HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

HBSE 11th Class Sanskrit परोपकाराय सतां विभूतयः Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतभाषया उत्तरत
(क) जातकमालायाः लेखकः कः?
(ख) कथायां वर्णिते जन्मनि बोधिसत्त्वः कः बभूव?
(ग) महासत्त्वः मीनानां कैः परमनुग्रहम् अकरोत् ?
(घ) सरः लघुपल्वलमिव कथमभवत् ?
(ङ) बोधिसत्त्वः किमर्थं चिन्तामकरोत् ?
(च) तोयं प्रतिदिनं केन स्पर्धमानं क्षीयते स्म?
(छ) आकाशे अकाला अपि के प्रादुरभवन्?
(ज) कया आशङ्कया बोधिसत्त्वः पुनः पुनः पर्जन्यं प्रार्थितवान् ?
(झ) शक्रः केषां राजा आसीत् ?
(ञ) अस्माभिः कुत्र प्रयतितव्यम् ?
उत्तराणि:
(क) जातकमालायाः लेखकः आर्यशूरः अस्ति।
(ख) कथायां वर्णिते जन्मनि बोधिसत्त्वः मत्स्याधिपतिः बभूव।
(ग) महासत्त्वः मीनानां दानप्रियवचनादिक्रमैः परमनुग्रहम् अकरोत्।
(घ) सरः निदाघकाले ज्वालानुगतेनेव मारुतेन पिपासावशादिव प्रत्यहम् आपीयमानं लघुपल्वलमिवाभवत्।
(ङ) विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः चिन्तामकरोत् ।
(च) तोयं प्रतिदिनम् आयुषा स्पर्धमानं क्षीयते स्म।
(छ) आकाशे अकाला अपि मेघाः प्रादुरभवन्।
(ज) वर्षनिवृत्तिशङ्कया बोधिसत्त्वः पुनः पुनः पर्जन्यं प्रार्थितवान्।
(झ) शक्रः देवानां राजा आसीत् ।
(ञ) अस्माभिः शीलविशुद्धौ प्रयतितव्यम्।

2. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) बोधिसत्त्वः परहितसुखसाधने ………………….. अभवत्।
(ख) तत्रस्थिताः मीनाः जलाभावात् ………………….. इव संजाताः।
(ग) विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः …………. आपेदे।
(घ) स महात्मा स्वकीयसत्यतपोबलमेव तेषां ……….. अमन्यत।
(ङ) तत् ……………………… तोयसमृद्धिमवाप।
उत्तराणि:
(क) बोधिसत्त्वः परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत्।
(ख) तत्रस्थिताः मीनाः जलाभावात् मृतप्रायाः इव संजाताः।
(ग) विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्ताम् आपेदे।
(घ) स महात्मा स्वकीयसत्यतपोबलमेव तेषां रक्षणोपायम् अमन्यत।
(ङ) तत् सरः तोयसमृद्धिमवाप।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

3. सप्रसङ्ग व्याख्या कार्या
(क) बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकार-अभ्यासवशात् तत्रस्थः अपि परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत्।
(ख) अस्मद्व्यसनसङ्कृष्टाः समायान्ति नो द्विषः ।
(ग) शीलवताम् इह एव कल्याणाः अभिप्रायाः वृद्धिम् आप्नुवन्ति।
उत्तराणि:
(क) प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से संकलित है। भगवान बोधिसत्त्व ने जब-जब जन्म लिया तब-तब उन्होंने नेकी और ईमानदारी से कार्य किए जिससे कि वे लोगों में चर्चा के विषय बन गए। इसी प्रकार का आचरण मत्स्याधिपति के रूप में भी हुआ जैसाकि कहा गया है

व्याख्या-बहुत-से जन्मों में परोपकार अभ्यास के कारण परवश हुए भगवान बोधिसत्त्व ने इस योनि में स्थित होकर भी अपना जीवन दूसरों के कल्याण में तथा सुख प्रदान करने में लगा दिया। अपनी सच्चाई तथा तपस्या की शक्ति के आधार पर उन्होंने तालाब में रहने वाली सभी मछलियों की प्राणरक्षा की क्योंकि सत्त्व गुण से युक्त आचरण द्वारा देवों को भी वश में किया जा सकता है।

(ख) प्रसंग-प्रस्तुत श्लोकांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से संकलित है। एक बार जब पर्याप्त वर्षा नहीं हुई तब गर्मी के कारण दिन-प्रतिदिन उस तालाब का पानी कम होता गया। इससे तालाब में रहने वाली मछलियों के प्राण संकट में पड़ गए। ऐसी स्थिति में भगवान बोधिसत्त्व ने मछलियों के विषय में सोचा

व्याख्या-“हमारे दुःखों से खिंचे हुए हमारे शत्रुगण भी आ रहे हैं।” जब मछलियों की आयु दिन-प्रतिदिन पानी की तरह घटती जा रही थी। तब ऐसा कोई उपाय नहीं था कि उन्हें बचाया जा सके। वर्षा ऋतु के आगमन का कोई संकेत भी दिखाई नहीं दे रहा था। ऐसी स्थिति में तालाब के किनारे पर रहने वाले बगुले, कौवे आदि मछलियों के भक्षण करने वाले पक्षी रूपी शत्रु दिन-प्रतिदिन बढ़ते ही जा रहे थे। इस कारण उस तालाब की मछलियों की स्थिति अत्यन्त चिन्तनीय बन गई।

(ग) प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से संकलित है। भगवान् बोधिसत्त्व के प्रयास से तालाब जल से परिपूर्ण हो गया। वापस लौटते हुए इन्द्रदेव ने भी मत्स्येन्द्र नाथ, भगवान् बोधिसत्त्व की आराधना की क्योंकि

व्याख्या-शीलवान् महापुरुषों के कल्याणकारी मनोरथ इस लोक एवं परलोक दोनों में ही वृद्धि को प्राप्त होते हैं। इसलिए प्रत्येक मनुष्य का कर्त्तव्य है कि ऐसे महापुरुषों का अनुसरण करते हुए सदाचार के लिए निरन्तर प्रयासरत रहे।

4. अधोलिखितशब्दान् ल्यप्प्रत्ययान्तेषु शतृप्रत्ययान्तेषु शानच्प्रत्ययान्तेषु च विभज्य लिखत
आपीयमानम्, अवेक्ष्य, स्पर्धमानम्, समापीड्यमानम्, निःश्वस्य, रत्नायमानानि, अभिगम्य, संराध्यन्, विमृशन्, समुल्लोकयनम्।
उत्तराणि:
ल्यप
निःश्वस्य = निः + श्वस् + क्त्वा + ल्यप् ।
अवेक्ष्य = अव + ईक्ष् + क्त्वा + ल्यप्।
अधिगम्य = अधि + गम् + क्त्वा + ल्यप।
शतृ-
संराधयन् = सम् + राध् + शतृ (पु० ए० व०)
विमृशन् = वि + मृश् + शतृ (पु० प्र० ए० व०)
समुल्लोकयन् = सम् + उत् + लोक + शतृ (पु० प्र० ए० व०)
शानच
आपीयमानम् = आ + पा + शानच
स्पर्धमानम् = स्पर्ध + शानच्
समापीड्यमानम् = सम् + आ + पीड् + कर्मवाच्य + शानच्
रत्नायमानानि = रत्न (नामधातु) रत्नाय + शानच् :

5. विशेषणानि विशेष्यैः सह योजयत

(क) सरसि इष्टानाम्
(ख) धरण्या कदम्बकुसुमगौरेण
(ग) अपत्यानाम् हंसचक्रवाकादिशोभिते
(घ) नवसलिलेन अभितप्तया
(ङ) पक्षिणः ज्वालानुगतेन
(च) बोधिसत्त्वः तत्रस्थाः
(छ) मीनः सलिलतीरवासिनः
(ज) मारुतेन करुणायमान:

उत्तराणि:

विशेषण विशेष्य
(क) सरसि हंसचक्रवाकादिशोभिते
(ख) धरण्या अभितप्तया
(ग) अपत्यानाम् इष्टानाम्
(घ) नवसलिलेन कदम्बकुसुमगौरेण
(ङ) पक्षिणः सलिलतीरवासिनः
(च) बोधिसत्त्वः करुणायमानः
(छ) मीनः तत्रस्थाः
(ज) मारुतेन ज्वालानुगतेन

6. अधोलिखितपदानि संस्कृतवाक्येषु प्रयुध्वम्
कस्मिंश्चित्, भाग्यवैकल्यात्, आपीयमानम्, लक्ष्यते, विमृशन्, अभिगम्य, प्रयतितव्यम् ।
उत्तराणि:

शब्द/पदम् अर्थः वाक्य-प्रयोगः
(i) कस्मिंश्चित् किसी कस्मिंश्चित् वने एकः आश्रमः अस्ति।
(ii) भाग्यवैकल्यात् भाग्य के अनुकूल न होने पर भाग्यवैकल्यात् आजीविकां प्राप्तु न शक्नोमि।
(iii) आपीयमानम् पीये जाने पर प्रत्यहम् आपीयमानं तत् सरः लघुपल्वलमिवाभवत्।
(iv) लक्ष्यते दिखाई देता है अद्यापि च जलदागमः चिरेणैव लक्ष्यते।
(v) विमृशन् विचार करते हुए जलदागम-विषये विमृशन् बोधिसत्त्वः अवदत्।
(vi) अधिगम्य पास आकर इन्द्र: साक्षात् अधिगम्य एनम् उवाच।
(vii) प्रयतितव्यम् प्रयत्न करना चाहिए अस्माभिः शीलविशुद्धौ प्रयतितव्यम्।

7. पर्यायवाचकं लिखत
मीनः, पक्षी, प्रत्यहमू, आपद्, पर्जन्यः।
उत्तराणि:
मीनः = मत्स्यः, मकरः, झषः।
पक्षी = खगः, विहगः, खेचरः।
प्रत्यहमू नित्यं, प्रतिदिनम्।
आपद् = सड्कटः, विपद्।
पर्जन्यः = मेघ:, जलदः, पयोदः।

8. अधोलिखितवाक्येषु उपमानानि योजयत
(क) ……………. इव मीनानां परमनुग्रहं चकार।
(ख) …… इव तोयं प्रत्यहं क्षीयते।
(ग)……. इव इमे पयोदाः क्षरन्ति।
(घ) ……………… इव नवसलिलेन सरः परिपूर्णं न जातम् ।
(ङ) सरः ग्रीष्मकाले ………………… इव सजातम्।
उत्तराणि:
(क) इष्टानां इव मीनानां परमनुग्रहं चकार।
(ख) आयुषा इव तोयं प्रत्यहं क्षीयते।
(ग) कलशा इव इमे पयोदाः क्षरन्ति।
(घ) कदम्बकुसुमगौरेण इव नवसलिलेन सरः परिपूर्णं न जातम्।
(ङ) सरः ग्रीष्मकाले लघुपल्लवम् इव सञ्जातम्।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

योग्यताविस्तारः

अधोलिखितानां सूक्तीनाम् अध्ययनं कृत्वा प्रस्तुतपाठेन भावसाम्यम् अवधत्त

(1) पिबन्ति नयः स्वयमेव नाम्भः
स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः।
धाराधरो वर्षति नात्महेतोः
परोपकाराय सतां विभूतयः।
उत्तरम्:
बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकाराभ्यास वशात्
तत्रस्थः अपि परहित सुख साधने व्यापृतः अभवत्।

(2) अष्टादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् ।
परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्॥
उत्तरम्:
महात्मा स्वकीय सत्यतपोबलमेव तेषां रक्षणोपायम् अमन्यत।

(3) श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम् ।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्॥
उत्तरम्:
शीलवतां इह एव कल्याणाः अभिप्रायाः वृद्धिम् आप्नुवन्ति प्रागेव परत्र च।

(4) छायामन्यस्य कुर्वन्ति तिष्ठन्ति स्वयमातपे।
फलान्यपि परार्थाय वृक्षाः सत्पुरुषा इव॥
उत्तरम्:
इष्टानामिव च स्वेषाम् अपत्यानाम् उपरि सौहार्दत्वात् महासत्वः तेषां मीनानां दानप्रियं वचनादिक्रमैः परमनुग्रहं चकार।

(5) ऊर्ध्वबाहुर्विरोम्येष न च कश्चिच्छृणोति मे।
परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्।।
उत्तरम्:
सलिलतीरवासिनः पक्षिगणाः तान् मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म, तत्रैव महात्मा स्वकीय सत्य तपोबलमेव तेषां रक्षणोपायम् अमन्यत्।

(6) भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैः
नवाम्बुभिर्दूरविलम्बिनो घनाः।
अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः
स्वभाव एवैष परोपकारिणाम।।
उत्तरम्:
विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्तामापेदे। कष्टा बत इयम् आपतिता मीनानाम् ।

(7) प्रदानं प्रच्छत्रं गृहमुपगते सम्भ्रमविधिः,
प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं चाप्युपकृतेः।
अनुत्सेको लक्ष्म्यामनभिभवगन्धाः परकथाः
सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम्॥
उत्तरम्:
बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकाराभ्यास वशात् तत्रस्थः अपि परहित सुखसाधने व्यापृतः अभवत् ।

HBSE 11th Class Sanskrit परोपकाराय सतां विभूतयः Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् गद्यांशान् पठित्वा एतदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांशों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

(1) बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकाराभ्यासवशात् तत्रस्थः अपि परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत्। इष्टानामिव च स्वेषाम् अपत्यानाम् उपरि सौहार्दत्वाद् महासत्त्वः तेषां मीनानां दानप्रियवचनादिक्रमैः परमनुग्रह चकार।
(i) कः परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत् ?
(ii) केषाम् उपरि परमनुग्रहं चकार?
(iii) महासत्त्वः मीनानां कैः परमनुग्रहम् अकरोत् ?
उत्तराणि:
(i) महासत्त्वः बोधिसत्त्वः परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत् ।
(ii) स्वेषाम् अपत्यानामुपरि परमनुग्रहं चकार।।
(iii) महासत्त्वः मीनानाम् दानप्रियवचनादिक्रमैः परमनुग्रहं अकरोत् ।

(2) सलिलतीरवासिनः पक्षिणः वायसगणाः च यावत् तान् मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म तावद् विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्तामापेदे। कष्टा बत इयम् आपद् आपतिता मीनानाम्।
(i) कः करुणायमानः चिन्तामापेदे?
(ii) केषाम् इयम् आपद् आपतिता?
(iii) के मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म?
उत्तराणि:
(i) बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्तामापेदे।
(ii) मीनानाम् इयम् आपद् आपतिता।
(iii) सलिलतीरवासिनः वायसगणाः पक्षिणः च तान् मत्स्यान भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म।

(3) बोधिसत्त्वः समन्ततोऽभिप्रसृतैः सलिलप्रवाहैरापूर्यमाणे सरसि, धारानिपातसमकालेन विद्रुतवायसाये पक्षिगणे, लब्धजीविताशे च प्रमुदिते मीनगणे प्रीत्याभिसार्यमाणहृदयो वर्षानिवृत्तिसाशङ्कः पुनः पुनः पर्जन्यमाबभाषे।
(i) बोधिसत्त्वः कम् आबभाषे?
(ii) कस्मिन् बोधिसत्त्व अभिसार्यमाणहृदयः अभवत् ?
(iii) सरः कीदृशः अभवत् ?
उत्तराणि:
(i) बोधिसत्त्वः पर्जन्यम् आबभाषे।
(ii) मीनगणे बोधिसत्त्वः अभिसार्यमाण हृदयः अभवत् ।
(iii) सरः समन्ततोऽभिप्रसृतैः सलिलप्रवाहैरापूर्यमाणः अभवत्।

II. स्थूल पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(स्थूल पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।)
(i) जातकमालायाः लेखकः आर्यशूरः
(ii) आकाशे अकाला अपि कालमेघाः प्रादुरभवन् ।
(iii) शक्रः देवानां राजा आसीत् ।
(iv) मीनाः जलाभावात् मृतप्रायाः इव संजाताः।
उत्तराणि:
(i) जातकमालायाः लेखकः कः?
(ii) आकाशे अकाला अपि के प्रादुरभवन् ?
(iii) शक्रः देवानां कः आसीत् ?
(iv) मीनाः कस्मात् मृतप्रायाः इव संजाताः?

बहृविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाशच

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. जातकमालायाः लेखकः कः?
(A) बोधिसत्त्वः
(B) भगवान् बुद्धः
(C) आर्यशूरः
(D) आर्यशेनः
उत्तरम्:
(C) आर्यशूरः

2. शक्रः केषां राजा आसीत?
(A) मत्स्यानाम्
(B) मेघानाम्
(C) बौद्धानाम्
(D) वेदानाम्
उत्तरम्:
(B) मेघानाम्

3. ‘प्रत्यहनि’ इति पदस्य विग्रहोऽस्ति
(A) अहनि-अहनि
(B) प्रत्येक अहनि
(C) प्रति अहनि
(D) प्रताहनि
उत्तरम्:
(A) अहनि-अहनि

4. ‘संराध्य’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) संर + आध्य
(B) समरा + ध्य
(C) समरो + ध्य
(D) सम् + आराध्य
उत्तरम्:
(D) सम् + आराध्य

5. ‘प्रति + अहं’ अत्र संधियुक्तपदम् अस्ति
(A) प्रतिअह
(B) प्रतिऽहं
(C) प्रत्यहम्
(D) प्रत्याहमं
उत्तरम्:
(C) प्रत्यहम्

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

6. ‘अव + ईक्ष् + क्त्वा + ल्यप्’ अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति
(A) अवीक्षय
(B) अविक्षय
(C) अवक्षय
(D) अवेक्ष्य
उत्तरम्:
(D) अवेक्ष्य

7. ‘विमृशन्’ इति पदे कः प्रत्यय?
(A) शन्
(B) न्यत्
(C) शतृ
(D) घञ्
उत्तरम्:
(C) शतृ

8. ‘करुणायमानः बोधिसत्त्वः’ अत्र विशेषणपदम् किम्?
(A) करुणायमानः
(B) बोधिसत्त्वः
(C) करुणा
(D) सत्त्वः
उत्तरम्:
(A) करुणायमानः

9. ‘मीनः’ इति पदस्य पर्यायपदम् किम्?
(A) मत्स्यः
(B) खगः
(C) विहगः
(D) अण्डजः
उत्तरम्:
(A) मत्स्यः

10. ‘अमंगल्याः’ इति पदस्य विलोम पदं किम् ?
(A) अकल्याणाः
(B) वेमंगल्याः
(C) कल्याणाः
(D) अनमंगल्याः
उत्तरम्:
(C) कल्याणाः

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क) (i) ‘सञ्चिन्त्य’ अस्य सन्धिविच्छेदः ………….. अस्ति।
(ii) ‘बोधिसत्त्वः करुणायमानः’ इति विशेषणस्य विशेष्य पदम् ………. अस्ति।
(iii) ‘निःश्वस्य’ अत्र प्रकृति प्रत्यय विभागः ……. अस्ति ।
उत्तराणि:
(i) सम् + चिन्त्य,
(ii) बोधिसत्त्वः,
(iii) निः + श्वस् + ल्यप्।

(ख) (i) “सम् + राध् + शतृ पु०ए०व०’ अत्र निष्पन्न रूपम् ……… अस्ति।
(ii) ‘खगः’ इति पदस्य पर्याय पदं ………. वर्तते।
(iii) ‘क्षीयते’ इति पदस्य विलोम पदं ……….. वर्तते।
उत्तराणि:
(i) संराधयन्
(ii) शकुन्तः
(iii) वर्धते।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) पक्षिणः,
(ii) अधिगम्य,
(ii) क्षरन्ति।
उत्तराणि:
(i) पक्षिणः (पक्षीगण) पक्षिणः मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति।
(ii) अधिगम्य (पास आकर)-शक्रः अधिगम्य उवाच।
(iii) क्षरन्ति (बरस रहे हैं)-नदन्तः पयोदाः क्षरन्ति ।

गद्यांशों/पद्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. बोधिसत्त्वः किल कस्मिंश्चित् नातिमहति कमलकुवलयादि-विभूषितसलिले हंसचक्रवाकादिशोभिते तीरान्ततरुकुसुमावकीर्णे सरसि मत्स्याधिपतिः बभूव। बहुषु जन्मान्तरेषु परोपकाराभ्यासवशात् तत्रस्थः अपि परहितसुखसाधने व्यापृतः अभवत् । इष्टानामिव च स्वेषाम् अपत्यानाम् उपरि सौहार्दत्वाद् महासत्त्वः तेषां मीनानां दानप्रिय-वचनादिक्रमैः परमनुग्रहं चकार।

शब्दार्थ बोधिसत्त्वः = भगवान बुद्ध। किल = निश्चित ही। कुवलय = नील कमल। चक्रवाकादिशोभिते = चक्रवाक (चकवा) आदि पक्षिगणों से सुशोभित। तत्रस्थः अपि = वहाँ उस जन्म में स्थित होते हुए भी। व्यापृतः = लीन। अपत्यानाम् = सन्तानों के। अनुग्रहम् = कृपा।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में मत्स्याधिपति के रूप में जन्म लेने वाले बोधिसत्त्व के महान् गुणों का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-निश्चय से बोधिसत्त्व किसी छोटे कमलों, नील कमलों आदि से विभूषित जल वाले हंस, चक्रवाक आदि पक्षिगणों से सुशोभित, किनारे के प्रान्तों पर पेड़ों और फूलों से परिपूर्ण तालाब में मछलियों के स्वामी के रूप में अवतीर्ण हुए। बहुत जन्म-जन्मान्तरों में परोपकार करने के अभ्यास के वश वहाँ उस जन्म में स्थित होते हुए भी दूसरों की भलाई और सुख-साधन में लीन हुए और प्रियजनों की भाँति अपनी सन्तानों के ऊपर सौहार्द के कारण महान् उदार प्राणी के रूप में उन मछलियों पर दान प्यारे वचनों आदि के क्रमों में अत्यन्त कृपा की।

भावार्थ-भाव यह है कि बोधिसत्त्व जन्म-जन्मान्तरों से परहित, परोपकार और पर-सुख की साधना में लीन रहे। मत्स्याधिपति के रूप में भी उनकी वह उत्कृष्ट वृत्ति तालाब में रहने वाली मछलियों के प्रति स्थिर थी। वे उन पर अपनी विशेष एवं महती कृपा दर्शाते थे।

2. अथ कदाचित् सत्त्वानां भाग्यवैकल्यात् प्रमादाच्च सम्यग् देवो न ववर्ष । वृष्टेः अभावे तत् सरः कदम्बकुसुमगौरेण नवसलिलेन यथापूर्वं न परिपूर्णम् जातम्। क्रमेण च उपगते निदाघकाले दिनकरकिरणैः अभितप्तया धरण्या, ज्वालानुगतेनेव मारुतेन पिपासावशादिव प्रत्यहम् आपीयमानं तत् सरः लघुपल्वलमिवाभवत्।

शब्दार्थ-सत्त्वानाम् = प्राणियों के। भाग्यवैकल्यात् = भाग्य के प्रतिकूल होने पर। प्रमादाच्च = और लापरवाही से। सम्यग् = भली-भाँति, अच्छी प्रकार से। ववर्ष = वृष्टि की। कदम्बकुसुमगौरेण = कदम्ब के पुष्प के समान गोरे रंग वाले (श्वेत)। नवसलिलेन = नये पानी से। यथापूर्वम् = पहले जैसे। उपगते = समीप होने पर । निदाघकाले = ग्रीष्म ऋतु के समय में। दिनकरकिरणैः = सूर्य की किरणों द्वारा। अभितप्तया = पूरी तरह से तपी हुई। धरण्या = भूमि के। ज्वालानुगतेनेव (ज्वाला.+ अनुगतेन + इव) = ज्वाला से परिपूर्ण मानो। पिपासा = प्यास। प्रत्यहम् = प्रतिदिन। आपीयमानम् = चारों तरफ से पीया जाता हुआ। लघुपल्वलमिवाभवत् = छोटे तालाब के समान हो गया।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है। ”

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में गर्मी के कारण होने वाले परिवर्तन का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-इसके बाद कभी (किसी दिन) प्राणियों के भाग्य के प्रतिकूल होने के कारण तथा उनकी लापरवाही के कारण अच्छी प्रकार से वृष्टि (वर्षा) नहीं हुई। वर्षा न होने के कारण यह तालाब कदम्ब के फूलों के समान गौर वर्ण (श्वेत) नये (ताजे) पानी से पहले की तरह परिपूर्ण नहीं हुआ तथा क्रमानुसार गर्मी के समय के समीप आने पर सूर्य की किरणों से पूरी तरह तपी हुई पृथ्वी से, ज्वाला (गर्म लौ) से परिपर्ण मानो हवा के द्वारा प्यास के कारण प्रतिदिन पिया जाता हआ वह तालाब छोटे तालाब

भावार्थ भाव यह है कि ग्रीष्म ऋतु में दुर्भाग्य के कारण वर्षा नहीं हुई। इसके परिणामस्वरूप धरती तपने लगी। धरती के तपने से एवं गर्म हवाओं के चलने से उस तालाब का जल सूखकर जोहड़ के जल के समान छोटे आकार वाला हो गया।

3. तत्रस्थिताः मीनाश्च जलाभावात् मृतप्रायाः इव सजाताः। सलिलतीरवासिनः पक्षिणः वायसगणाः च यावत् तान् मत्स्यान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म तावद् विषाददैन्यवशगं मीनकुलमवेक्ष्य बोधिसत्त्वः करुणायमानः चिन्तामापेदे। कष्टा बत इयम् आपद् आपतिता मीनानाम् ।

शब्दार्थ-तत्रस्थिताः (तत्र + स्थिताः) = वहाँ पर स्थित। मीनाश्च (मीनाः + च) = और मछलियाँ। जलाभावात् (जल + अभावात्) = पानी के अभाव के कारण। मृतप्रायाः = मरने के करीब। संजाताः = हो गईं। तीर = तट, किनारा। वायस = कौआ। विषाददैन्यवशगम् = विषाद और दीनता के वशीभूत । अवेक्ष्य = देखकर। आपेदे = प्राप्त हुआ। वत (अव्यय) = शोक के अर्थ में प्रयुक्त (हाय)। आपतिता = आ पड़ी। आपद् = विपत्ति/मुसीबत।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-गर्मी के कारण उस तालाब के जीवों की दुःखद स्थिति का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-और उस तालाब में रहने वाली मछलियाँ जल के अभाव के कारण मानो मरने के करीब हो गईं। तालाब के किनारे के पानी में रहने वाले पक्षी तथा कौए जब तक उन मछलियों को खाने के लिए सोच रहे थे, तब तक दुःख और दीनता के वशीभूत हुए मछलियों के कुल (वंश) को देखकर बोधिसत्त्व करुणा से युक्त होकर चिन्ता में पड़ गए। (सोचने लगे) हाय! यह मुसीबत जो मछलियों पर आ पड़ी है, अत्यन्त कष्ट की बात है।

भावार्थ भाव यह है कि जल के अभाव में मछलियाँ व्याकुल हो गईं। तालाब के किनारे रहने वाले पक्षी उन मछलियों को खाने की बात सोचने लगे। इस स्थिति को देखकर करुणामय बोधिसत्त्व चिन्तित होकर सोचने लगे। इस गद्यांश में उत्प्रेक्षा अलंकार का प्रयोग किया गया है।

4. प्रत्यहं क्षीयते तोयं स्पर्धमानमिवायुषा।
अद्यापि च चिरेणैव लक्ष्यते जलदागमः॥
अपयानक्रमो नास्ति नेताप्यन्यत्र को भवेत्।
अस्मद्व्यसनसकृष्टाः समायान्ति च नो द्विषः।।

अन्वय-प्रत्यहम् आयुषा स्पर्धमानम् इव तोयं क्षीयते। अद्य अपि जलदः आगमः चिरेण एव लक्ष्यते। अपयानक्रमः न अस्ति, अन्यत्र नेता अपि कः भवेत् अस्मद् व्यसनसङ्कृष्टाः च नः द्विषः समायान्ति।

शब्दार्थ-आयुषा = आयु से। स्पर्धमानम् = स्पर्धा करता हुआ। तोयम् = पानी । क्षीयते = कम होता जा रहा है। जलदागमः (जलद + आगमः) = बादलों का आगमन। चिरेण = देर से। अपयानक्रमः = बाहर जाने का रास्ता। अन्यत्र = दूसरी जगह पर।

अस्मद्व्यसनसङ्कृष्टाः = हमारे दुखों से खिंचे हुए। नः द्विषः = हमारे शत्रुगण।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में तालाब के पानी के दिन-प्रतिदिन सूखने से बोधिसत्त्व की मनोदशा का चित्रण किया गया है।

सरलार्थ-प्रतिदिन आयु से स्पर्धा करता हुआ मानो पानी-क्षीण हो रहा है तथा आज भी बादलों का आगमन दूर ही दिखाई देता है। बाहर जाने का रास्ता भी नहीं है। दूसरे स्थान पर ले जाने वाला (नेता) भी कौन बने? और हमारे दुःखों से खिंचे हुए हमारे शत्रुगण भी आ रहे हैं।

भावार्थ भाव यह है कि जिस प्रकार आय क्षीण होती है, उसी प्रकार इस तालाब का पानी भी दिन-प्रतिदिन क्षीण होता जा रहा है। वर्षा का कोई लक्षण भी दिखाई नहीं दे रहा है। मछलियों को इस तालाब से बाहर ले जाने वाला भी कोई नहीं है। इसके साथ ही चील. कौए आदि हमारे शत्र भी अधिक-से-अधिक संख्या में तालाब के किनारे आने लगे हैं। इस प्रकार हमारी स्थिति चिन्तनीय हो गई है।

5. तत्किमत्र प्राप्तकालं स्यादिति विमृशन् स महात्मा स्वकीय
सत्यतपोबलमेव तेषां रक्षणोपायम् अमन्यत। करुणया समापीड्यमानहृदयो दीर्घ निःश्वस्य नभः समुल्लोकयन् उवाच
स्मरामि न प्राणिवधं यथाहं सञ्चिन्त्य कृच्छ्रे परमेऽपि कर्तुम् ।
अनेन सत्येन सरांसि तोयैरापूरयन् वर्षतु देवराजः॥

अन्वय यथा अहं परमे कृच्छ्रे अपि प्राणिवधं कर्तुं न स्मरामि । अनेन सत्येन सञ्चिन्त्य तोयैः सरांसि आपूरयन् देवराजः वर्षतु।

शब्दार्थ प्राप्तकालं = समय के अनुसार उचित। विमृशन् = विचार करते हुए। अमन्यत = माना। समापीड्यमान हृदयः = संवेदनशील हृदय वाला। दीर्घ निःश्वस्य = लम्बी साँस लेकर। नभः = आकाश को। समुल्लोकयन् (सम् + उल्लोकयन्) = देखते हुए। उवाच = बोला। परमे = बहुत बड़े। कृच्छ्रे = कष्ट में। सञ्चिन्त्य = सोचकर। तोयैः = जल से। सरांसि = तालाबों को। आपूरयन् = भरते हुए। वर्षतु = वर्षा करें।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इसमें बोधिसत्त्व देवराज इन्द्र से वर्षा करने की प्रार्थना करते हुए कहते हैं।

सरलार्थ-तो यहाँ समय के अनुसार उचित क्या हो, इस प्रकार विचार करते हुए उस महात्मा ने अपनी सत्यता और तपस्या के बल को ही उनकी रक्षा का उपाय माना। करुणा से संवेदनशील हृदय वाले वे लम्बी साँस लेकर आकाश की ओर देखते हुए बोले जैसा कि मैं बहुत बड़े कष्ट में भी किसी प्राणी का वध करने की बात स्मरण नहीं करता अर्थात् मैंने अत्यन्त कठिनता की स्थिति में भी आज तक किसी प्राणी का वध नहीं किया। अतः इस सत्य से सोच-विचार कर पानी से तालाबों को भरते हुए देवराज इन्द्र वर्षा करें।

भावार्थ-भाव यह है कि ‘अहिंसा परमो धर्मः’ का व्रत धारण करने वाले बोधिसत्त्व ने कभी किसी प्राणी का वध नहीं किया। अपनी इस सच्चाई के बल पर वे इन्द्र से कहते हैं कि वे वर्षा करें ताकि सभी तालाब पानी से भर जाएँ।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 3 परोपकाराय सतां विभूतयः

6. अथ तस्य महात्मनः पुण्योपचयात् सत्याधिष्ठानबलात् च समन्ततः तोयपरिपूर्णाः गम्भीरमधुरनिर्घोषा अकाला अपि कालमेघाः विद्युल्लताऽलङ्कृताः प्रादुरभवन्। बोधिसत्त्वः समन्ततोऽभिप्रसृतैः सलिलप्रवाहैरापूर्यमाणे सरसि, धारानिपातसमकालेन विद्रुतवायसाचे पक्षिगणे, लब्धजीविताशे च प्रमुदिते मीनगणे प्रीत्याभिसार्यमाणहृदयो वर्षानिवृत्तिसाशङ्कः पुनः पुनः पर्जन्यमाबभाषे।

शब्दार्थ पुण्योपचयात् = पुण्यों की वृद्धि के कारण। सत्याधिष्ठानात् = सत्य पर दृढ़ रहने की शक्ति से। समन्ततः = चारों ओर । तोयपरिपूर्णाः = पानी से भरे हुए। गम्भीरमधुरनि?षा = गम्भीर और मधुर ध्वनि करने वाले। अकाला = असमय प्रकट होने वाले। कालमेघा = प्रलयकाल के समान मेघ । विद्युल्लताऽलङ्कृताः (विद्युत + लता + अलङ्कृता) = बिजली रूपी लता से अलङ्कृत । प्रादुरभवन = प्रकट हो गए। अभिप्रसृतैः = फैले हुए, विस्तृत । सलिलप्रवाहैः = पानी के बहावों से। आपू जाने पर । धारानिपातसमकालेन = मूसलाधार वर्षा के साथ। विद्रुतवायसाधे = कौओं आदि के भाग जाने पर। लब्धजीविताशे = करने पर। अभिसार्यमाणहृदयः = प्रसन्न किए जाते हए हृदयवाला। वर्षनिवत्तिसाशङकः = वर्षा की निवृत्ति की आशंका वाला। पर्जन्यम् = मेघ को। आवभाषे = बोले। – प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस गद्यांश में बताया गया है कि इन्द्रदेव ने सत्यवादी अहिंसा के पुजारी बोधिसत्त्व की प्रार्थना पर मूसलाधार वर्षा की।

सरलार्थ इसके बाद उस महात्मा के पुण्यों की वृद्धि के कारण तथा सत्य पर दृढ़ रहने की शक्ति से चारों ओर जल से परिपूर्ण गम्भीर और मधुर ध्वनि करने वाले, असमय में प्रकट होने वाले होते हुए भी प्रलयकाल के समान बिजली रूपी लता से अलङ्कृत बादल प्रकट हो गए। अर्थात् बिजली की चमक के साथ चारों तरफ बादल छा गए।

बोधिसत्त्व चारों ओर फैले हुए पानी के बहावों से परिपूर्ण तालाब के होने पर मूसलाधार बरसात पड़ने के समय के साथ ही कौए आदि पक्षियों के चले जाने पर तथा जीवन की आशा के प्राप्त होने पर मछलियों के प्रसन्न हो जाने पर प्रसन्नता से आनन्दित किए जाते हुए हृदय वाले वर्षा की समाप्ति की आशंका वाले (बोधिसत्त्व) बार-बार बादल से बोले।

भावार्थ-भाव यह है कि बोधिसत्त्व की प्रार्थना से प्रसन्न होकर इन्द्रदेव ने मूसलाधार वर्षा की। इससे उनका हृदय प्रमुदित हो गया। तालाब पानी से लबालब भर गया। कौए आदि पक्षी तालाब के तट से भाग गए। मछलियाँ भी हर्षित हो गईं। उनमें जीवन की आशा जागृत हो उठी।

7. उद्गर्ज पर्जन्य गभीरधीरं प्रमोदमुद्धासय वायसानाम्।
रत्नायमानानि पयांसि वर्षन् संसक्तविद्युज्ज्वलितद्युतीनि ॥
तदुपश्रुत्य देवानाम् इन्द्रः शक्रः परमविस्मितमनाः साक्षात् अभिगम्यैनम् अभिसंराधयन् उवाच
तवैव खल्वेष महानुभाव! मत्स्येन्द्र! सत्यातिशयप्रभावः।
आवर्जिता यत्कलशा इवेमे क्षरन्ति रम्यस्तनिताः पयोदाः॥
अन्वय:
(1) पर्जन्य! संसक्त विद्युत् ज्वलितद्युतीनि रत्नायमानानि पयांसि वर्षन् वायसानां प्रमोदम् उद्वासय, गम्भीरधीरं (च) उद्गर्ज।
(2) महानुभाव! मत्स्येन्द्र! खल एषः तव एव सत्य अतिशय प्रभावः (अस्ति) यत आवर्जिताः कलशाः इव इमे रम्यस्तनिताः पयोदाः क्षरन्ति।

शब्दार्थ-संसक्तविद्यज्ज्वलितद्यतीनि = निरन्तर चमकती हुई बिजली के प्रकाश से युक्त। रत्नायमानानि पयासि = रत्नों के समान दिखाई पड़ने वाला जल। वर्षन = वर्षा करते हुए। वायसानाम् = कौओं की। उद्वासय = समाप्त कीजिए। प्रमोदम् = प्रसन्नता को। उपश्रत्य = सुनकर। शक्रः = इन्द्रदेव । परमविस्मितमनाः = अत्यन्त आश्चर्यचकित मन वाले। साक्षात् = स्वयं। अभिगम्य = पास जाकर। अभिसंराधयन् = स्तुति करते हुए। उवाच = बोले। मत्स्येन्द्र = हे मछलियों के स्वामी। सत्यातिशय प्रभावः = सत्य के अलौकिक प्रभाव से। आवर्जिता = पलटाए गए। कलशाः इव = मांगलिक घड़ों के समान। रम्यस्तनिताः = सुन्दर ध्वनि करने वाले। पयोदाः = बादल । क्षरन्ति = बरस रहे हैं।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। . यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-दोनों श्लोकों में से पहले श्लोक में बोधिसत्त्व ने बादलों से निरन्तर बरसने के लिए कहा है जबकि दूसरे श्लोक में इन्द्रदेव ने वर्षा का कारण बोधिसत्त्व का अलौकिक प्रभाव बताया है। सरलार्थ हे मेघ! निरन्तर चमकती हुई बिजली के प्रकाश से युक्त होने के कारण रत्नों के समान दिखाई पड़ने वाले जल की वर्षा करते हुए कौओं की प्रसन्नता को समाप्त कीजिए एवं गम्भीर घोर गर्जना से बरसिये।

बोधिसत्त्व की इस बात को सुनकर देवताओं के राजा इन्द्र अत्यन्त आश्चर्यचकित मन वाले साक्षात् इनके पास जाकर स्तुति करते हुए बोले- हे महापुरुष! मत्स्याधिपति! निश्चय से यह आपके सत्य का अलौकिक प्रभाव है। पलटाए गए मांगलिक घड़ों के समान सुन्दर ध्वनि करने वाले ये बादल बरस रहे हैं।

भावार्थ-भाव यह है कि इन्द्र देव बोधिसत्त्व के सत्यबल से अत्यन्त प्रभावित हो गए। उन्होंने यहाँ तक कह दिया कि यह बादलों का बरसना आपकी ही अलौकिकता का प्रमाण है। ‘कलशाः इव’ में उपमा अलंकार का मनोहारी वर्णन किया गया है।

8. इत्येवं प्रियवचनैः संराध्य तन्नैवान्तर्दधे। तच्च सरः तोयसमृद्धिमवाप। तदेवं शीलवताम् इह एव कल्याणाः अभिप्रायाः वृद्धिम् आप्नुवन्ति प्रागेव परत्र च। अतः शीलविशुद्धौ प्रयतितव्यम्।

शब्दार्थ-प्रियवचनैः = प्रियवचनों से। संराध्य = स्तुति करके। अन्तर्दधे = अन्तर्ध्यान हो गए। अभिप्रायाः = मनोरथ । प्रागेव (प्राग + एव) = पहले ही। परत्र = परलोक में। प्रयतितव्यम् = प्रयत्न करना चाहिए।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आर्यशूर द्वारा रचित ‘जातकमाला’ पुस्तक के पन्द्रहवें जातक से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस प्रकार प्रिय लगने वाले वचनों से स्तुति करके इन्द्रदेव वहीं पर ही अन्तर्ध्यान हो गए और वह तालाब जल की परिपूर्णता को प्राप्त हो गया। इस प्रकार चरित्रवान महापुरुषों के कल्याणकारी मनोरथ इस लोक में एवं परलोक में वृद्धि को प्राप्त होते हैं। इसलिए चरित्र की विशुद्धता में प्रयत्न करना चाहिए।

भावार्थ भाव यह है कि महान् व्यक्ति अपने कल्याणमय मनोरथों को इस संसार में तथा परलोक में भी बढ़ाते रहते हैं। इसलिए प्रत्येक व्यक्ति का कर्तव्य है कि ऐसे महापुरुषों का अनुसरण करते हुए अपने सदाचार एवं चरित्र की पवित्रता के लिए सर्वदा प्रयासरत रहें।

परोपकाराय सतां विभूतयः (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

संस्कृत साहित्य में जातक कथाओं का अपना विशेष महत्त्व है। ये कथाएँ मूलतः पालिभाषा में लिखित हैं जिनकी संख्या 547 है। बोधिसत्त्व के कर्म दिव्य और अद्भुत हैं। उनका जीवन अलौकिक और आदर्श है। इसी से प्रेरणा लेकर आर्यशूर ने ‘जातकमाला’ ग्रन्थ की रचना की। यह ग्रन्थ गद्य-पद्य मिश्रित संस्कृत में है। प्रस्तुत पाठ इसी ग्रन्थ के पन्द्रहवें जातक ‘मत्स्यजातकम्’ का संक्षिप्त रूप है।

इसमें बताया गया है कि सत्य-तपोबल के आधार पर किस प्रकार मत्स्याधिपति के रूप में बोधिसत्त्व अपने साथी मत्स्यों की प्राण रक्षा करने में समर्थ होते हैं। वस्तुतः सत्त्वगुण से परिपूर्ण आचरण तो देवताओं को भी वश में कर सकता है। इस पाठ में बोधिसत्व (महात्मा बुद्ध के पूर्व जन्मों की संज्ञा) के परोपकार की घटना का मार्मिक वर्णन किया गया है।

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *