Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Vachya Parivartan वाच्यपरिवर्तनम् Exercise Questions and Answers.
Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् वाच्यपरिवर्तनम्
Vachya Parivartan In Sanskrit HBSE 10th Class
कर्तृवाच्य के कर्ता में प्रथमा विभक्ति और कर्म में द्वितीया विभक्ति होती है। अगर वाक्य को कर्मवाच्य में बदलना हो तो कर्ता की प्रथमा विभक्ति को तृतीया में और कर्म की द्वितीया विभक्ति को प्रथमा में बदल दिया जाता है। क्रिया में वचन और पुरुष कर्म के अनुसार होते हैं।
उदाहरण:
कर्तृवाच्य – कर्मवाच्य
(i) रामः ग्रामं गच्छति। रामेण ग्रामः गम्यते।
(ii) सीता फलानि खादति। सीतया फलानि खाद्यन्ते।
कर्तृवाच्य – कर्मवाच्य
(iii) अहं राजानं पश्यामि। मया राजा दृश्यते।
(iv) मोहनः गीतं गायति। मोहनेन गीतं गीयते।
(v) स: पुस्तकं पठति। तेन पुस्तकं पठ्यते।
(vi) अहं गां दोग्धि । मया गौः दुह्यते।
कर्मवाच्य के कर्ता में तृतीया विभक्ति तथा कर्म में प्रथमा विभक्ति होती है। कर्मवाच्य से कर्तृवाच्य में बदलते समय कर्ता की तृतीया विभक्ति को प्रथमा में तथा कर्म की प्रथमा विभक्ति को द्वितीया में बदल देते हैं। क्रिया में वचन और पुरुष कर्ता के अनुसार होते हैं, जैसे
उदाहरणकर्मवाच्य – कर्तृवाच्य
(i) मया ग्रामः गम्यते। अहं ग्रामं गच्छामि।
(ii) निर्धनेन भूम्यां सुप्यते। निर्धनः भूम्यां स्वपिति।
(iii) मया चन्द्राज्ञया ब्रूयते। अहं चन्द्राज्ञया ब्रवीमि।
(iv) अस्माभिः रामायण-शृणुमः। वयं रामायणकथा कथा श्रूयते।
(v) ईश्वरः सर्वैः पूज्यते। सर्वे ईश्वरं पूजयन्ति।
प्रेरणार्थक (णिजन्त) प्रत्यय लगाने पर जब धातु में प्रत्यय करते हैं तो णिजन्तक्रिया के कर्ता में प्रथमा विभक्ति होती है।
णिजन्त कर्मवाच्य
कृष्णः ग्रामं गच्छति। (कर्तृवाच्य) देवः कृष्णं ग्रामं गमयति (णिजन्त कर्तृवाच्य)
देवेन कृष्णः ग्रामं गम्यते। (णिजन्त कर्मवाच्य) रामः कार्यं करोति । (कर्तृवाच्य)
मोहनः रामं कार्यं कारयति। (णिजन्त कर्तृवाच्य) मोहनेन रामः कार्यं कार्यते। (णिजन्त कर्तृवाच्य)
सः पाठमधीते। (कर्तृवाच्य) गुरुः तं पाठमध्यापयति। (णिजन्त कर्तृवाच्य)
गुरुणा सः पाठमध्याप्यते। (णिजन्त कर्मवाच्य)
नीचे कुछ प्रमुख धातुओं में कर्मवाच्य में लट् तथा लृट् लकार के रूप दिए जा रहे हैं
| धातु | लट् लकार | लृट् लकार |
| √ब्रू | उच्यते | वक्ष्यते |
| √हवे | हूयते | हवास्यते |
| √कृ | क्रियते | कारयिष्यते |
| √खन् | खनयते, खन्यते | खनिष्यते |
| √जन् | जायते, जन्यते | जनिष्यते। |
| √तन् | तायते, तन्यते | तनिष्यते। |
| √हन् | हन्यते | घनिष्यते, हनिष्यते। |
| √टृश् | दृश्यते | दर्शिष्यते, द्रक्ष्यते। |
| √गौ | गीयते | गायिष्यते। |
| √वस् (निवास) | उष्यते | वत्स्यते। |
Vachya Parivartan Exercises With Answers HBSE
| कर्तृवाच्य | कर्मवाच्य |
| 1. अहं पत्रं लिखामि। | 1. मया पत्रं लिख्यते। |
| 2. छात्रा: प्रार्थनां कुर्वन्ति। | 2. छात्रै: प्रार्थना क्रियते। |
| 3. सज्जना: उपविशन्ति। | 3. सज्जनै: उपविश्यते। |
| 4. दिनेशः लेखं लिखति। | 4. दिनेशेन लेख: लिख्यते। |
| 5. पुत्र: जनकं सेवते। | 5. पुत्रेण जनक: सेव्यते। |
| 6. अम्बा ओदन पचति। | 6. अम्बया ओदनं पच्यते। |
| 7. पुत्रः जनकं सेवते। | 7. पुत्रेण जनक: सेव्यते। |
| 8. त्वं पत्रं लिखसि। | 8. त्वया पत्रं लिख्यते। |
| 9. अहं कवितां पठामि। | 9. मया कविता पठ्यते। |
| 10. स: ग्रामं गच्छति। | 10. तेन ग्राम: गम्यते। |
| 11. त्वं रामं पश्यसि। | 11. त्वया राम: दृश्यते। |
| 12. भृत्य: भारं वहति। | 12. भृत्येन भार: उह्यते। |
| 13. राम: पाठं पठति। | 13. रामेण पाठ: पठ्यते। |
| 14. अशोक: लेखं लिखति। | 14. अशोकेन लेख: लिख्यते। |
| 15. बालक: सिंह पश्यति। | 15. बालकेन सिंह: दृश्यते। |
| 16. कृषक: अजाँ नयति। | 16. कृषकेण अजा नीयते। |
| 17. मालाकार: वृक्षान् सिख्चति। | 17. मालाकारेण वृक्षा: सिच्यन्ते। |
| 18. बालक: ग्रन्थं पठति। | 18. बालकेन ग्रन्थ: पठ्यते। |
| 19. सुधा फलानि खादति। | 19. सुधया फलानि खाद्यन्ते। |
| 20. दिनेशः जनकं प्रणमति। | 20. दिनेशेन जनक: प्रणम्यते। |
| 21. अहं फलानि खादामि। | 21. मया फलानि खाद्यन्ते। |
| 22. महिला: जलम् आनयन्ति। | 22. महिलाभि: जलम् आनीयते। |
| 23. बालका: जलम् आनयन्ति। | 23. बालकै: जलम् आनीयते। |
| 24. अहं फलानि क्रीणामि। | 24. मया फलानि क्रीयन्ते। |
| 25. अहं पत्रं लिखामि। | 25. मया पत्रं लिख्यते। |
| 26. त्वं कथां शृणोषि। | 26. त्वया कथा श्रूयते। |
Sanskrit Vachya Parivartan Class 10 HBSE
| कर्तृवाच्य | भाववाच्य |
| 1. सः गच्छति। | तेन गम्यते। |
| 2. वयम् पठामः। | अस्माभिः पठ्यते। |
| 3. सः पठति। | तेन पठ्यते। |
| 4. अहम् गच्छामि। | मया गम्यते। |
| 5. लता कथ्यति। | लतया कथ्यते। |
| 6. रामः भवति। | रामेण भूयते। |
| 7. पापाः शोचन्ति। | पापैः शुच्यते। |
| 8. वृक्षौ कम्पेते। | वृक्षाभ्याम् कम्प्येते। |
| 9. रोहितः हसति। | रोहितेन हस्यते। |
| 10. सः तरति। | तेन तीर्यते। |
| 11. बालाः हसन्ति। | बालैः हस्यते। |
| 12. शिशुः हसति। | शिशुना हस्यते। |
वाच्यपरिवर्तनम् HBSE 10th Class
1. वाच्य-परिवर्तनं कुरुत
(i) अहं पितरौ वन्दे।
(ii) भक्तः गीतां पठति।
(iii) बालक: क्रीडति।
उत्तरम्
(i) मया पितरौ वन्द्यते।
(ii) भक्तेन गीता पठ्यते।
(iii) बालकेन क्रीड्यते।
2. वाच्य परिवर्तनं कुरुत
(i) त्वं रामं पश्यसि।
(ii) स: ग्रामं गच्छति।
(iii) मोहनः लेखं लिखति।
उत्तरम्
(i) त्वया रामः दृश्यते।
(ii) तेन ग्रामः गम्यते।
(iii) मोहनेन लेखः लिख्यते।
3. वाच्य परिवर्तनं कुरुत
(i) शिशुः हसति।
(ii) अम्बा ओदनं पचति।
(iii) सुधा फलानि खादति।
उत्तरम्
(i) शिशुना हस्यते।
(ii) अम्बया ओदनं पच्यते।
(iii) सुधया फलानि खाद्यन्ते।
Vachya Parivartan HBSE 10th Class
4. वाच्य परिवर्तनं कुरुत
(i) अहं पत्रं लिखामि।
(ii) सः ग्रामं गच्छति।
(iii) मोहन: कथां कथयति।
उत्तरम्
(i) मया पत्रं लिख्यते।
(ii) तेन ग्रामः गम्यते।
(iii) मोहनेन कथा कथ्यते।
5. वाच्य परिवर्तनं कुरुत.
(i) त्वम् गृहं गच्छसि।
(ii) जनाः प्रदर्शनी पश्यन्ति।
(iii) दिनेश: जनकं कथयति।
उत्तरम्
(i) त्वया गृहं गम्यते।
(ii) जनैः प्रर्दशनी दृश्यते।
(iii) दिनेशेन जनक: कथ्यते।
6. वाच्य परिवर्तनं कुरुत
(i) छात्रा प्रार्थनां करोति।
(ii) सर्पाः पवनं पिबन्ति।
(iii) त्वम् मां पश्यति।
उत्तरम्:
(i) छात्रैः प्रार्थना क्रियते।
(ii) सर्पः पवनः पीयते।
(iii) त्वया अहं दृश्ये।
Vachya Parivartan In Sanskrit Class 10 HBSE
अभ्यास-पुस्तकम् के अभ्यास प्रश्न
1. अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्तृपदं कर्मवाच्ये परिवर्त्य लिख्यताम्।
(अधोलिखित वाक्यों में कर्तृपद को कर्मवाच्य में परिवर्तित करके लिखिए)
यथा-
भक्तः गीतां पठति। भक्तेन गीता पठ्यते।
उत्तरम्:
(क) शिष्याः गुरून् नमन्ति। शिष्यैः गुरुवः नम्यन्ते।
(ख) पुत्रः जनकं सेवते। पुत्रेण जनकः सेव्यते।
(ग) अहं पत्रं लिखामि। मया पत्रं लिख्यते।
(घ) त्वं कवितां शृणोषि। त्वया कविता श्रूयते।
2. अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्मपदं परिवर्त्य रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्
(अधोलिखित वाक्यों में कर्मपद को कर्तृवाच्य में परिवर्तित करके रिक्तस्थानपूर्ति भरिए)
यथा- अहं लोभं त्यजामि। मया लोभ: त्यज्यते।
उत्तरम्:
(क) आचार्याः छात्रान् उपदिशन्ति। आचार्यैः छात्राः उपदिश्यन्ते।
(ख) जनाः प्रदर्शनीं पश्यन्ति। जनैः प्रदर्शनी दृश्यते।
(ग) त्वं पुरस्कारं गृह्णासि। त्वया पुरस्कारः गृह्यते
(घ) छायाकारः छायाचित्रं रचयति। छायाकारेण छायाचित्रं रच्यते।
3. कर्मवाच्यस्य वाक्येषु क्रियापदानि लिखित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।
(कर्मवाच्य के वाक्यों में क्रियापद लिखकर रिक्तस्थानों को भरिए)
यथा
मेघाः जलं वर्षन्ति | मेघैः जलं वृष्यते।
उत्तरम्:
(क) उपकारी मानं न अभिलषति। उपकारिणा मानः न अभिलष्यते।
(ख) राष्ट्रपतिः राष्ट्र सम्बोधयति। राष्ट्रपतिना राष्ट्रं सम्बोध्यते।
(ग) छात्राः शिक्षिकाम् अभिनन्दन्ति | छात्राभिः शिक्षिका अभिनन्द्यते।
(घ) प्रधानमन्त्री वैज्ञानिकान् सम्मानयति। प्रधानमन्त्रिणा वैज्ञानिकाः सम्मान्यन्ते।
4. मञ्जूषायाः क्रियापदानि विचित्य रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्
(मञ्जूषा से क्रियापद चुनकर रिक्तस्थान भरिए-)
उत्तरम्:
(i) प्रत्यूषे उद्यानं गत्वा व्यायामः …………… । क्रियते
(ii) प्रातः दुग्धं …………… । पीयते
(iii) नित्यं दुग्धेन सह कदलीफले अपि | खाद्योते
(iv) भोजने सन्तुलिताहाराः ……………। गृह्यते
(v) वसुधया गृहवाटिकायां वृक्षाः ……………। आरोप्यन्ते
(vi) स्ववस्त्राणि स्वयं ……………। क्षाल्यन्ते
(vii) नित्यं समये ……………। पठ्यते
(viii) सायमपि ईश्वरः …………… । स्मर्यते
(ix) कदापि असत्यं न …………. उद्यते
क्षाल्यन्ते, आरोप्यन्ते, उद्यते, पीयते, गृह्यते, पठ्यते, खाद्यते, क्रियते, स्मर्यते।
Vachya Parivartan Sanskrit Class 10 HBSE
5. अधोलिखितवाक्यानि कर्मवाच्ये परिवर्त्यन्ताम्
(अधोलिखित वाक्यों को कर्मवाच्य में परिवर्तित कीजिए-)
कर्तृवाच्ये – कर्मवाच्ये
यथा- मालाकारः वृक्षान् सिञ्चति। मालाकारेण वृक्षाः सिच्यन्ते।
उत्तराणि:
(क) आरक्षकाः राष्ट्र रक्षन्ति। आरक्षकैः राष्ट्र रक्ष्यते।
(ख) एक: चन्द्रः तमो हन्ति। एकेन चन्द्रेण तमः हन्यते।
(ग). माता पुत्रं प्रतीक्षते। मात्रा पुत्रः प्रतीक्ष्यते।
(घ) अहं पितरौ वन्दे। मया पितरौ वन्द्यते।
6. भाववाच्ये क्रियापदानि लिखन्तु- (भाववाच्य में क्रियापद लिखिए)
उदाहरणम्
भाववाच्ये – कर्तृवाच्ये
बालकेन सुप्यते – बालकः स्वपिति।
उत्तराणि:
(i) कपोतैः …………………… कपोताः उत्पतन्ति।
(ii) बालिकया ……….. बालिका उपविशति।
(iii) भक्तैः गङ्गायाम् …………………… भक्ताः गङ्गायां स्नान्ति।
(iv) पुष्पैः ……………………. पुष्पाणि विकसिन्त।
(v) मयूरैः …………….. मयूराः नृत्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) कपोतैः उत्पत्यते
(ii) बालिकया उपविश्यते
(iii) भक्तैः गङ्गायाम् स्नायते
(iv) पुष्पैः विकस्यते
(v) मयूरैः नृत्यते ।
Vachya Parivartan Sanskrit Exercises With Answers Class 10 HBSE
7. उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितानि वाक्यानि भाववाच्ये परिवर्त्यन्ताम्।
(उदाहरण के अनुसार अधोलिखित वाक्यों को भाववाच्य में परिवर्तित कीजिए)
कर्तृवाच्यम्
यथा-बालकाः हसन्ति (हस्)
उत्तराणि:
(i) शिशुः रोदिति (रुद्)
(ii) छात्राः अत्र तिष्ठन्ति (स्था)
(iii) सिंहः वने गर्जति (ग)
(iv) अलसः दिने स्वपिति (स्वप्)
(v) वानराः वृक्षेषु कूर्दन्ति (कू)
(vi) लता वर्धते (वृध्)
भाववाच्यम्
बालकैः हस्यते।
(i) शिशुना रुद्यते।
(ii) छात्रैः अत्र स्थीयते।
(iii) सिंहेन वने गय॑ते।
(iv) अलसेन दिने स्वप्यते।
(v) वानरैः वृक्षेषु कूर्यते।
(vi) लतया वर्थ्यते।
Vachya In Sanskrit HBSE 10th Class
8. कोष्ठकात् उचितपदं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्
(कोष्ठक से उचितपद चुनकर रिक्तस्थानपूर्ति कीजिए-)
यथा-कर्तृवाच्यम्-विद्याहीना: न शोभन्ते।
भाववाच्यम्-विद्याहीनैः न शुभ्यते। (शुभ्यते/ शोभ्यते)
(i) विमानम् उड्डयते।
विमानेन …………… । …. (उड्डीयते/ उड्डयते)
(ii) सज्जनाः उपविशन्ति।
सजनैः ………….. (उपविश्यन्ते/ उपविश्यते)
(iii) वृक्षाः
कम्पन्ते। वृक्षैः ……………। (कम्प्यते/ कम्प्यन्ते)।
(iv) विद्यार्थिनः धावन्ति।
विद्यार्थिभिः ……………। (धाव्यते/ धाव्यन्ते)
(v) सः आचार्यः भवति।
तेन आचार्येण……………। (भव्यते/भूयते)
उत्तराणि
विमानेन उड्डीयते।
सज्जनैः उपविश्यते।
वृक्षैः कम्प्यते।
विद्यार्थिभिः धाव्यते।
तेन आचार्येण भूयते।
Vachya Parivartan Sanskrit HBSE 10th Class
9. उदाहरणम् अनुसृत्य हेमायाः उत्तराणि कर्मवाच्ये लिख्यन्ताम्
(उदाहरण के अनुसार हेमा के उत्तर कर्मवाच्य में लिखिए-)
उत्तरसहितम्
यथा
विजयः – हेमे ! किं त्वं प्रातः चतुर्वादने उत्तिष्ठसि ?
हेमा – आम्। मया प्रातः चतुर्वादने उत्थीयते।
विजयः – किं त्वं प्रातः उत्थाय भ्रमसि, क्रीडसि, पठसि च ?
हेमा – आम्। मया प्रातः उत्थाय भ्रम्यते, क्रीड्यते, पठ्यते च।
विजयः – किं तव अग्रजः अभिनयं करोति ?
हेमा – नहि ! मम अग्रजेन अभिनयः न क्रियते।
विजयः – किं तव पितामहः वाटिकां सिञ्चति ?
हेमा – आम्। मम पितामहेन वाटिका सिञ्च्यते।
विजयः – किं ते भगिनी चिकित्साशास्त्रं पठति।
हेमा – नहि। मे भगिन्या चिकित्साशास्त्रं न पठ्यते।
Sanskrit Vachya Parivartan HBSE 10th Class
10. कर्तृपदे तृतीयाविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(कर्ता में तृतीया विभक्ति का प्रयोग करके रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए-)
यथा-
(i) कन्यया चिरं सुप्तम्।
(ii) बालकेन रात्री जागरितम्।
(क) …………उच्चैः हसितम्। (जन)
(ख)………… वृक्षस्य अधः स्थितम्। (पथिक)
(ग) …………औद्योगिकक्षेत्रे विकसितम्। (भारत)
(घ) ………. तत्र उपविष्टम्। (भवत्-पुंल्लिङ्गे)
(ङ) ……….. मयि विश्वसितम्। (तत्-पुंल्लिङ्गे)
उत्तराणि
जनेन
पथिकेन
भारतेन
भवता
त्वया
Vachya Class 10 Sanskrit HBSE
11. मञ्जूषायाः क्रियापदानि विचित्य रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्
(मञ्जूषा से क्रियापद चुनकर रिक्तस्थान भरिए-)
(i) ममतया सभायां न ………… ।
(ii) सिंहचित्रं दृष्ट्वा शिशुना …………।
(iii) तेन प्रातः पञ्चवादने ……….।
(iv) अधुना तु मया……….. ।
(v) यात्रिभिः वृक्षच्छायायाम् ……….. ।
उत्तराणि:
उपविष्टम्
रुदितम्
उत्थितम्
विसम्तुम्
उपविष्टम्।