वः कम् आबभाषे?
(ii) कस्मिन् बोधिसत्त्व अभिसार्यमाणहृदयः अभवत् ?
(iii) सरः कीदृशः अभवत् ?
उत्तराणि:
(i) बोधिसत्त्वः पर्जन्यम् आबभाषे।
(ii) मीनगणे बोधिसत्त्वः अभिसार्यमाण हृदयः अभवत् ।
(iii) सरः समन्ततोऽभिप्रसृतैः सलिलप्रवाहैरापूर्यमाणः अभवत्।

II. स्थूल पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूल पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।)
(i) जातकमालायाः लेखकः आर्यशूरः
(ii) आकाशे अकाला अपि कालमेघाः प्रादुरभवन् ।
(iii) शक्रः देवानां राजा आसीत् ।
(iv) मीनाः जलाभावात् मृतप्रायाः इव संजाताः।
उत्तराणि:
(i) जातकमालायाः लेखकः कः?
(ii) आकाशे अकाला अपि के प्रादुरभवन् ?
(iii) शक्रः देवानां कः आसीत् ?
(iv) मीनाः कस्मात् मृतप्रायाः इव संजाताः?

बहृविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाशच

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. जातकमालायाः लेखकः कः?
(A) बोधिसत्त्वः
(B) भगवान् बुद्धः
(C) आर्यशूरः
(D) आर्यशेनः
उत्तरम्:
(C) आर्यशूरः

2. शक्रः केषां राजा आसीत?
(A) मत्स्यानाम्
(B) मेघानाम्
(C) बौद्धानाम्
(D) वेदानाम्
उत्तरम्:
(B) मेघानाम्

3. ‘प्रत्यहनि’ इति पदस्य विग्रहोऽस्ति
(A) अहनि-अहनि
(B) प्रत्येक अहनि
(C) प्रति अहनि
(D) प्रताहनि
उत्तरम्:
(A) अहनि-अहनि

4. ‘संराध्य’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) संर + आध्य
(B) समरा + ध्य
(C) समरो + ध्य
(D) सम् + आराध्य
उत्तरम्:
(D) सम् + आराध्य

5. ‘प्रति + अहं’ अत्र संधियुक्तपदम् अस्ति
(A) प्रतिअह
(B) प्रतिऽहं
(C) प्रत्यहम्
(D) प्रत्याहमं
उत्तरम्:
(C) प्रत्यहम्

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

6. ‘अव + ईक्ष् + क्त्वा + ल्यप्’ अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति
(A) अवीक्षय
(B) अविक्षय
(C) अवक्षय
(D) अवेक्ष्य
उत्तरम्:
(D) अवेक्ष्य

7. ‘विमृशन्’ इति पदे कः प्रत्यय?
(A) शन्
(B) न्यत्
(C) शतृ
(D) घञ्
उत्तरम्:
(C) शतृ

8. ‘करुणायमानः बोधिसत्त्वः’ अत्र विशेषणपदम् किम्?
(A) करुणायमानः
(B) बोधिसत्त्वः
(C) करुणा
(D) सत्त्वः
उत्तरम्:
(A) करुणायमानः

9. ‘मीनः’ इति पदस्य पर्यायपदम् किम्?
(A) मत्स्यः
(B) खगः
(C) विहगः
(D) अण्डजः
उत्तरम्:
(A) मत्स्यः

10. ‘अमंगल्याः’ इति पदस्य विलोम पदं किम् ?
(A) अकल्याणाः
(B) वेमंगल्याः
(C) कल्याणाः
(D) अनमंगल्याः
उत्तरम्:
(C) कल्याणाः

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क) (i) ‘सञ्चिन्त्य’ अस्य सन्धिविच्छेदः ………….. अस्ति।
(ii) ‘बोधिसत्त्वः करुणायमानः’ इति विशेषणस्य विशेष्य पदम् ………. अस्ति।
(iii) ‘निःश्वस्य’ अत्र प्रकृति प्रत्यय विभागः ……. अस्ति ।
उत्तराणि:
(i) सम् + चिन्त्य,
(ii) बोधिसत्त्वः,
(iii) निः + श्वस् + ल्यप्।

(ख) (i) “सम् + राध् + शतृ पु०ए०व०’ अत्र निष्पन्न रूपम् ……… अस्ति।
(ii) ‘खगः’ इति पदस्य पर्याय पदं ………. वर्तते।
(iii) ‘क्षीयते’ इति पदस्य विलोम पदं ……….. वर्तते।
उत्तराणि:
(i) संराधयन्
(ii) शकुन्तः
(iii) वर्धते।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) पक्षिणः,
(ii) अधिगम्य,
(ii) क्षरन्ति।
उत्तराणि:
(i) पक्षिणः (पक्षीगण) पक्षिणः मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति।
(ii) अधिगम्य (पास आकर)-शक्रः अधिगम्य उवाच।
(iii) क्षरन्ति (बरस रहे हैं)-नदन्तः पयोदाः क्षरन्ति ।

गद्यांशों/पद्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. बोधिसत्त्वः किल कस्मिंश्चित् नातिमहति कमलकुवलयादि-विभूषितसलिले हंसचक्रवाकादिशोभिते तीरान्ततरुकुसुमावकीर्णे सरसि मत्स्याधिपतिः बभूव। बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकाराभ्यासवशात् तत्रस्थः अपि परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत् । इष्टानामिव च स्वेषाम् अपत्यानाम् उपरि सौहार्दत्वाद् महासत्त्वः तेषां मीनानां दानप्रिय-वचनादिक्रमैः परमनुग्रहं चकार।

शब्दार्थ बोधिसत्त्वः = भगवान बुद्ध। किल = निश्चित ही। कुवलय = नील कमल। चक्रवाकादिशोभिते = चक्रवाक (चकवा) आदि पक्षिगणों से सुशोभित। तत्रस्थः अपि = वहाँ उस जन्म में स्थित होते हुए भी। व्यापृतः = लीन। अपत्यानाम् = सन्तानों के। अनुग्रहम् = कृपा।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में मत्स्याधिपति के रूप में जन्म लेने वाले बोधिसत्त्व के महान् गुणों का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-निश्चय से बोधिसत्त्व किसी छोटे कमलों, नील कमलों आदि से विभूषित जल वाले हंस, चक्रवाक आदि पक्षिगणों से सुशोभित, किनारे के प्रान्तों पर पेड़ों और फूलों से परिपूर्ण तालाब में मछलियों के स्वामी के रूप में अवतीर्ण हुए। बहुत जन्म-जन्मान्तरों में परोपकार करने के अभ्यास के वश वहाँ उस जन्म में स्थित होते हुए भी दूसरों की भलाई और सुख-साधन में लीन हुए और प्रियजनों की भाँति अपनी सन्तानों के ऊपर सौहार्द के कारण महान् उदार प्राणी के रूप में उन मछलियों पर दान प्यारे वचनों आदि के क्रमों में अत्यन्त कृपा की।

भावार्थ-भाव यह है कि बोधिसत्त्व जन्म-जन्मान्तरों से परहित, परोपकार और पर-सुख की साधना में लीन रहे। मत्स्याधिपति के रूप में भी उनकी वह उत्कृष्ट वृत्ति तालाब में रहने वाली मछलियों के प्रति स्थिर थी। वे उन पर अपनी विशेष एवं महती कृपा दर्शाते थे।

2. अथ कदाचित् सत्त्वानां भाग्यवैकल्यात् प्रमादाच्च सम्यग् देवो न ववर्ष । वृष्टेः अभावे तत् सरः कदम्बकुसुमगौरेण नवसलिलेन यथापूर्वं न परिपूर्णम् जातम्। क्रमेण च उपगते निदाघकाले दिनकरकिरणैः अभितप्तया धरण्या, ज्वालानुगतेनेव मारुतेन पिपासावशादिव प्रत्यहम् आपीयमानं तत् सरः लघुपल्वलमिवाभवत्।

शब्दार्थ-सत्त्वानाम् = प्राणियों के। भाग्यवैकल्यात् = भाग्य के प्रतिकूल होने पर। प्रमादाच्च = और लापरवाही से। सम्यग् = भली-भाँति, अच्छी प्रकार से। ववर्ष = वृष्टि की। कदम्बकुसुमगौरेण = कदम्ब के पुष्प के समान गोरे रंग वाले (श्वेत)। नवसलिलेन = नये पानी से। यथापूर्वम् = पहले जैसे। उपगते = समीप होने पर । निदाघकाले = ग्रीष्म ऋतु के समय में। दिनकरकिरणैः = सूर्य की किरणों द्वारा। अभितप्तया = पूरी तरह से तपी हुई। धरण्या = भूमि के। ज्वालानुगतेनेव (ज्वाला.+ अनुगतेन + इव) = ज्वाला से परिपूर्ण मानो। पिपासा = प्यास। प्रत्यहम् = प्रतिदिन। आपीयमानम् = चारों तरफ से पीया जाता हुआ। लघुपल्वलमिवाभवत् = छोटे तालाब के समान हो गया।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है। ”

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में गर्मी के कारण होने वाले परिवर्तन का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-इसके बाद कभी (किसी दिन) प्राणियों के भाग्य के प्रतिकूल होने के कारण तथा उनकी लापरवाही के कारण अच्छी प्रकार से वृष्टि (वर्षा) नहीं हुई। वर्षा न होने के कारण यह तालाब कदम्ब के फूलों के समान गौर वर्ण (श्वेत) नये (ताजे) पानी से पहले की तरह परिपूर्ण नहीं हुआ तथा क्रमानुसार गर्मी के समय के समीप आने पर सूर्य की किरणों से पूरी तरह तपी हुई पृथ्वी से, ज्वाला (गर्म लौ) से परिपर्ण मानो हवा के द्वारा प्यास के कारण प्रतिदिन पिया जाता हआ वह तालाब छोटे तालाब

भावार्थ भाव यह है कि ग्रीष्म ऋतु में दुर्भाग्य के कारण वर्षा नहीं हुई। इसके परिणामस्वरूप धरती तपने लगी। धरती के तपने से एवं गर्म हवाओं के चलने से उस तालाब का जल सूखकर जोहड़ के जल के समान छोटे आकार वाला हो गया।

3. तत्रस्थिताः मीनाश्च जलाभावात् मृतप्रायाः इव सजाताः। सलिलतीरवासिनः पक्षिणः वायसगणाः च यावत् तान् मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म तावद् विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्तामापेदे। कष्टा बत इयम् आपद् आपतिता मीनानाम् ।

शब्दार्थ-तत्रस्थिताः (तत्र + स्थिताः) = वहाँ पर स्थित। मीनाश्च (मीनाः + च) = और मछलियाँ। जलाभावात् (जल + अभावात्) = पानी के अभाव के कारण। मृतप्रायाः = मरने के करीब। संजाताः = हो गईं। तीर = तट, किनारा। वायस = कौआ। विषाददैन्यवशगम् = विषाद और दीनता के वशीभूत । अवेक्ष्य = देखकर। आपेदे = प्राप्त हुआ। वत (अव्यय) = शोक के अर्थ में प्रयुक्त (हाय)। आपतिता = आ पड़ी। आपद् = विपत्ति/मुसीबत।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-गर्मी के कारण उस तालाब के जीवों की दुःखद स्थिति का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-और उस तालाब में रहने वाली मछलियाँ जल के अभाव के कारण मानो मरने के करीब हो गईं। तालाब के किनारे के पानी में रहने वाले पक्षी तथा कौए जब तक उन मछलियों को खाने के लिए सोच रहे थे, तब तक दुःख और दीनता के वशीभूत हुए मछलियों के कुल (वंश) को देखकर बोधिसत्त्व करुणा से युक्त होकर चिन्ता में पड़ गए। (सोचने लगे) हाय! यह मुसीबत जो मछलियों पर आ पड़ी है, अत्यन्त कष्ट की बात है।

भावार्थ भाव यह है कि जल के अभाव में मछलियाँ व्याकुल हो गईं। तालाब के किनारे रहने वाले पक्षी उन मछलियों को खाने की बात सोचने लगे। इस स्थिति को देखकर करुणामय बोधिसत्त्व चिन्तित होकर सोचने लगे। इस गद्यांश में उत्प्रेक्षा अलंकार का प्रयोग किया गया है।

4. प्रत्यहं क्षीयते तोयं स्पर्धमानमिवायुषा।
अद्यापि च चिरेणैव लक्ष्यते जलदागमः॥
अपयानक्रमो नास्ति नेताप्यन्यत्र को भवेत्।
अस्मद्व्यसनसकृष्टाः समायान्ति च नो द्विषः।।

अन्वय-प्रत्यहम् आयुषा स्पर्धमानम् इव तोयं क्षीयते। अद्य अपि जलदः आगमः चिरेण एव लक्ष्यते। अपयानक्रमः न अस्ति, अन्यत्र नेता अपि कः भवेत् अस्मद् व्यसनसङ्कृष्टाः च नः द्विषः समायान्ति।

शब्दार्थ-आयुषा = आयु से। स्पर्धमानम् = स्पर्धा करता हुआ। तोयम् = पानी । क्षीयते = कम होता जा रहा है। जलदागमः (जलद + आगमः) = बादलों का आगमन। चिरेण = देर से। अपयानक्रमः = बाहर जाने का रास्ता। अन्यत्र = दूसरी जगह पर।

अस्मद्व्यसनसङ्कृष्टाः = हमारे दुखों से खिंचे हुए। नः द्विषः = हमारे शत्रुगण।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में तालाब के पानी के दिन-प्रतिदिन सूखने से बोधिसत्त्व की मनोदशा का चित्रण किया गया है।

सरलार्थ-प्रतिदिन आयु से स्पर्धा करता हुआ मानो पानी-क्षीण हो रहा है तथा आज भी बादलों का आगमन दूर ही दिखाई देता है। बाहर जाने का रास्ता भी नहीं है। दूसरे स्थान पर ले जाने वाला (नेता) भी कौन बने? और हमारे दुःखों से खिंचे हुए हमारे शत्रुगण भी आ रहे हैं।

भावार्थ भाव यह है कि जिस प्रकार आय क्षीण होती है, उसी प्रकार इस तालाब का पानी भी दिन-प्रतिदिन क्षीण होता जा रहा है। वर्षा का कोई लक्षण भी दिखाई नहीं दे रहा है। मछलियों को इस तालाब से बाहर ले जाने वाला भी कोई नहीं है। इसके साथ ही चील. कौए आदि हमारे शत्र भी अधिक-से-अधिक संख्या में तालाब के किनारे आने लगे हैं। इस प्रकार हमारी स्थिति चिन्तनीय हो गई है।

5. तत्किमत्र प्राप्तकालं स्यादिति विमृशन् स महात्मा स्वकीय
सत्यतपोबलमेव तेषां रक्षणोपायम् अमन्यत। करुणया समापीड्यमानहृदयो दीर्घ निःश्वस्य नभः समुल्लोकयन् उवाच
स्मरामि न प्राणिवधं यथाहं सञ्चिन्त्य कृच्छ्रे परमेऽपि कर्तुम् ।
अनेन सत्येन सरांसि तोयैरापूरयन् वर्षतु देवराजः॥

अन्वय यथा अहं परमे कृच्छ्रे अपि प्राणिवधं कर्तुं न स्मरामि । अनेन सत्येन सञ्चिन्त्य तोयैः सरांसि आपूरयन् देवराजः वर्षतु।

शब्दार्थ प्राप्तकालं = समय के अनुसार उचित। विमृशन् = विचार करते हुए। अमन्यत = माना। समापीड्यमान हृदयः = संवेदनशील हृदय वाला। दीर्घ निःश्वस्य = लम्बी साँस लेकर। नभः = आकाश को। समुल्लोकयन् (सम् + उल्लोकयन्) = देखते हुए। उवाच = बोला। परमे = बहुत बड़े। कृच्छ्रे = कष्ट में। सञ्चिन्त्य = सोचकर। तोयैः = जल से। सरांसि = तालाबों को। आपूरयन् = भरते हुए। वर्षतु = वर्षा करें।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इसमें बोधिसत्त्व देवराज इन्द्र से वर्षा करने की प्रार्थना करते हुए कहते हैं।

सरलार्थ-तो यहाँ समय के अनुसार उचित क्या हो, इस प्रकार विचार करते हुए उस महात्मा ने अपनी सत्यता और तपस्या के बल को ही उनकी रक्षा का उपाय माना। करुणा से संवेदनशील हृदय वाले वे लम्बी साँस लेकर आकाश की ओर देखते हुए बोले जैसा कि मैं बहुत बड़े कष्ट में भी किसी प्राणी का वध करने की बात स्मरण नहीं करता अर्थात् मैंने अत्यन्त कठिनता की स्थिति में भी आज तक किसी प्राणी का वध नहीं किया। अतः इस सत्य से सोच-विचार कर पानी से तालाबों को भरते हुए देवराज इन्द्र वर्षा करें।

भावार्थ-भाव यह है कि ‘अहिंसा परमो धर्मः’ का व्रत धारण करने वाले बोधिसत्त्व ने कभी किसी प्राणी का वध नहीं किया। अपनी इस सच्चाई के बल पर वे इन्द्र से कहते हैं कि वे वर्षा करें ताकि सभी तालाब पानी से भर जाएँ।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

6. अथ तस्य महात्मनः पुण्योपचयात् सत्याधिष्ठानबलात् च समन्ततः तोयपरिपूर्णाः गम्भीरमधुरनिर्घोषा अकाला अपि कालमेघाः विद्युल्लताऽलङ्कृताः प्रादुरभवन्। बोधिसत्त्वः समन्ततोऽभिप्रसृतैः सलिलप्रवाहैरापूर्यमाणे सरसि, धारानिपातसमकालेन विद्रुतवायसाचे पक्षिगणे, लब्धजीविताशे च प्रमुदिते मीनगणे प्रीत्याभिसार्यमाणहृदयो वर्षानिवृत्तिसाशङ्कः पुनः पुनः पर्जन्यमाबभाषे।

शब्दार्थ पुण्योपचयात् = पुण्यों की वृद्धि के कारण। सत्याधिष्ठानात् = सत्य पर दृढ़ रहने की शक्ति से। समन्ततः = चारों ओर । तोयपरिपूर्णाः = पानी से भरे हुए। गम्भीरमधुरनि?षा = गम्भीर और मधुर ध्वनि करने वाले। अकाला = असमय प्रकट होने वाले। कालमेघा = प्रलयकाल के समान मेघ । विद्युल्लताऽलङ्कृताः (विद्युत + लता + अलङ्कृता) = बिजली रूपी लता से अलङ्कृत । प्रादुरभवन = प्रकट हो गए। अभिप्रसृतैः = फैले हुए, विस्तृत । सलिलप्रवाहैः = पानी के बहावों से। आपू जाने पर । धारानिपातसमकालेन = मूसलाधार वर्षा के साथ। विद्रुतवायसाधे = कौओं आदि के भाग जाने पर। लब्धजीविताशे = करने पर। अभिसार्यमाणहृदयः = प्रसन्न किए जाते हए हृदयवाला। वर्षनिवत्तिसाशङकः = वर्षा की निवृत्ति की आशंका वाला। पर्जन्यम् = मेघ को। आवभाषे = बोले। – प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस गद्यांश में बताया गया है कि इन्द्रदेव ने सत्यवादी अहिंसा के पुजारी बोधिसत्त्व की प्रार्थना पर मूसलाधार वर्षा की।

सरलार्थ इसके बाद उस महात्मा के पुण्यों की वृद्धि के कारण तथा सत्य पर दृढ़ रहने की शक्ति से चारों ओर जल से परिपूर्ण गम्भीर और मधुर ध्वनि करने वाले, असमय में प्रकट होने वाले होते हुए भी प्रलयकाल के समान बिजली रूपी लता से अलङ्कृत बादल प्रकट हो गए। अर्थात् बिजली की चमक के साथ चारों तरफ बादल छा गए।

बोधिसत्त्व चारों ओर फैले हुए पानी के बहावों से परिपूर्ण तालाब के होने पर मूसलाधार बरसात पड़ने के समय के साथ ही कौए आदि पक्षियों के चले जाने पर तथा जीवन की आशा के प्राप्त होने पर मछलियों के प्रसन्न हो जाने पर प्रसन्नता से आनन्दित किए जाते हुए हृदय वाले वर्षा की समाप्ति की आशंका वाले (बोधिसत्त्व) बार-बार बादल से बोले।

भावार्थ-भाव यह है कि बोधिसत्त्व की प्रार्थना से प्रसन्न होकर इन्द्रदेव ने मूसलाधार वर्षा की। इससे उनका हृदय प्रमुदित हो गया। तालाब पानी से लबालब भर गया। कौए आदि पक्षी तालाब के तट से भाग गए। मछलियाँ भी हर्षित हो गईं। उनमें जीवन की आशा जागृत हो उठी।

7. उद्गर्ज पर्जन्य गभीरधीरं प्रमोदमुद्धासय वायसानाम्।
रत्नायमानानि पयांसि वर्षन् संसक्तविद्युज्ज्वलितद्युतीनि ॥
तदुपश्रुत्य देवानाम् इन्द्रः शक्रः परमविस्मितमनाः साक्षात् अभिगम्यैनम् अभिसंराधयन् उवाच
तवैव खल्वेष महानुभाव! मत्स्येन्द्र! सत्यातिशयप्रभावः।
आवर्जिता यत्कलशा इवेमे क्षरन्ति रम्यस्तनिताः पयोदाः॥
अन्वय:
(1) पर्जन्य! संसक्त विद्युत् ज्वलितद्युतीनि रत्नायमानानि पयांसि वर्षन् वायसानां प्रमोदम् उद्वासय, गम्भीरधीरं (च) उद्गर्ज।
(2) महानुभाव! मत्स्येन्द्र! खल एषः तव एव सत्य अतिशय प्रभावः (अस्ति) यत आवर्जिताः कलशाः इव इमे रम्यस्तनिताः पयोदाः क्षरन्ति।

शब्दार्थ-संसक्तविद्यज्ज्वलितद्यतीनि = निरन्तर चमकती हुई बिजली के प्रकाश से युक्त। रत्नायमानानि पयासि = रत्नों के समान दिखाई पड़ने वाला जल। वर्षन = वर्षा करते हुए। वायसानाम् = कौओं की। उद्वासय = समाप्त कीजिए। प्रमोदम् = प्रसन्नता को। उपश्रत्य = सुनकर। शक्रः = इन्द्रदेव । परमविस्मितमनाः = अत्यन्त आश्चर्यचकित मन वाले। साक्षात् = स्वयं। अभिगम्य = पास जाकर। अभिसंराधयन् = स्तुति करते हुए। उवाच = बोले। मत्स्येन्द्र = हे मछलियों के स्वामी। सत्यातिशय प्रभावः = सत्य के अलौकिक प्रभाव से। आवर्जिता = पलटाए गए। कलशाः इव = मांगलिक घड़ों के समान। रम्यस्तनिताः = सुन्दर ध्वनि करने वाले। पयोदाः = बादल । क्षरन्ति = बरस रहे हैं।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। . यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-दोनों श्लोकों में से पहले श्लोक में बोधिसत्त्व ने बादलों से निरन्तर बरसने के लिए कहा है जबकि दूसरे श्लोक में इन्द्रदेव ने वर्षा का कारण बोधिसत्त्व का अलौकिक प्रभाव बताया है। सरलार्थ हे मेघ! निरन्तर चमकती हुई बिजली के प्रकाश से युक्त होने के कारण रत्नों के समान दिखाई पड़ने वाले जल की वर्षा करते हुए कौओं की प्रसन्नता को समाप्त कीजिए एवं गम्भीर घोर गर्जना से बरसिये।

बोधिसत्त्व की इस बात को सुनकर देवताओं के राजा इन्द्र अत्यन्त आश्चर्यचकित मन वाले साक्षात् इनके पास जाकर स्तुति करते हुए बोले- हे महापुरुष! मत्स्याधिपति! निश्चय से यह आपके सत्य का अलौकिक प्रभाव है। पलटाए गए मांगलिक घड़ों के समान सुन्दर ध्वनि करने वाले ये बादल बरस रहे हैं।

भावार्थ-भाव यह है कि इन्द्र देव बोधिसत्त्व के सत्यबल से अत्यन्त प्रभावित हो गए। उन्होंने यहाँ तक कह दिया कि यह बादलों का बरसना आपकी ही अलौकिकता का प्रमाण है। ‘कलशाः इव’ में उपमा अलंकार का मनोहारी वर्णन किया गया है।

8. इत्येवं प्रियवचनैः संराध्य तन्नैवान्तर्दधे। तच्च सरः तोयसमृद्धिमवाप। तदेवं शीलवताम् इह एव कल्याणाः अभिप्रायाः वृद्धिम् आप्नुवन्ति प्रागेव परत्र च। अतः शीलविशुद्धौ प्रयतितव्यम्।

शब्दार्थ-प्रियवचनैः = प्रियवचनों से। संराध्य = स्तुति करके। अन्तर्दधे = अन्तर्ध्यान हो गए। अभिप्रायाः = मनोरथ । प्रागेव (प्राग + एव) = पहले ही। परत्र = परलोक में। प्रयतितव्यम् = प्रयत्न करना चाहिए।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस प्रकार प्रिय लगने वाले वचनों से स्तुति करके इन्द्रदेव वहीं पर ही अन्तर्ध्यान हो गए और वह तालाब जल की परिपूर्णता को प्राप्त हो गया। इस प्रकार चरित्रवान महापुरुषों के कल्याणकारी मनोरथ इस लोक में एवं परलोक में वृद्धि को प्राप्त होते हैं। इसलिए चरित्र की विशुद्धता में प्रयत्न करना चाहिए।

भावार्थ भाव यह है कि महान् व्यक्ति अपने कल्याणमय मनोरथों को इस संसार में तथा परलोक में भी बढ़ाते रहते हैं। इसलिए प्रत्येक व्यक्ति का कर्तव्य है कि ऐसे महापुरुषों का अनुसरण करते हुए अपने सदाचार एवं चरित्र की पवित्रता के लिए सर्वदा प्रयासरत रहें।

परोपकाराय सतां विभूतयः (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

संस्कृत साहित्य में जातक कथाओं का अपना विशेष महत्त्व है। ये कथाएँ मूलतः पालिभाषा में लिखित हैं जिनकी संख्या 547 है। बोधिसत्त्व के कर्म दिव्य और अद्भुत हैं। उनका जीवन अलौकिक और आदर्श है। इसी से प्रेरणा लेकर आर्यशूर ने ‘जातकमाला’ ग्रन्थ की रचना की। यह ग्रन्थ गद्य-पद्य मिश्रित संस्कृत में है। प्रस्तुत पाठ इसी ग्रन्थ के पन्द्रहवें जातक ‘मत्स्यजातकम्’ का संक्षिप्त रूप है।

इसमें बताया गया है कि सत्य-तपोबल के आधार पर किस प्रकार मत्स्याधिपति के रूप में बोधिसत्त्व अपने साथी मत्स्यों की प्राण रक्षा करने में समर्थ होते हैं। वस्तुतः सत्त्वगुण से परिपूर्ण आचरण तो देवताओं को भी वश में कर सकता है। इस पाठ में बोधिसत्व (महात्मा बुद्ध के पूर्व जन्मों की संज्ञा) के परोपकार की घटना का मार्मिक वर्णन किया गया है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 2 ऋतुचित्रणम्

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 2 ऋतुचित्रणम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 2 ऋतुचित्रणम्

HBSE 11th Class Sanskrit ऋतुचित्रणम् Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) अयं पाठः कस्मात् ग्रन्थात् सङ्कलितः?
(ख) वसन्ते समन्ततः गिरिशिखराणि कीदृशानि भवन्ति?
(ग) मारुतः कीदृशैः कुसुमैः क्रीडन्निव अवलोक्यते?
(घ) प्रकीर्णाम्बुधरं नभः कथं विभाति?
(ङ) कस्यातिभारं समुद्वहन्तः वारिधराः प्रयान्ति?
(च) वर्षों मत्तगजाः किं कुर्वन्ति?
(छ) शरदृतौ चन्द्रः कीदृशो भवति?
(ज) कानि पूरयित्वा तोयधराः प्रयाताः?
(झ) अस्मिन् पाठे ‘तोयधराः इत्यस्य के के पर्यायाः प्रयुक्ताः?
(ञ) कीदृशः आदर्शः न प्रकाशते?
(ट) शिशिरतौ सरितः कैः भान्ति?
उत्तराणि:
(क) ‘रामायणम्’ इति ग्रन्थात् संकलितः अयं पाठः।
(ख) वसन्ते समन्ततः गिरिशिखराणि पुष्पभारसमृद्धानि पुष्पिताग्राभिः लताभिश्च उपगूढानि भवन्ति।
(ग) मारुतः पतितैः पतमानैः पादपस्थैश्च कुसुमैः क्रीडन्निव अवलोक्यते।
(घ) प्रकीर्णाम्बुधरं नभः क्वचित् प्रकाशमयं क्वचिच्च अप्रकाशमयं विभाति।
(ङ) जलस्यातिभारं समुद्वहन्तः वारिधराः प्रयान्ति।
(च) वर्षौ मत्तगजाः नदन्ति।
(छ) शरदृतौ चन्द्रः विमलः भवति।
(ज) तटाकानि पूरयित्वा तोयधराः प्रयाताः ।
(झ) अस्मिन् पाठे ‘तोयधराः’ इत्यस्य अधोलिखिताः पर्यायाः प्रयुक्ताः-अम्बुधराः, वारिधराः, घनाः।
(ञ) निश्वासान्धः आदर्शः न प्रकाशते।
(ट) शिशिर? सरितः तीरैः भान्ति।

2. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) समन्ततः ……………… शिखराणि सन्ति।
(ख) नभः ……………… विभाति।
(ग) वारिधराः महीधराणां शृङ्गेषु ……………… प्रयान्ति।
(घ) तोयधराः ……………… प्रयाताः।
(ङ) निःश्वासान्ध आदर्श व इव चन्द्रमा न …………….।
उत्तराणि:
(क) समन्ततः पुष्पभारसमृद्धानि शिखराणि सन्ति।
(ख) नभः प्रकीर्णाम्बुधरं विभाति।
(ग) वारिधराः महीधराणां शृङ्गेषु विश्रम्य पुनः प्रयान्ति।
(घ) तोयधराः नभः त्यक्त्वा प्रयाताः ।
(ङ) निःश्वासान्ध आदर्श इव चन्द्रमा न प्रकाशते

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 2 ऋतुचित्रणम्

3. अधोलिखितानां सप्रसङ्ग व्याख्या कार्या
(क) मारुतः कुसुमैः पश्य सौमित्रे! क्रीडन्निव समन्ततः।
(ख) निःश्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते ॥

(क) प्रसंग प्रस्तुत श्लोकांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायणम्’ के किष्किन्धाकाण्ड के प्रथम सर्ग से संकलित है। इस श्लोकांश में वसन्त ऋतु में बहने वाली वायु का चित्रण किया गया है।

व्याख्या-वसन्त ऋतु में जब ठण्डी हवा के झोंके आते हैं तो गिरे हुए पुष्प उड़ते हैं तथा गिरते हुए फूल भी मानो वायु के साथ अठखेलियाँ करते हैं। इसी प्रकार वृक्षों पर लगे हुए फूल भी झूमते हुए से दृष्टिगोचर होते हैं। इस दृश्य को देखकर वाल्मीकि ने इसे पवन क्रीड़ा का नाम दिया है वह देखते ही बनता है। यह वर्णन आदिकवि के वैशिष्ट्य का परिचायक है।

(ख) प्रसंग-प्रस्तुत श्लोकांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकि विरचित ‘रामायणम्’ नामक ग्रन्थ के अरण्यकाण्ड से संकलित है। इस श्लोकांश में हेमन्त ऋतु में चन्द्रमा की चाँदनी के फीके पड़ने के प्रसंग का वर्णन है।

व्याख्या-हेमन्त ऋतु में चन्द्रमा की कान्ति फीकी पड़ जाती है। उसका प्रकाश मलिन हो जाता है। मुख से निःश्वास निकलकर जब शीशे से टकराती है उस समय जिस प्रकार मुख का प्रतिबिम्ब स्पष्ट दिखाई नहीं पड़ता उसी प्रकार ओस की बूंदों से घिरे होने के कारण चन्द्रमा का प्रतिबिम्ब भी स्पष्ट दिखाई नहीं पड़ता।

4. प्रकृति प्रत्ययं च योजयित्वा पदरचनां कुरुत
कृ + क्त्वा (त्वा), क्रीड् + शत, गन्ध + मतुप, सम् + नि + रुध् + क्त।
उत्तराणि:
कृत्वा, क्रीडन्, गन्धवान्, सन्निरुद्धम्।
1. कृत्वा-तोयधराः वसुधां निष्पन्नशस्यां कृत्वा नभः त्यक्त्वा प्रयाताः।
2. क्रीडन्-मारुतः कुसुमैः क्रीडन् प्रवहति।
3. गन्धवान्-गन्धवान् अयं कालः सुरभिः मासः वर्तते।
4. सन्निरुद्धम् शान्त महार्णवस्य इव पर्वत सन्निरुद्ध रूपं विभाति।

5. प्रकृतिप्रत्ययविभागं क्रियताम्
त्यक्त्वा, विश्रम्य, समुद्वहन्तः, पतमानः, हिमवान्।
उत्तराणि:
त्यक्त्वा = त्यज् + क्त्वा (त्वा)
विश्रम्य = वि + श्रम् + ल्यप्
समुद्वहन्तः = सम् + उत् + वह् + शतृ (प्रथमा बहुवचनम्)
पतमानः = पत् + शानच् (प्रत्यय) पुंल्लिंग प्रथमा एकवचनम्
हिमवान् = हिम + मतुप् + प्रथमा (एकवचनम्)

6. अधोलिखितान् शब्दान् आश्रित्य वाक्यरचनां कुरुत
क्रीडन्, गन्धवान्, विश्रम्य, पूरयित्वा, नभः, नदन्तः, त्यक्त्वा, साम्प्रतम्, शिखिनः, प्रयाति।
उत्तराणि:
क्रीडन् = मारुतः कुसुमैः क्रीडन् प्रवहति।
गन्धवान् = गन्धवान् अयं कालः वसन्तः अस्ति।
विश्रम्य = रामः गृहे विश्रम्य पुनः आगमिष्यति।
पूरयित्वा = तव मनोरथं पूरयित्वा अहं गमिष्यामि।
नभः = नभः मेघाच्छन्नम् अस्ति।
नदन्तः = पयोधराः नदन्तः भयं जनयन्ति।
त्यक्त्वा = कृष्णः त्वां त्यक्त्वा न गमिष्यति।
साम्प्रतम् = साम्प्रतम् अहं पठिष्यामि।
शिखिनः = शिखिनः नृत्यन्ति।
प्रयाति = सोहनः गृहं प्रयाति।

7. सन्धिं/सन्धिविच्छेद वा कुरुत

(क) सुख + अनिलः + अयम् = …………….
(ख) प्रकीर्णाम्बुधरम् = ………………..
(ग) क्रीडन् + इव = ……………..
(घ) चन्द्रोऽपि = ……………….
(ङ) निःश्वास + अन्धः = ……………
उत्तराणि:
(क) सुख + अनिलः + अयम् = सुखानिलोऽयम्
(ख) प्रकीर्णाम्बुधरम् = प्रकीर्ण + अम्बुधरम्
(ग) क्रीडन् + इव = क्रीडन्निव
(घ) चन्द्रोऽपि = चन्द्रः + अपि
(ङ) निःश्वास + अन्धः = निश्वासान्धः

8. अधोलिखितानां कर्तृक्रियापदानां समुचितं मेलनं कुरुत
(क) प्लवङ्गाः = नदन्ति
(ख) वनान्ताः = समाश्वसन्ति
(ग) शिखिनः = भान्ति
(घ) नद्यः = ध्यायन्ति
(ङ) मत्तगजाः = वर्षन्ति
(च) प्रियाविहीनाः = नृत्यन्ति
(छ) घनाः = वहन्ति
उत्तराणि:
(क) प्लवङ्गाः = समाश्वसन्ति
(ख) वनान्ताः = भान्ति
(ग) शिखिनः = नृत्यन्ति
(घ) नद्यः = वहन्ति
(ङ) मत्तगजाः = नदन्ति
(च) प्रियाविहीनाः = ध्यायन्ति
(छ) घनाः = वर्षन्ति

9. अधोलिखितयोः श्लोकयोः अन्वयं प्रदर्शयत
(क) समुद्वहन्तः सलिलातिभारं ……………… प्रयान्ति।
(ख) हंसो यथा ………………….. तथाम्बरस्थः ।
उत्तराणि:
(क) अन्वयः-सलिल-अतिभार सम् उद्वहन्तः बलाकिनः वारिधराः नदन्तः महीधराणां महत्सु शृङ्गेषु विश्रम्य विश्रम्य पुनः प्रयान्ति।
(ख) अन्वयः-यथा हंसः राजतपञ्जरस्थः यथा सिंहः मन्दरकन्दरस्थः यथा वीरः गर्वितकुञ्जरस्थः च तथा अम्बरस्थः चन्द्रः अपि बभ्राज।

10. अधोलिखितेषु श्लोकेषु प्रयुक्तालङ्काराणां निर्देशं कुरुत
(क) पतितैः पतमानैश्च ………………………. क्रीडन्निव समन्ततः।
(ख) वहन्ति वर्षन्ति …………………………. प्लवङ्गाः ।
(ग) रविसङ्क्रान्तसौभाग्यः ………………….. चन्द्रमा न प्रकाशते।
उत्तराणि:
(क) इस श्लोक में ‘प’ वर्ण की आवृत्ति के कारण अनुप्रास अलंकार एवं पवन क्रीडा के कारण उत्प्रेक्षा अलंकार का प्रयोग में किया गया है।
(ख) इस श्लोक में वर्षा ऋतु के वर्णन में सात क्रियाओं का वर्णन होने से यथासंख्य अलंकार एवं नदन्ति, भान्ति, ध्यायन्ति आदि में ‘न’ वर्ण की आवृत्ति के कारण अनुप्रास अलंकार है।
(ग) इस श्लोक में दर्पण एवं चन्द्रमा में समानता के कारण उपमा अलंकार एवं ‘स’ वर्ण की आवृत्ति के कारण अनुप्रास अलंकार है।

11. अधोलिखितश्लोकेषु छन्दो निर्देशः कार्यः
(क) क्वचित्प्रकाशम् ………………………. शान्तमहार्णवस्य।
(ख) हंसो यथा ……………………… तथाम्बरस्थः ।
(ग) रविसङ्क्रान्तसौभाग्यः ………………….. न प्रकाशते।
उत्तराणि:
(क) इस श्लोक में ‘उपजाति’ छन्द है।
(ख) इस श्लोक में ‘इन्द्रवज्रा’ छन्द है।
(ग) इस श्लोक में ‘अनुष्टुप् छन्द है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 2 ऋतुचित्रणम्

योग्यताविस्तारः

(क)
भावविस्तारः
महाकविना कालिदासेन ऋतुसंहारमिति काव्ये षण्णाम् ऋतूनां क्रमेण वर्णनं विहितम् यथा
उत्तरम् :
महाकवि कालिदास के द्वारा ‘ऋतुसंहार’ नामक काव्य में ऋतुओं का क्रम से वर्णन है।

ग्रीष्मः
प्रचण्डसूर्यः स्पृहणीयचन्द्रमाः सदावगाहक्षतवारिसञ्चयः।
दिनान्तरम्योऽभ्युपशान्तमन्मथो निदाघकालोऽयमुपागतः प्रिये॥

उत्तरम्:
हे प्रिये! सूर्य का प्रचण्डताप है, इस समय चन्द्रमा स्तुति के योग्य है। सदा स्नान करने की इच्छा रहती है। जल का संचय करना हानिकारक है क्योंकि शीघ्र ही जल उष्ण हो जाता है। इससे वह पानी पीने योग्य नहीं रहता क्योंकि ज्यादा देर तक रहने से उसकी शीतलता गायब हो जाती है। दिन के बाद भी मन को शीतलता प्राप्त नहीं होती क्योंकि मन शीतलता की ही इच्छा करता है।

वर्षा
ससीकराम्भोधरमत्तकुञ्जरस्तडित्पताकोऽशनिशब्दमर्दलः।
समागतो राजवदुद्धतद्युतिर्घनागमः कामिजनप्रियः प्रिये॥

उत्तरम्:
हे प्रिये! स्वेद बिन्दुओं की तरह जल बिन्दुओं को धारण करने वाले मेघ, मदमस्त हाथियों की तरह विद्युत रूपी पताका को धारण किए हुए कल्याणकारी शब्दों की भयंकर आवाज़ करने वाले राजाओं की तरह तैयार विद्युत की धुति से युक्त कामी नर-नारियों को प्रिय लगने वाली वर्षा ऋतु आ गई है।

शरत्
काशांशुका विकचपद्ममनोज्ञवक्त्रा
सोन्मादहंसरवनूपुरनादरम्या।
आपक्वशालिरुचिरानतगात्रयष्टिः
प्राप्ता शरनववधूरिव रूपरम्या।

उत्तरम्:
काश पुष्प के समान श्वेत वस्त्रों को धारण करने वाली, खुले हुए केशों वाली, अथवा खिले हुए कमल के समान सुन्दर मुँह वाली उन्मत्त सुन्दर हंस की आवाज़ नूपुरों की ध्वनि के समान सुन्दर है। पूर्ण रूप से पके हुए झुके हुए धान के पौधे ऐसे प्रतीत होते हैं जैसे किसी महिला का झुका हुआ शरीर हो। इस प्रकार से सुन्दर रूप को धारण करने वाली नवीन वधू की तरह यह शरद् ऋतु प्राप्त हो गई है।

हेमन्तः
नवप्रवालोद्गमसस्यरम्यः प्रफुल्ललोध्रः परिपक्वशालिः।
विलीनपद्मः प्रपतत्तुषारो हेमन्तकालः समुपागतोऽयम्।।

उत्तरमू:
नवीन प्रवालों के समान वृद्धि को प्राप्त होती हुई फसलें, खिले हुए (लोध्र) पुष्प, पकी हुई बालियाँ तुषार पड़ने के कारण जिनके पत्ते जल गए हैं ऐसे विलीन कमलों वाली यह प्रिय हेमन्त ऋतु आ गई है।

शिशिरः
न चन्दनं चन्द्रमरीचिशीतलम्
न हर्म्यपृष्ठं शरदिन्दुनिर्मलम्।
न वायवः सान्द्रतुषारशीतला
जनस्य चित्तं रमयन्ति साम्प्रतम्॥

उत्तरमू:
हे प्रिये! इस समय न तो चन्दन ही मन को अच्छा लगता है और न ही चन्द्रमा की चाँदनी की शीतलता, न ही भवनों के फर्श अच्छे लगते हैं, न ही हवाएँ अच्छी लगती हैं न तुषार से युक्त शीतलता अच्छी लगती है। ऐसी यह शिशिर ऋतु आ गई।

वसन्तः
द्रुमाः सपुष्पाः सलिलं सपा
स्त्रियः सकामाः पवनः सुगन्धिः।
सुखाः प्रदोषा दिवसाश्च रम्याः
सर्वं प्रिये चारुतरं वसन्ते॥

उत्तरमू:
हे प्रिये! वृक्ष पुष्पित हो गए हैं, जल कमलों से युक्त हो गया है, सुगन्धित वायु प्रवाहित हो रही है। रातें सुख देने वाली हैं, दिन भी सुन्दर हैं। ऐसी स्थिति में स्त्रियाँ काम भावना को धारण करने वाली हैं। इस प्रकार चारों ओर से सुन्दर वसन्त छाया हुआ है। सुन्दर वसन्त ऋतु विराजमान है।

(ख)
भाषिकविस्तारः
अधोलिखितानां शब्दानां रूपाणि साधनीयानि
शिखी – शिखिन् + प्रथमा एकवचन (शिखिनौ, शिखिनः)
करी – करिन् + प्रथमा एकवचन
गुणी – गुणिन् + प्रथमा एकवचन
बली – बलिन् + प्रथमा एकवचन
उत्तरम:
शिखी – शिखिन् + प्रथमा एकवचन (शिखिनौ, शिखिनः)
करी – करिन् + प्रथमा एकवचन (करिणौ, करिणः)
गुणी – गुणिन् + प्रथमा एकवचन (गुणीनी, गुणिनः)
बली – बलिन् + प्रथमा एकवचन (बलिनी, बलिनः)

HBSE 11th Class Sanskrit ऋतुचित्रणम् Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् श्लोकान् पठित्वा एतदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित श्लोकों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)

1. समुदहन्तः सलिलाऽतिभारं बलाकिनो वारिधरा नदन्तः।
महत्सु शृङ्गेषु महीधराणां विश्रम्य विश्रम्य पुनः प्रयान्ति ॥
(i) के नदन्तः पुनः प्रयान्ति?
(ii) केषां शृङ्गेषु वारिधराः विश्राम्यन्ति?
(iii) वारिधराः किं कृत्वा पुनः प्रयान्ति?
उत्तराणि:
(i) वारिधराः नदन्तः पुनः प्रयान्ति।
(ii) महीधराणाम् शृङ्गेषु वारिधराः विश्राम्यन्ति।
(iii) वारिधराः महीधराणां शृङ्गेषु विश्रम्य पुनः प्रयान्ति।

2. वहन्ति वर्षन्ति नदन्ति भान्ति ध्यायन्ति नृत्यन्ति समावसन्ति।
नद्यो घना मत्तगजा वनान्ताः प्रियाविहीनाः शिखिनः प्लवङ्गाः॥

(i) प्रियाविहीनाः किं कुर्वन्ति?
(ii) काः वर्षन्ति?
(iii) के भान्ति के नृत्यन्ति च?
उत्तराणि:
(i) – प्रियाविहीनाः (निज प्रियाविषये) ध्यायन्ति।
(ii) घनाः वर्षन्ति।
(iii) वनान्ताः भान्ति शिखिनः नृत्यन्ति च।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 2 ऋतुचित्रणम्

3. जलं प्रसन्नं कुसुमप्रहासं क्रौञ्चस्वनं शालिवनं विपक्वम् ।
मृदुश्च वायुर्विमलश्च चन्द्रः शंसन्ति वर्षव्यपनीतकालम्॥
(i) जलम् कीदृशम् अस्ति?
(ii) विपक्वम् किम् अस्ति?
उत्तराणि:
(i) जलम् प्रसन्नम् अस्ति।
(ii) विपक्वम् शालिवनम् अस्ति।

II. स्थूल पदानि आधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत
(स्थूल पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।)
(i) ‘वाल्मीकिः रामायणस्य रचयिता।
(ii) सुखानिलः कालः वसन्तः उच्यते।
(iii) शिखिनः वर्षाऋतौ नृत्यन्ति।
(iv) शरदऋतौ वायुः मृदुः संजायते।
उत्तराणि:
(i) कः रामायणस्य रचयिता?
(ii) सुखानिलः कालः कः उच्यते?
(iii) शिखिनः कदा नृत्यन्ति ?
(iv) कस्मिन् ऋतौ वायुः मृदुः संजायते?

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेणु शुद्धविकल्पं लिखत-
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. के नदन्तः पुनः प्रयान्ति?
(A) वारिधराः
(B) नद्या:
(C) गजाः
(D) पर्वता:
उत्तरमू:
(A) वारिधराः

2. प्रियाविहीनाः किं कुर्वन्ति?
(A) प्लवन्ति
(B) वर्षन्ति
(C) ध्यायन्ति
(D) भ्रमन्ति
उत्तरम्:
(C) ध्यायन्ति

3. ‘महार्णवः’ इति पदस्य विग्रहोडस्ति-
(A) महत् च अर्णण:
(B) महान् च असौ अर्णव:
(C) महानोर्णव:
(D) महान् च अर्णवः च
उत्तरमू:
(B) महान् च असौ अर्णव:

4. ‘क्रीडन् + इव’ अत्र सन्धिपदमू अस्ति-
(A) क्रीडन्निव
(B) क्रीडत्तिव
(C) क्रीडनिव
(D) क्रीडत् इव
उत्तरमू:
(A) क्रीडन्निव

5. ‘चन्द्रोडपि’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति-
(A) चन्द्रो + डपि
(B) चन्द्र: + डपि
(C) चन्द्र: + अपि
(D) चन्द्र + अपि
उत्तरमू:
(C) चन्द्र: + अपि

6. ‘विश्रम्य’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(A) ज्यत्
(B) मतुपू
(C) ल्यप्
(D) शत्
उत्तरम्:
ल्यप्

7. ‘हिम + मतुपू, प्रथमा वि० एकवचनम्’ अत्र निष्पन्नं रूपमू अस्ति-
(A) हिमम्तुप्
(B) हिमवान्
(C) हिमवतुप्
(D) हिमवत्
उत्तरमू:
(B) हिमवान्

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 2 ऋतुचित्रणम्

8. ‘सर्वतः’ इति उपपद योगे का विभक्तिः?
(A) प्रथमा
(B) पञ्चमी
(C) द्वितीया
(D) षष्ठी
उत्तरम्:
(C) द्वितीया

9. ‘विपक्वम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् ?
(A) सुपक्वम्
(B) अपक्वम्
(C) अनपक्वम्
(D) पक्वम्
उत्तरमू:
(B) अपक्वम्

10. ‘वारिध्राः’ इति पदस्य पर्याय-पदं किम् ?
(A) घनाः
(B) पर्वताः
(C) धना:
(D) नद्यः
उत्तरम्:
(A) घनाः

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) तोयधराः नभः त्यक्त्वा
(ii) ‘सुखानिलः’ अस्य सन्धिविच्छेद . ……… अस्ति ।
(iii) ‘त्यक्त्वा ‘ अत्र प्रकृति-प्रत्यय-विभागः ……………….. अस्ति।
उत्तराणि:
(i) प्रयाताः
(ii) सुख + अनिलः,
(iii) त्यज् + क्त्वा

(ख)
(i) पत् + शानच् + पुं०प्रथमावि० अत्र निष्पन्न रूपम् …………. अस्ति।
(ii) ‘प्रयाताः’ इति पदस्य विलोमपदम् ……. अस्ति।
(iii) ‘शृङ्गेषु’ इति पदस्य पर्यायपदम् …….. वर्तते।
उत्तराणि:
(i) पतमानः,
(ii) आगताः,
(iii) शिखरेषु।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) नदन्तः,
(ii) शिखिनः,
(iii) तोपधराः।
उत्तराणि:
(i) नदन्तः (गर्जते हुए) घनाः गगने नदन्तः भयं जनयन्ति।
(ii) शिखिनः (मोर)-शिखिनः उद्याने नृत्यन्ति।
(iii) तोपधराः (बादल) तोपधराः गगने नदन्ति ।

श्लोकों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. सुखानिलोऽयं सौमित्रे! कालः प्रचुरमन्मथः।
गन्धवान् सुरभिर्मासो जातपुष्पफलद्रुमः ॥1॥

अन्वय सौमित्रे! सुखानिलः गन्धवान् जातपुष्पफलद्रुमः प्रचुर मन्मथः अयं कालः सुरभिः मासः ।

शब्दार्थ सौमित्रे = सुमित्रा के पुत्र हे लक्ष्मण। सुखानिलः = आनन्द देने वाली हवा। गन्धवान् = सुगन्ध देने वाला। जातपुष्पफलद्रुमः = उत्पन्न हुए फूलों, फलों से युक्त वृक्षों वाला। प्रचुरमन्मथः = कामदेव की अधिकता वाला। सुरभिः मासः = वसन्त ऋतु।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में वर्षा ऋतु का वर्णन करते हुए श्रीरामचन्द्र जी लक्ष्मण से कहते हैं

सरलार्थ हे सुमित्रा के पुत्र लक्ष्मण! आनन्द देने वाली हवा को दर्शाने वाला, सौरभ प्रदान करने वाला, उत्पन्न हुए पुष्पों और फलों से युक्त वृक्षों वाला, कामदेव की अधिकता को प्रकट करने वाला यह ऋतुराज वसन्त का समय है।

भावार्थ-भाव यह है कि वसन्त ऋतु के आगमन पर प्रकृति में माधुर्य का संचार हो जाता है। यह काल काम वासना को उद्दीप्त — करने वाला होता है। इस काल में वृक्ष फलों एवं फूलों से लद जाते हैं। वायु सुगन्धित हो जाती है। भारतीय काल गणना के अनुसार चैत्र तथा वैशाख के महीने वसन्त ऋतु कहलाते हैं।

2. पुष्पभारसमृद्धानि शिखराणि समन्ततः।।
लताभिः पुष्पिताग्राभिरुपगूढानि सर्वतः ॥2॥

अन्वय-समन्ततः पुष्पभारसमृद्धानि सर्वतः पुष्पिताग्राभिः लताभिः उपगूढानि शिखराणि (सन्ति)।

शब्दार्थ पुष्पभारसमृद्धानि = फूलों के भार से समृद्ध । शिखराणि = शिखर (पहाड़ों की चोटियाँ)। समन्ततः = चारों ओर से। पुष्पिताग्राभि = खिले हुए फूलों से। उपगूढानि = भरी हुई। सर्वतः = सब ओर से।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में वसन्त ऋतु का चित्रण करते हुए श्रीराम लक्ष्मण से कह रहे हैं।

सरलार्थ-चारों ओर से फूलों के भार से समृद्ध तथा सब ओर से खिले हुए पुष्पों वाली लताओं से भरी हुई पहाड़ों की चोटियाँ दिखाई दे रही हैं।

भावार्थ भाव यह है कि वसन्त ऋतु में पर्वत के शिखर तथा वृक्षों के ऊपरी भाग फूलों एवं लताओं से भर जाते हैं। वसन्त ऋतु की ऐसी मनोहारिणी शोभा अतीव आकर्षक लगती है।

3. पतितैः पतमानैश्च पादपस्थैश्च मारुतः।
कुसुमैः पश्य सौमित्रे! क्रीडन्निव समन्ततः ॥3॥

अन्यव-सौमित्रे! पश्य, समन्ततः पतितैः पतमानैः च पादपस्थैः च कुसुमैः क्रीडन् इव मारुतः (अस्ति)।

शब्दार्थ-पतितैः = गिरे हुए। पतमानैः = गिरते हुए। कुसुमैः = फूलों से। सौमित्रे = सुमित्रा के पुत्र लक्ष्मण। क्रीडन्निव = मानो खेलता हुआ या क्रीड़ा करता हुआ-सा। समन्ततः = चारों तरफ से। मारुतः = हवा।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि . वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में श्रीराम लक्ष्मण को वसन्त ऋतु में बहने वाली हवा के विषय में बता रहे हैं। सरलार्थ हे लक्ष्मण! देखो, चारों तरफ से गिर चुके और गिरते हुए तथा वृक्षों पर स्थित फूलों के द्वारा मानो पवन क्रीड़ा कर रही है।

भावार्थ-भाव यह है कि वसन्त ऋतु में जब ठण्डी हवा के झोंके आते हैं तो उस हवा से गिरे हुए फूल उड़ते हैं उस समय कुछ फूल वृक्षों से गिरते हुए दिखते हैं तथा कुछ फूल वृक्षों पर लगे हुए दिखाई देते हैं। इस प्रकार इस श्लोक में फूलों की तीन स्थितियों का वर्णन है। इन फूलों के साथ जब हवा चलती है तो ऐसा प्रतीत होता है कि हवा इनके साथ क्रीड़ा कर रही हो। इसी दृश्य को कवि ने पवन क्रीड़ा का नाम दिया है जोकि आदि कवि वाल्मीकि की प्रतिभा का परिचायक है।

4. क्वचित्प्रकाशं क्वचिदप्रकाशं नभः प्रकीर्णाम्बुधरं विभाति।
क्वचित्क्वचित्पर्वतसन्निरुद्धं रूपं यथा शान्तमहार्णवस्य ॥4॥

अन्वय-क्वचित् प्रकाशं क्वचित् अप्रकाशं प्रकीर्ण अम्बुधरं नभः विभाति क्वचित् क्वचित् शान्त-महा-अर्णवस्य यथा पर्वतसन्निरुद्धं रूपम् विभाति।

शब्दार्थ-क्वचित् = कहीं पर। प्रकीर्ण-अम्बुधरं नभः = बादलों से व्याप्त आकाश। विभाति = शोभा दे रहा है। पर्वतसन्निरुद्धम् = पर्वतों से घिरे हुए। महा-अर्णवस्य = महासमुद्र के (विशाल सागर का)। रूपम् = स्वरूप।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में महर्षि वाल्मीकि ने प्रकृति की रमणीयता का वर्णन किया है।

सरलार्थ (वर्षा ऋतु में) कहीं पर प्रकाश है, कहीं पर अन्धेरा है। आकाश में सर्वत्र बादल व्याप्त हैं जोकि विशेष रूप से शोभा दे रहे हैं। इसके साथ ही कहीं-कहीं पर शान्त महासागर के पर्वतों से घिरे हुए रूप को देखा जा सकता है।

भावार्थ-भाव यह है कि वर्षा ऋतु में जिस ओर का आकाश काले बादलों से घिरा हो, वहाँ अन्धकार होता है तथा जिस ओर काले बादल न हों, उधर प्रकाश होता है। समुद्र का स्वरूप वर्षा ऋतु में इस प्रकार का हो जाता है मानो वह पहाड़ों से घिरा हुआ हो। यद्यपि पर्वत वहाँ नहीं होते तथापि वह काले बादलों के कारण वैसा प्रतीत होता है। वर्षा ऋतु की यह प्राकृतिक रमणीयता . अवलोकनीय है।

5. समुद्वहन्तः सलिलाऽतिभारं बलाकिनो वारिधरा नदन्तः।
महत्सु शृङ्गेषु महीधराणां विश्रम्य विश्रम्य पुनः प्रयान्ति ॥5॥

अन्वय सलिल-अतिभारं सम् उद्वहन्तः बलाकिनः वारिधराः नदन्तः महीधराणां महत्सु शृङ्गेषु विश्रम्य विश्रम्य पुनः प्रयान्ति।

शब्दार्थ-सलिल = पानी। सम् उद्वहन्तः = वहन करते हुए। बलाकिनः = बगुलों से युक्त। वारिधराः = बादल। नदन्तः = गरजते हुए। महीधराणाम्= पहाड़ों की। शृङ्गेषु = चोटियों पर। विश्रम्य = विश्राम (आराम) करके। प्रयान्ति = चल पड़ते हैं।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में वर्षा ऋतु का मनोहारी चित्रण किया गया है।

सरलार्थ पानी के अत्यधिक बोझ को धारण करते हुए बगुलों से युक्त बादल, गरजते हुए पर्वतों की ऊँची चोटियों पर विश्राम कर करके पुनः आकाश की तरफ चल पड़ते है।

भावार्थ भाव यह है कि पानी से भरे हुए बादल बगुलों की पंक्तियों के साथ आकाश में गर्जन करते हैं। कभी-कभी बादल पर्वतों की चोटियों पर मानों आराम करने के लिए रुक जाते हैं। कुछ देर विश्राम करने के बाद पुनः वर्षा करने के लिए आकाश की ओर चल पड़ते हैं। फिर थोड़े समय के बाद पहाड़ों के उच्च शिखरों पर विश्राम के लिए बैठ जाते हैं। पुनः आकाश की ओर उड़ जाते हैं।

6. वहन्ति वर्षन्ति नदन्ति भान्ति ध्यायन्ति नृत्यन्ति समाश्वसन्ति।
नद्यो घना मत्तगजा वनान्ताः प्रियाविहीनाः शिखिनः प्लवङ्गाः॥6॥

अन्वय नद्यः वहन्ति, घनाः वर्षन्ति, मत्तगजाः नदन्ति, वनान्ताः भान्ति, प्रियाविहीनाः ध्यायन्ति, शिखिनः नृत्यन्ति, प्लवङ्गाः समाश्वसन्ति।

शब्दार्थ-नदन्ति = चिंघाड़ते हैं। भान्ति = शोभित होते हैं। ध्यायन्ति = ध्यान देते हैं, याद करते हैं। समाश्वसन्ति = एक-दूसरे पर विश्वास करते हैं। घना = बादल। मत्तगजा = मदमत्त हाथी। वनान्ताः = वन प्रान्त के भाग। शिखिन = मोर। प्लवङ्गा = बन्दर।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में वर्षा ऋतु का मनोहारी चित्रण किया गया है।

सरलार्थ-नदियाँ बहती हैं। बादल बरसते हैं। मदमस्त हाथी चिंघाड़ते हैं। वन प्रदेश के भाग शोभित होते हैं। अपनी प्रेमिकाओं से बिछुड़े (जन) उन्हें याद करते हैं। मोर नाचते हैं। बंदर एक-दूसरे पर विश्वास करते हैं।

भावार्थ इस श्लोक में कवि की उत्कृष्ट प्रतिभा का परिचय मिलता है। वर्षा ऋतु के प्रत्यक्ष रूप को प्रदर्शित करने के लिए सात क्रियाओं का वर्णन किया गया है। ये सात क्रियाएँ हैं-नदियों का बहना, बादलों का बरसना, हाथियों का चिंघाड़ना, वन प्रान्त का सुशोभित होना, वियोगियों का ध्यान करना, मोरों का नाचना तथा बन्दरों का एक-दूसरे पर विश्वास करना।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 2 ऋतुचित्रणम्

7. जलं प्रसन्नं कुसुमप्रहासं क्रौञ्चस्वनं शालिवनं विपक्वम्।
मूदुश्च वायुर्विमलश्च चन्द्रः शंसन्ति वर्षव्यपनीतकालम् ॥7॥

अन्वय-कसमप्रहासं प्रसन्नं जलं क्रौञ्चस्वनं. विपक्वं शालिवनं मदः वायः च विमलः चन्द्रः च वर्षव्यपनीतकालं शंसन्ति।

शब्दार्थ-प्रसन्नम् = स्वच्छ। कसमप्रहासम् = खिले हए फलों से युक्त। क्रौञ्चस्वनम् = क्रौञ्च पक्षी की आवाज। शालिवनम् = धान का खेत। विपक्वम् = पका हुआ। मृदु = कोमल। विमल = स्वच्छ। शंसन्ति = सुशोभित करते हैं। वर्षव्यपनीतकालम् = वर्षा ऋतु के बीतने के बाद के समय को अर्थात् शरद् ऋतु।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में वर्षा ऋतु के अनन्तर आने वाली शरद् ऋतु का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-खिले हुए फूलों से युक्त स्वच्छ जल, क्रौञ्च पक्षी की आवाज़, पके हुए धान का खेत तथा कोमल शीतल पवन एवं स्वच्छ चाँद (ये सब) वर्षा ऋतु के बीतने के बाद के समय अर्थात् शरद् ऋतु को सुशोभित कर रहे हैं। दूसरे शब्दों में उपरोक्त सभी दृश्य शरद् ऋतु के आगमन के सूचक हैं।

भावार्थ भाव यह है कि शरद् ऋतु में जलाशयों का जल निर्मल हो जाता है। क्रौञ्च पक्षी की मधुर ध्वनि सुनाई देती है। धान पक जाता है। स्वच्छ शीतल पवन प्रवाहित होती है। आकाश मण्डल में चन्द्रमा की स्वच्छ चाँदनी दशों दिशाओं को प्रकाशित कर देती है। उपरोक्त पाँचों दृश्य शरद् ऋतु के आगमन की सूचना देते हैं।

8. लोकं सुवृष्टया परितोषयित्वा नदीस्तटाकानि च पूरयित्वा।
निष्पन्नशस्यां वसुधां च कृत्वा त्यक्त्वा नभस्तोयधराः प्रयाताः ॥8॥

अन्वय-तोयधराः सुवृष्टया लोकं परितोषयित्वा नदीः तटाकानि च पूरयित्वा, वसुधां च निष्पन्नशस्यां कृत्वा नभः त्यक्त्वा प्रयाताः ।

शब्दार्थ-लोकम् = संसार को। सुवृष्टया = अच्छी वर्षा से। परितोषयित्वा = पूर्ण रूप से सन्तुष्ट करके। तटाकानि = तालाबों को। पूरयित्वा = पूर्ण कर (भरकर)। तोयधराः = बादल। निष्पन्नशस्यां = खेती-बाड़ी या फसल का कार्य सम्पन्न हो गया है जिसका। वसुधाम् = धरती को। नभः = आकाश को। प्रयाताः = चले गए हैं।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में वर्षा ऋतु के जाने के बाद शरद् ऋतु के आगमन का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ बादल अच्छी वर्षा से संसार (लोगों) को सन्तुष्ट करके नदियों एवं तालाबों को पूर्ण रूप से भरकर और पृथ्वी को खेती-बाड़ी (फसल) का कार्य सम्पन्न होने वाली बनाकर आकाश को छोड़कर चले गए हैं।

भावार्थ भाव यह है कि वर्षा ऋतु ने अपने पूर्ण उत्तरदायित्व का निर्वाह कर दिया है। नदी एवं तालाब जल से परिपूर्ण हो गए हैं। कृषकों के खेत हर प्रकार की फसलों को उत्पन्न करने के योग्य हो गए हैं। इससे संसार के लोग प्रसन्न हैं। अपने इन कार्यों को पूरा करके बादल अब चले गए हैं। वे आकाश में दिखाई नहीं दे रहे हैं। इस प्रकार वर्षा की समाप्ति एवं शरद् ऋतु का आगमन हो चुका है।

9. रविसङ्क्रान्तसौभाग्यस्तुषारारुणमण्डलः।
निःश्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते ॥9॥

अन्वय-रविसङ्क्रान्त सौभाग्यः तुषार-अरुणमण्डलः निःश्वास-अन्धः आदर्शः इव चन्द्रमा न प्रकाशते।

शब्दार्थ-रविसङ्क्रान्तसौभाग्यः = सूर्य के द्वारा जिसका प्रकाश मलिन कर दिया गया है। तुषारारुणमण्डलः = ओस की बूंदों से जिसका मण्डल अरुण वर्ण का कर दिया गया है। निःश्वासान्धः = श्वास से मलिन किया गया। आदर्शः = दर्पण।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में हेमन्त ऋतु के आगमन से चन्द्रमा की निष्प्रभता का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ सूर्य के द्वारा जिसका प्रकाश मलिन कर दिया गया है (ऐसा) चन्द्रमा श्वास से मलिन किए गए दर्पण के समान प्रकाशित नहीं हो रहा है।

भावार्थ-भाव यह है कि हेमन्त ऋतु के आने से चन्द्रमा की कान्ति फीकी पड़ गई है। उसका प्रकाश मलिन हो गया है। जिस प्रकार श्वास से शीशे की चमक हल्की हो जाती है तथा उससे चेहरा साफ दिखाई नहीं पड़ता उसी प्रकार ओस की बूंदों के कारण चन्द्रमा की चमक फीकी पड़ गई है। उसकी चाँदनी का प्रभाव बहुत कम पड़ता है।

10. वाष्पसञ्छन्नसलिला रुतविज्ञेयसारसाः।
हिमाबालुकास्तीरैः सरितो भान्ति साम्प्रतम् ॥10॥

अन्वय-साम्प्रतं वाष्पसञ्छन्न सलिलाः रुतविज्ञेय सारसाः हिमाई बालुकाः सरितः तीरैः भान्ति।

शब्दार्थ-वाष्प = भाप। विज्ञेय = विशेष रूप से जानने के योग्य। हिम = बर्फ। आर्द्र = गीली। बालुका = रेत। सरितः = नदियाँ । तीरैः = तटों से। भान्ति = प्रतीत हो रही है। साम्प्रतम् = अब।
प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायण’ के किष्किन्धाकाण्ड से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में माघ एवं फाल्गुन मास में पड़ने वाली शिशिर ऋतु का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ अब, भाप से ढके हुए जलवाली, सारसों की आवाज़ से विशेष रूप से जानने योग्य, बर्फ से ठण्डी गीली रेत वाली नदियाँ (अपने) तटों (किनारों) से प्रतीत हो रही हैं।

भावार्थ भाव यह है कि शिशिर ऋतु में शीत के कारण नदियों के किनारों की रेत बर्फ से गीली तथा ठण्डी हो जाती है, वहाँ सारस पक्षियों की पंक्तियाँ आकर अपनी आवाज़ करती हैं और नदियों का पानी भी ओस की बूंद रूपी भाप की परत से ढका हुआ सा प्रतीत होता है। इस प्रकार कवि के द्वारा किया गया शिशिर ऋतु के चित्रण का वैशिष्ट्य यहाँ अवलोकनीय है।

11. हंसो यथा राजतपञ्जरस्थः
सिंहो यथा मन्दरकन्दरस्थः।
वीरो यथा गर्वितकुञ्जरस्थ
श्चन्द्रोऽपि बभ्राज तथाम्बररस्थः ॥11॥

अन्वय-यथा हंसः राजतपञ्जरस्थः यथा सिंहः मन्दरकन्दरस्थः, यथा वीर गर्वित कुञ्जरस्थः च तथा अम्बरस्थः चन्द्रः अपि बभ्राज।

शब्दार्थ-राजतपञ्जस्थः = पिञ्जरे में पड़ा शोभित होता है। मन्दरकन्दरस्थः = मन्दराचल पर्वत की कन्दरा में स्थित। गर्वितकुञ्जरस्थः = गर्व से भरे हाथी पर बैठा हुआ। अम्बरस्थः = आकाश में स्थित।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘ऋतुचित्रणम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह श्लोक आदि कवि महर्षि वाल्मीकिकृत ‘रामायणम’ के सुन्दरकाण्ड के चतुर्थ सर्ग से संकलित किया गया है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में चन्द्रोदय का मनोहारी वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-जिस प्रकार पिञ्जरे में पड़ा हंस शोभित होता है, जिस प्रकार मन्दराचल पर्वत की गुफा में स्थित शेर शोभित होता है और जिस प्रकार मदमस्त हाथी पर बैठा हुआ वीर शोभा देता है, उसी प्रकार उदित हुआ चन्द्रमा आकाश में सुशोभित हो रहा है।

भावार्थ-इस श्लोक में कवि द्वारा चन्द्रोदय के दृश्य को अनेक प्रकार के दृष्टान्तों द्वारा वर्णित किया गया है। पिञ्जरे में स्थित हंस, कन्दरा में पड़ा सिंह, मदमस्त हाथी पर बैठा हुआ वीर जिस प्रकार सुशोभित होता है वैसे ही आकाश में स्थित चन्द्रमा भी प्रतीत हो रहा है।

ऋतुचित्रणम् (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

प्रस्तुत पाठ आदिकवि महर्षि वाल्मीकिकृत रामायण के किष्किन्धा, अरण्य तथा सुन्दर काण्डों से संकलित है। रामायण संस्कृत साहित्य का आदि महाकाव्य माना जाता है। इस ग्रन्थ का सांस्कृतिक महत्त्व बहुत अधिक है। इसमें महर्षि वाल्मीकि ने जीवन के आदर्शभूत और शाश्वत मूल्यों का निर्देश किया है। इसमें राजा, प्रजा, पुत्र, माता, पत्नी, पति, सेवक आदि के पारस्परिक सम्बन्धों का एक आदर्श स्वरूप प्रस्तुत किया गया है।

इस महाकाव्य में वाल्मीकि कृत प्रकृति-चित्रण अत्यन्त मनोरम एवं हृदयाकर्षक है। इस पाठ में प्रकृति-चित्रण के अन्तर्गत विशेष रूप से वर्षा, शरद, शिशिर, हेमन्त तथा वसन्त पाँच ऋतुओं का वर्णन किया गया है। इसमें पहले 3 श्लोकों में वसन्त ऋतु का, 4 से 6 श्लोकों में वर्षा ऋतु का, सातवें तथा आठवें श्लोक में शरद् ऋतु का, नौवें श्लोक में हेमन्त ऋतु का तथा दसवें श्लोक में शिशिर ऋतु का वर्णन है। ग्यारहवें श्लोक में चन्द्रमा के उदय का विशद् वर्णन है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 2 ऋतुचित्रणम् Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 1 वेदामृतम्

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 1 वेदामृतम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 1 वेदामृतम्

HBSE 11th Class Sanskrit वेदामृतम् Textbook Questions and Answers


1. संस्कृत भाषया उत्तरत

(क) सङ्गच्छध्वम् इति मन्त्रः कस्मात् वेदात् सङ्कलितः?
(ख) अस्माकम् आकूतिः कीदृशी स्यात्?
(ग) अस्मिन् मन्त्रे ‘यजमानाय’ इति शब्दस्य स्थाने कः शब्दः प्रयुक्तः?
(घ) अस्मभ्यम् इति कस्य शब्दस्य अर्थः ?
(ङ) ज्योतिषां ज्योतिः कः कथ्यते?
(च) माध्वीः काः सन्तु?
(छ) पृथिवीसूक्तं कस्मिन् वेदे विद्यते?
उत्तराणि:
(क) सङ्गच्छध्वम् इति मन्त्रः ऋग्वेदात् सङ्कलितः ।
(ख) अस्माकम् आकूतिः समानी स्यात् ।
(ग) अस्मिन् मन्त्रे ‘यजमानाय’ इति शब्दस्य स्थाने ‘ऋतायते’ शब्दः प्रयुक्तः।
(घ) अस्मभ्यम् इति नः शब्दस्य अर्थः।
(ङ) ज्योतिषां ज्योतिः मनः कथ्यते।
(च) माध्वीः ओषधीः सन्तु।।
(छ) पृथिवीसूक्तं अथर्ववेदे विद्यते ।

2. अधोलिखितक्रियापदैः सह कर्तृपदानि योजयत
(क) …………… सजानानाः उपासते।
(ख) …………… मधु क्षरन्ति।
(ग) मे ……………. शिवसङ्कल्पम् अस्तु।
(घ) ……………. शतं शरदः शृणुयाम ।
उत्तराणि:
(क) देवाः सञ्जानानाः उपासते।
(ख) सिन्धवः मधु क्षरन्ति।
(ग) मे मनः शिवसङ्कल्पम् अस्तु।
(घ) वयं शतं शरदः शृणुयाम।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 1 वेदामृतम्

3. शुद्धं विलोमपदं योजयत
जाग्रतः  – वः
न:        – अदीनाः
दीनाः    – सुप्तस्य
उत्तराणि:
जाग्रतः  – सुप्तस्य
नः        – वः
दीनाः    – अदीनाः

4. अधोलिखितपदानाम् आशयं हिन्दी-भाषया स्पष्टीकुरुत
उपासते, सिन्धवः, सवितः, जाग्रतः, पश्येम!
उत्तराणि:
(क) उपासते (उप + आसते, लट् लकारः, प्रथम पुरुषः, बहुवचनम् स्वीकुर्वन्ति इति अर्थः) = स्वीकार करते हैं।
(ख) सिन्धवः-(‘सिन्धु’ + पुंल्लिंग, प्रथमा बहुवचनम् नद्यः समुद्रः का इति अर्थः) = नदियाँ या समुद्र।।
(ग) सवितः-(यह पद सविता के लिए प्रयुक्त है। इसका तात्पर्य सूर्य से है। अतः सूर्यदेव की आराधना से युक्त है।)
(घ) जाग्रतः-(जागृ + शतृ षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् पुल्लिंग) जागते हुए का।
(ङ) पश्येम (दृश् + विधिलिङ् लकारः, उत्तम पुरुषः बहुवचनम् विलोकयेम इति अर्थः) = (हम सब) देखें।

5. (क) वेदे प्रकल्पितस्य समाजस्य आदर्शस्वरूपम् पञ्चवाक्येषु चित्रयत।
(ख) मनसः किं वैशिष्ट्यम् ?
उत्तराणि:
(क) (i) वेदे समानयात्रायाः समानवाण्याः समान-चिन्तनस्य च अनुपमः आदर्शः वर्तते।
(ii) समाजे सर्वत्र माधुर्यपूर्ण वातावरणम् विद्यते।
(iii) पृथिवी महती सम्पदां ददाति, तथा जगतः निखिलं जीवनं धारयति।
(iv) समाजे सर्वे जनाः शतं शरदः वीक्षणस्य, श्रवणस्य, वचनस्य जीवनस्य च याञ्यां कुर्वन्ति।
(v) सर्वे जनाः मनसः शिवसङ्कल्पम् इच्छन्ति स्मः।

(ख) मनसः वैशिष्ट्यं इदं यत् तत् मनः शयनकाले जागरणकाले चापि दूरम् गच्छति।
((क)(i) वेदों में एक समान यात्रा, एक समान वाणी और एक समान चिन्तन का अनुपम आदर्श विद्यमान ।
(ii) वैदिक समाज में सब जगह माधुर्यता से परिपूर्ण वातावरण विद्यमान था।
(iii) पृथ्वी अत्यधिक सम्पत्ति प्रदान करती है। इसके साथ ही वह संसार की सम्पूर्ण सृष्टि को ध करती है।
(iv) वैदिक समाज में सभी लोग सौ वर्ष तक सुनने, बोलने एवं जीवन की इच्छा करते थे।
(v) वैदिक समाज में लोग इच्छा करते थे कि मेरा मन मंगलमय संकल्प वाला बने।
(ख) मन की विशेषता यह है कि वह जागरण अथवा शयन काल में भी दूर तक चला जाता है क्योंकि सबसे तेज गति मन की है।)

6. पश्येम शृणुयाम, प्रब्रवाम, इति क्रियापदानि केन इन्द्रियेण सम्बद्धानि
उत्तराणि:
पश्येम इति = नेत्रेण (आँख से)
शृणुयाम् इति = कर्णेन (कान से)
प्रब्रवाम इति = मुखेन (मुख से)

7. अधोलिखितवैदिकक्रियापदानां स्थाने लौकिकक्रियापदानि लिखत
असति, उच्चरत्, दुहाम्।
उत्तराणि:
(क) असति-भवतु।
(ख) उच्चरत्-उदितः।
(ग) दुहाम्-प्रवाहयेत्।

योग्यताविस्तारः

ऋग्वेदः मूलतः ज्ञानकाण्डं कथ्यते तत्र मुख्यतः देवतापरकमन्त्राः सन्ति-यथा अग्निः, इन्द्रः, रुद्र, सविताप्रभृतयः। कतिपयानि सूक्तानि दार्शनिकानि सन्ति यथा नासदीयसूक्तम्, ज्ञानसूक्तम्, हिरण्यगर्भादिसूक्तम् । कतिपयानि सामाजिकसूक्तानि अपि सन्ति येषु धनान्नदानसूक्तम्, अक्षसूक्तम्, संगठनसूक्तादयः ।

ऋग्वेदस्य साम्मनस्यसूक्तस्य पल्लवनम् उत्तरवर्तिषु उपनिषदादिशास्त्रेष्वपि उपलभ्यते। यथा- ‘सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै। तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै’ ॥ तैत्तिरीय उप० । अर्थात् ऋग्वेद को मूल रूप से ‘ज्ञानकाण्ड’ कहते हैं। यहाँ मुख्य रूप से देवतापरक मन्त्र हैं। यथा-अग्नि, इन्द्र, रुद्र, सविता आदि सूक्त हैं।

कुछ सूक्त दार्शनिक हैं; जैसे कि नासदीय सूक्त, ज्ञान सूक्त, हिरण्यगर्भ आदि सूक्त। कुछ सामाजिक सूक्त हैं। इनमें धनान्नदानसूक्त, अक्षसूक्त, संगठन सूक्त आदि हैं। ऋग्वेद के समान सूक्त उत्तरवर्ती उपनिषद् आदि शास्त्रों में भी प्राप्त होते हैं। यथा ‘हे प्रभु! आप साथ-साथ हमारी रक्षा करें, पालन-पोषण का कार्य साथ-साथ करें। हमारे वीरता से सम्पन्न कार्य आपसी सहयोग से सम्पन्न हों। आपस में कोई भी द्वेष उत्पन्न न हो।’ (तैत्तिरीय उपनिषद्)

“सङ्गच्छध्वम्” ……………. तथा “समानी” ………………….. इत्यादिमन्त्राणां भावः गीतिरूपे हिन्द्याम् अपि प्राप्यते। यथा

अर्थात् (i) अपने पूर्वजों की भाँति तुम भी कर्त्तव्य पथ पर चलने वाले बनो। प्रेम से मिलकर चलो, बोलो, सभी ज्ञानी बनो।
(ii) सभी के विचार, चित्त एवं मन एक समान हों। सभी लोग ईमानदारी के साथ उचित वस्तुओं का ही उपभोग करें। प्रकृतौ माधुर्यस्य प्रार्थना एव पारिवारिकमधुरतायाः अर्चनस्य आधारः।

अतः अथर्ववेदे एतादृश्यः प्रार्थनाः उपलभ्यन्ते। अर्थात् प्रकृति में मधुरता एवं पारिवारिक मधुरता अर्चना का आधार हो। इस प्रकार की प्रार्थना अथर्ववेद में भी प्राप्त होती है।

अनुव्रतः पिता पुत्रो माता भवतु सम्मनाः।
जाया पत्ये मधुमती वाचं वदतु शान्ति वाम् ॥
मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाँ अस्तु सूर्यः
माध्वीवो भवन्तु नः।

अर्थात्
(1) पिता और पुत्र अनुव्रत को धारण करने वाले हों। माता भी वैचारिक संयोग प्रदान करें, पति-पत्नी के सम्बन्ध मधुर हों, एक-दूसरे के प्रति शान्तिपूर्ण वचनों को बोलें।
(2) वनस्पतियाँ मधुरता को धारण किए हुए हों, सूर्य भी हमें मधुरता देने वाला हो। गौधन अथवा पशुधन भी मधुरता को धारण किए हों।

यजुर्वेदः मुख्यतः कर्मकाण्डस्य वेदः अस्ति, परम् अस्मिन् अपि जीवनविषयकाः मन्त्राः उपलब्धाः सन्ति। मनसः निग्रहणार्थं यजुर्वेदे अनेके मन्त्राः सन्ति। यथा

यत्प्रज्ञानमुत चेतो धृतिश्च यज्ज्योतिरन्तरमृतं प्रजासु।
यस्मान्न ऋते किञ्चन कर्म क्रियते तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु ॥

अर्थात् यजुर्वेद मुख्यतः कर्मकाण्ड के लिए माना जाता है। किन्तु फिर भी इसमें जीवन विषयक मन्त्र हैं। जैसे जो (मन) ज्ञान, चित्त एवं धैर्य के रूप में प्रजाओं में अलौकिक ज्योति के समान है तथा जिसके द्वारा ही कोई भी कर्म किया जाता है वह मेरा मन कल्याणकारी हो।

यद्यपि ऋग्वेदस्यैव मन्त्राः सामवेदे सन्ति तथापि सामवेदमन्त्रेषु गेयता विद्यते। अथर्ववेदः विज्ञानकाण्डं मन्यते। अस्मिन् वेदे विविधाः मन्त्राः सन्ति। यथा आयुर्वेदविषयकाः भौतिकविज्ञानविषयकाः अर्थशास्त्रविषयकाः व्यवहारशास्त्रविषयकाः तथा च परं राष्ट्रीयभावनायाः दृढीकरणं अस्य वेदस्य वैशिष्ट्यम् अस्ति। अथर्ववेदे पृथ्वी मातृवत् स्पृहणीया निगदिता।

यस्यां समुद्र उत सिन्धुरापो
यस्यामन्नं कृष्टयः संबभूवुः।
यस्यामिदं जिन्वन्ति प्राणदेजत्
सा नो भूमिः पूर्वपेये दधातु ॥
ब्रह्मचर्येणं राजा राष्ट्र विरक्षति

अर्थात् यद्यपि ऋग्वेद के ही मन्त्र सामवेद में भी हैं फिर भी सामवेद के मन्त्र में गेयता है। अथर्ववेद को कर्मकाण्ड का विज्ञान कहा जाता है। इस वेद में विविध प्रकार के मन्त्र हैं। जैसे कि आयुर्वेद से सम्बन्धित, भौतिक विज्ञान से सम्बन्धित, अर्थशास्त्र से सम्बन्धित, व्यवहार शास्त्र से सम्बन्धित, श्रेष्ठ राष्ट्रीय भावना से सम्बन्धित एवं राष्ट्र को दृढ़ करना वेद का वैशिष्ट्य है। अथर्ववेद में पृथ्वी को माता की भाँति स्तुति योग्य कहा गया है।

जिस भारत भूमि में समुद्र की ओर गतिमान होता हुआ सिन्धु नदी का जल प्रवाहित होता है। जिसमें कृषि आदि कर्म करके अन्न उत्पन्न किया जाता है, जिसमें जीवनधारी प्राणों को धारण करते हैं वही यह हमारी मातृभूमि है। जो मातृवत् सम्मान को धारण करे। राजा अपने ब्रह्मचर्य से अपने राष्ट्र की रक्षा करे।

HBSE 11th Class Sanskrit वेदामृतम् Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितौ मन्त्री/श्लोको पठित्वा एतदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित मन्त्रों/श्लोकों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

1. यज्जाग्रतो दूरमुदैति दैवं
तद् सुप्तस्य तथैवैति।
दूरङ्गमज्योतिषां ज्योतिरेकं
तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु ॥
(i) कः दूरं उदैति?
(ii) कस्य मनः तथैव एति?
(iii) कीदृशं मनः शिवसङ्कल्पम् अस्तु?
उत्तराणि:
(i) मनः दूरम् उदैति।
(ii) सुप्तस्य मनः तथैवेति।
(iii) ज्योतिषाम् एकं ज्योतिः दूरङ्गमं च मनः शिवसङ्कल्पम् अस्तु।

2. मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः।
माध्वीनः सन्त्वोषधीः ॥
(i) के मधु क्षरन्ति?
(ii) माध्वीः काः सन्तु?
(iii) अस्मिन् मन्त्रे यजमानः किं ऋतायते?
उत्तराणि:
(i) सिन्धवः मधु क्षरन्ति।
(ii) माध्वीः औषधयः सन्तु।
(iii) अस्मिन् मन्त्रे यजमान ऋतायते यत् वाताः मधु सन्तु, सिन्धवः मधु क्षरन्ति । नः औषधयः माध्वीः सन्तु।

II. स्थूल पदानि आधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए)
(i) अस्माकम् आकूतिः समानी स्यात्।
(ii) ज्योतिषां ज्योतिः मनः कथ्यते।
(iii) माध्वीः औषधीः सन्तु।
(iv) सङ्गच्छध्वम् इति मन्त्रः ऋग्वेदात् सङ्कलितः
उत्तराणि:
(i) अस्माकम् आकूतिः कीदृशी स्यात्?
(ii) केषां ज्योतिः मनः कथ्यते?
(iii) माध्वीः काः सन्तु?
(iv) सङ्गच्छध्वम् इति मन्त्रः कस्मात् सङ्कलितः?

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत (निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शद्ध विकल्प लिखिए)

1. ज्योतिषां ज्योतिः कः कथ्यते?
(A) सूर्यः
(B) मनः
(C) चक्षुः
(D) देवः
उत्तरम्:
(B) मनः

2. पृथिवीसूक्तं कस्मिन् वेदे विद्यते?
(A) सामवेदे
(B) ऋग्वेदे
(C) अथर्ववेदे
(D) यजुर्वेद
उत्तरम्:
(C) अथर्ववेदे

3. ‘दूरमुदैति’ अस्य सन्धि विच्छेदः अस्ति
(A) दूरमु + दैति
(B) दूरम् + उदेति
(C) दूरम् + उदैति
(D) दूरम् + उदयतिः
उत्तरम्:
(C) दूरम् + उदैति

4. ‘भूयः + च’ अत्र सन्धिपदम् अस्ति
(A) भूयश्च
(B) भवश्च
(C) भूयःच
(D) भवःच
उत्तरम्:
(A) भूयश्च

5. ‘स्वप् + क्त + षष्ठी वि० + पुंल्लिंग’ अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति
(A) सुप्तः
(B) स्वप्तः
(C) सुप्तम्
(D) सुप्तस्य
उत्तरम्:
(D) सुप्तस्य

6. ‘जाग्रतः’ इति पदस्य विलोमपदं वर्तते
(A) असुप्तस्य
(B) सुप्तस्य
(C) उत्थितः
(D) उत्थितस्य
उत्तरम्:
(B) सुप्तस्य

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 1 वेदामृतम्

7. ‘धिक्’ इति उपपद योगे का विभक्तिः ?
(A) प्रथमा
(B) तृतीया
(C) द्वितीया
(D) चतुर्थी
उत्तरम्:
(C) द्वितीया

8. ‘देवाः’ इति पदस्य विलोमपदं किम्?
(A) नराः
(B) भूताः
(C) राक्षसाः
(D) गणाः
उत्तरम्:
(C) राक्षसाः

9. ‘ज्योतिः’ इति पदस्य पर्याय पदं किम् ?
(A) तमः
(B) प्रकाशः
(C) अन्धकारः
(D) ज्योत्स्ना
उत्तरम्:
(B) प्रकाशः

10. ‘देवहितम् अत्र कः समासः?
(A) तत्पुरुषः
(B) द्वन्द्वः
(C) कर्मधारय
(D) द्विगुः
उत्तरम्:
(A) तत्पुरुषः

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत (निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क) (i) मे ………….. शिवसङ्कल्पम् अस्तु।
(ii) ‘तच्चक्षुः’ अस्य सन्धिविच्छेदः …………. अस्ति । ।
(iii) ‘उपासते’ अत्र उपसर्ग प्रकृति विभागः ……… अस्ति
उत्तराणि:
(i) मनः
(ii) तत् + चक्षुः,
(iii) उप + आसते।

(ख) (i) सिन्धु + पुं० + प्रथम एकव०’ अत्र निष्पन्नं रूपम् ……….. अस्ति ।
(ii) ‘सुप्तस्य’ इति पदस्य विलोमपदम् ……….. अस्ति।
(iii) ‘नः’ इति पदस्य पर्यायपदम् ……………. अस्ति ।
उत्तराणि:
(i) सिन्धवः,
(ii) जाग्रतः,
(iii) अस्मभ्यम्।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः (निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) असति,
(ii) उच्चरत्,
(iii) दुहाम्।
उत्तराणि:
(i) असति (हो जाए) तव सुसंगतिः असति।
(ii) उच्चरत् (उदित हो गए)-सूर्यदेवः उच्चरत् ।
(iii) दुहाम् (बहावे) धेनुः दुग्धस्य दुहाम्।

V. अधोलिखितानां सूक्तिनां भावार्थं हिन्दीभाषायां लिखत
(क) तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु।
उत्तराणि:
प्रसंग-प्रस्तुत मन्त्रांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘वेदामृतम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस मन्त्र में मन्त्रद्रष्टा ऋषि ने ईश्वर से प्रार्थना की है कि हमारा मन शुद्ध संकल्पों वाला बने।। भावार्थ मेरा यह मन कल्याणकारी विचारधारा वाला बने। एकादश इन्द्रियों में ‘मन’ नामक इन्द्रिय का विशेष स्थान है। वह पाँच ज्ञानेन्द्रियों एवं पाँच कामेन्द्रियों का प्रेरक माना गया है। उसे सबसे अधिक चंचल भी कहा गया है। इसलिए यजमान ईश्वर से प्रार्थना करता है कि उसका मन दिव्य ज्योति का रूप धारण करके शुभ एवं कल्याणकारी विचारों से परिपूर्ण हो।

(ख) सङ्गच्छध्वं सं वदध्वं सं वो मनांसि जानताम्।

प्रसंग-प्रस्तुत मन्त्रांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘वेदामृतम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस सूक्ति में ऋषि ने समानता के भाव का वर्णन किया है। भावार्थ-तुम सब साथ चलो। आपस में वैर-विरोध त्यागकर समान स्वर से एक समान बोलो। तुम्हारे मन समान रूप से अर्थ का ज्ञान करें। भाव यह है कि सभी प्राणियों में समानता का भाव हो। समानता से ही सभी का कल्याण सम्भव है। इससे ही विश्व में शान्ति की स्थापना हो सकती है। असमानता या विषमता से राष्ट्र का विनाश निश्चित है। अतः हमें प्रत्येक कार्य समभाव से ही करना चाहिए।

मन्त्रों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. सङ्गच्छध्वं संवदध्वं संवो मनांसि जानताम्।
देवा भागं यथा पूर्व सञ्जानाना उपासते ॥॥

अन्वय-(यूयं) सम् सङ्गच्छध्वम्, सम् वदध्वम्, वः मनांसि सम् जानताम् । यथा पूर्वे देवाः सञ्जानानाः भागम् उपासते।

शब्दार्थ-सङ्गगच्छध्वं = साथ चलें। सं वदध्वं = (परस्पर विरोध त्यागकर) एक समान बोलें। वः = तुम्हारे। मनांसि = मन। सजानताम् = समान रूप से अर्थबोध करें। पूर्वे देवा = प्राचीनकाल के देवगण। सञ्जानाना = एकमत होकर । भागं = हकि के भाग को। उपासते = स्वीकार करते हैं।

प्रसंग प्रस्तुत मन्त्र ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘वेदामृतम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस पाठ का यह मन्त्र ऋग्वेद के दसवें मण्डल के 191वें सूक्त का दूसरा मन्त्र है।

सन्दर्भ-निर्देश इस मन्त्र में मन्त्रद्रष्टा ऋषि ने समानता के स्वर में उच्चारण करते हुए प्रार्थना की है।

सरलार्थ-तुम सब साथ चलो। आपस में वैर-विरोध त्यागकर समान स्वर से एक समान बोलो। तुम्हारे मन समान रूप से अर्थ का ज्ञान करें। जिस प्रकार प्राचीनकाल के देवगण एकमत होकर हवि के भाग को स्वीकार करते थे। (तथा अब भी करते हैं।)

भावार्थ-भाव यह है कि सभी प्राणियों में समानता का भाव हो। समानता से ही सभी का कल्याण सम्भव है। इससे ही विश्व में शान्ति की स्थापना हो सकती है। असमानता या विषमता से राष्ट्र का विनाश निश्चित है। अतः हमें प्रत्येक कार्य समभाव से ही करना चाहिए।

2. समानी वः आकतिः समाना हृदयानि वः।
समानमस्तु वो मनो यथा वः सुसहासति ॥2॥

अन्वय-वः आकूतिः समानी (अस्तु) वः हृदयानि समानाः (सन्तु) वः मनः समानम् अस्तु, यथा वः सुसह असति।।

शब्दार्थ-वः = तुम्हारे। आकूतिः = संकल्प। समानी = समान। हृदयानि = हृदय। सुसह = संगति युक्त। असति = हो।

प्रसंग-प्रस्तुत मन्त्र ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘वेदामृतम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस पाठ का यह मन्त्र ऋग्वेद के दसवें मण्डल के 191वें सूक्त का चौथा मन्त्र है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस मन्त्र में मन्त्रद्रष्टा ऋषि ने सभी के संकल्पों एवं हृदयों में समानता के लिए प्रार्थना की है।

सरलार्थ-तुम सबका संकल्प समान हो। तुम्हारे हृदय समान हों। तुम्हारे मन समान हों, जिससे कि तुम्हारी सुन्दर संगति हो जाए।

भावार्थ भाव यह है कि यदि सबके संकल्प, हृदय और मन समान होंगे तो परस्पर विरोध-वैमनस्य आदि के भाव अपने-आप समाप्त हो जाएंगे। इससे एक स्वस्थ एवं खुशहाल समाज की स्थापना होगी। आधुनिकता की दृष्टि से यह मन्त्र अत्यन्त प्रासंगिक है।

3. मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः ।
माध्वीनः सन्त्वोषधीः ॥3॥

अन्वय-ऋतायते वाताः मधु (सन्तु) सिन्धवः मधु क्षरंन्ति । नः औषधीः माध्वीः सन्तु।

शब्दार्थ-मधु = माधुर्य से भरी। वाताः = वायु। ऋतायते = अपने लिए यज्ञ की कामना करने वाले यजमान के लिए। क्षरन्ति = बहाएँ। सिन्धवः = नदियाँ अथवा समुद्र । माध्वी = माधुर्य से परिपूर्ण । नः = हमारी । ओषधीः (फलपाकान्ता) ओषधयः = जड़ी-बूटी, वनस्पति।

प्रसंग प्रस्तुत मन्त्र ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘वेदामृतम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस पाठ का यह मन्त्र ऋग्वेद के प्रथम मण्डल के 90वें सूक्त का सातवाँ मन्त्र है।

सन्दर्भ-निर्देश इस मन्त्र में मन्त्रद्रष्टा ऋषि ने ईश्वर से सर्वत्र मधुरता का संचार करने की प्रार्थना की है।

सरलार्थ-अपने लिए यज्ञ की कामना करने वाले यजमान के लिए सभी हवाएँ माधुर्य से परिपूर्ण हों। सभी नदियाँ या समद्र मधुर जल को ही प्रवाहित करें। हमारी सारी जड़ी-बूटियाँ, वनस्पतियाँ मधुरता से परिपूर्ण हो जाएँ।

भावार्थ भाव यह है कि यज्ञकर्ता यजमान के लिए वायु मधुरता का संचार करे। नदियाँ एवं औषधियाँ भी माधुर्य का संचार करें।

4. यज्जाग्रतो दूरसुदैति दैवं
तदु सुप्तस्य तथैवैति।
दूरङ्गमञ्ज्योतिषां ज्योतिरेकं
तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु ॥4॥

अन्वय-जाग्रतः यत् (मनः) दूरम् उदैति। तथा एव सुप्तस्य तदु दैवम् (मनः) इति (यत्) ज्योतिषां दूरम् गमम् एकं ज्योतिः मे तत् मनः शिवसङ्कल्पम् अस्तु।

शब्दार्थ-जाग्रतः = जागते हुए का। दूरम् उदेति = दूर चला जाता है। सुप्तस्य = सोए हुए का। तदु दैवं (मनः) = वही दिव्य विज्ञानयुक्त मन । ज्योतिषाम् = विषयों का प्रकाशन करने वाली इन्द्रियों में। दूरं गमम् = सबसे अधिक दूर तक पहुँचाने वाली, (एकमात्र प्रकाशक)। ज्योतिः = प्रकाश। शिव सङ्कल्पम् = कल्याणकारी विचार वाला, मंगलमय। अस्तु = हो।

प्रसंग-प्रस्तुत मन्त्र ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘वेदामृतम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। प्रस्तुत पाठ का यह मन्त्र यजुर्वेद के 34वें अध्याय का पहला मन्त्र है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस मन्त्र में मन्त्रद्रष्टा ऋषि ने ईश्वर से प्रार्थना की है कि हमारा मन शुद्ध संकल्पों वाला बने।

सरलार्थ-जागते हुए का जो मन दूर भाग जाता है। वैसे ही सोए हुए की भी वही दशा होती है। वही दिव्य विशेष ज्ञान से सम्पन्न मन विषयों को प्रकाशित करने वाली इन्द्रियों में सर्वाधिक दूर तक पहुँचने वाला एकमात्र प्रकाश है। मेरा यह मन कल्याणकारी विचारधारा वाला बने।

भावार्थ-एकादश इन्द्रियों में ‘मन’ नामक इन्द्रिय का विशेष स्थान है। वह पाँच ज्ञानेन्द्रियों एवं पाँच कामेन्द्रियों का प्रेरक माना गया है। उसे सबसे अधिक चंचल भी कहा गया है। इसलिए यजमान ईश्वर से प्रार्थना करता है कि उसका मन दिव्य ज्योति का रूप धारण करके शुभ एवं कल्याणकारी विचारों से परिपूर्ण बने।

5. तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत्
पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शतम्।
शृणुयाम शरदः शतं प्रब्रवाम शरदः शतम्
अदीनाः स्याम शरदः शतं भूयश्च शरदः शतात् ॥5॥

अन्वय देवहितं शुक्रं तत् चक्षुः पुरस्तात् उच्चरत् । शतम् शरदः पश्येम, शतम् शरदः जीवेम, शतम् शरदः शृणुयाम, शतम् शरदः प्रब्रवाम, शतम् शरदः अदीनाः स्याम, भूयः च शतात् शरदः।।

शब्दार्थ देवहितम् = देवताओं द्वारा स्थापित। शुक्रम् = दिव्य चमकीला। चक्षुः = नेत्र/सूर्य। पुरस्तात् = पूर्व दिशा में। उच्चरत् = उदित हुआ है। शतम् = सौ। शरदः = वर्ष । पश्येम = देखें। जीवेम = जीवित रहें। शृणुयाम = सुनें । प्रब्रवाम = बोलें। अदीनाः = दीनता से रहित। भूयश्च = बाद में। शरदः शतात् = सौ वर्षों से भी।

प्रसंग-प्रस्तुत मन्त्र ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘वेदामृतम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। प्रस्तुत पाठ का यह मन्त्र यजुर्वेद के छत्तीसवें अध्याय का चौबीसवाँ मन्त्र है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस मन्त्र द्वारा मन्त्रद्रष्टा ऋषि ने दीनता से रहित होकर सौ वर्षों से भी अधिक समय तक जीवित रहने की प्रार्थना की है।

सरलार्थ देवताओं द्वारा स्थापित दिव्य नेत्र रूपी सूर्य पूर्व दिशा में उदित हुआ है। (हे सूर्य!) (हम आपकी कृपा से) सौ वर्ष तक देखें, सौ वर्ष जीवित रहें, सौ वर्ष तक सुनें, सौ वर्ष तक बोलें, सौ वर्ष तक दीनता से रहित (स्वस्थ) रहें। सौ वर्षों से अधिक समय तक (बाद तक) हमारी यही स्थिति बनी रहे।

भावार्थ भाव यह है कि सूर्य को प्रकाशक, दिवा-रात्रि निर्माता एवं तेजस्विता से परिपूर्ण देव माना गया है। अतः पूर्व दिशा में उदित होने पर यजमान सूर्य से प्रार्थना करता है कि सूर्यदेव की कृपा से मैं सौ वर्षों तक सकुशल रहता हुआ पूर्ण जीवन प्राप्त करूँ।

6. जनं बिभ्रती बहुधा विवाचसम्
नानाधर्माणं पृथिवी यथौकसम्।
सहस्रं धारा द्रविणस्य मे दुहां
ध्रुवेव धेनुरनुपस्फुरन्ती ॥6॥

अन्वय बहुधा विवाचसम् यथौकसम् नानाधर्माणं जनम् बिभ्रती पृथिवी ध्रुवा उपस्फुरन्ती धेनुः इव मे द्रविणस्य सहस्रम् धाराः दुहाम्।

शब्दार्थ-बिभ्रती = धारण करती हुई। बहुधा = विविध प्रकार की। विवाचसम् = विभिन्न भाषा वाले। यथौकसम् = धारण करने वाले घर के समान । नानाधर्माणम् = अनेक धर्मों वाले। दुहाम् = दुहावे, बहा दे। अनुपस्फुरन्ती = कम्पन-रहित।

प्रसंग प्रस्तुत मन्त्र ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘वेदामृतम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस पाठ का यह मन्त्र ‘अथर्ववेद’ के पृथिवी सूक्त के बारहवें मण्डल का पैंतालीसवाँ मन्त्र है।

सन्दर्भ-निर्देश इस मन्त्र में पृथ्वी के उदारतापूर्ण स्वरूप का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-अनेक प्रकार से विविध प्रकार की वाणियों को बोलने वाले अनेक प्रकार के धर्मों का पालन करने वाले लोगों को समान घर में रखकर पालन करने वाली पृथ्वी स्थिर खड़ी हुई दुधारू गाय जिस प्रकार हजारों धाराओं से दूध दुहाती है उसी प्रकार (यह पृथ्वी) धन की वर्षा करे (हमारे लिए धन दुहावे)।

भावार्थ-भाव यह है कि जिस प्रकार एक स्थान पर स्थिर खड़ी गाय से अनेक धाराओं वाला दूध निकाला जा सकता है, उसी प्रकार यह पृथ्वी अपार धन-सम्पदा को धारण करती हुई भी उसी प्रकार स्थिर अर्थात् कम्पन रहित होकर खड़ी है। यह पृथ्वी विविध भाषाओं को बोलने वाले तथा विविध धर्मों को अपनाने वाले असंख्य लोगों को धारण किए हुए है। यह सब कुछ सहन करने बानी है तथा सारे संसार को अपार धन-सम्पदा प्रदान करती है।

वेदामृतम् (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

भारतीय वैदिक वाङ्मय सम्पूर्ण विश्व का प्राचीनतम वाङ्मय होने के साथ मनुष्य की अंतश्चेतना से प्रकट उदात्त कविता का भी प्रथम निदर्शन है। वैदिक वाङ्मय में विश्व शान्ति, विश्वबन्धुत्व, लोकतान्त्रिक मूल्य, निर्भयता तथा राष्ट्रप्रेम का सन्देश भरा पड़ा है, जो आज के वातावरण में पहले से भी अधिक प्रासंगिक प्रतीत होता है।

प्रस्तुत पाठ में वैदिक काव्य का अमृततत्त्व ऋग्वेद, यजुर्वेद तथा अथर्ववेद से संकलित किया गया है। इन मन्त्रों में अत्यन्त उदात्त एवं अनुकरणीय आदर्श विद्यमान हैं। ऋग्वेद संहिता में अधिकतर स्तुतिपरक और पूजा-प्रधान मन्त्र हैं। इस संहिता के सूक्तों के बहुत बड़े भाग में अग्नि, इन्द्र, सविता, रुद्र, वरुण, सूर्य, मरुत् आदि देवों से प्रार्थना की गई है।

इसका विभाजन मण्डल, अध्याय और सूक्त के रूप में किया गया है। इसमें 10 मण्डल, 10580 मन्त्र तथा 1028 सूक्त हैं। यजुर्वेद में प्रायः यज्ञ में उपयोग होने वाले मन्त्र हैं। इन यज्ञों में दर्शपूर्णमास, अग्निहोत्र, चातुर्मास्य, सोमयाग, वाजपेय, राजसूय, अश्वमेध आदि मुख्य हैं। कुछ मन्त्र पद्यात्मक तथा कुछ गद्यात्मक हैं। यजुर्वेद कर्मकाण्ड में उपयोगी होने के कारण सभी वेदों की अपेक्षा अधिक लोकप्रिय है।

सामवेद संगीत की दृष्टि से महत्त्वपूर्ण है। यद्यपि इसमें कोई भी मन्त्र इस वेद से नहीं है। अथर्ववेद 20 काण्डों में विभक्त है। इसमें मारण, मोहन, वशीकरण, उच्चाटन, ओषधि, राजनीति, राज्यपालन और ईश्वराराधन के अत्यन्त उपयोगी मन्त्र संकलित हैं। शत्रुनाश, आरोग्य-प्राप्ति, गृह-सुख, भूत-प्रेतों से मुक्ति, प्रिय वस्तु की प्राप्ति, आजीविका, व्यापार, विवाह आदि का भी इसमें विस्तार से वर्णन है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 1 वेदामृतम् Read More »