Haryana State Board HBSE 10th Class Sanskrit Solutions व्याकरणम् Avyayah अव्ययाः Exercise Questions and Answers.
Haryana Board 10th Class Sanskrit व्याकरणम् अव्ययाः
व्याकरणम् अव्ययाः Class 10 HBSE
सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु।
वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम्॥
जो शब्द तीनों लिड्गों, सभी विभक्तियों तथा तीनों वचनों में सदा एकरूप रहते हैं, वे अव्यय शब्द कहलाते हैं।
(क) यौगिक-अव्यय
(ख) रूढ-अव्यय
(क) यौगिक-अव्यय तीन प्रकार के होते हैं
(i) कृत्-प्रत्ययान्त-धातुओं के साथ जुड़ने वाले ‘क्त्वा,’ ‘ल्यप्’ तथा ‘तुमुन्’ प्रत्ययों से निर्मित सभी शब्द अव्ययी होते हैं;
जैसे-गत्वा, उपगम्य, गन्तुम् आदि।
(i) तद्धित-प्रत्ययान्त-सामान्यतः धातुओं को छोड़कर शेष प्रातिपदिकों से जुड़ने वाला सप्तमी-विभक्ति के अर्थवाला ‘त्रल’ (त्र)-पञ्चमी विभक्ति के अर्थवाला ‘तसिल’ (त:)-अतः, यतः, जैसे-‘त्रल’ (त्र)-अत्र, यत्र, तत्र, कुत्र, सर्वत्र आदि। ततः, कुतः, सर्वतः,आदि।
‘दा’-यदा, तदा, कदा, सर्वथा आदि।
‘थाल्’ (था)-यथा, तथा, सर्वथा आदि।
(iii) अव्ययीभाव समास होने के पश्चात् निर्मित समस्तपद भी अव्ययी शब्द होता है; जैसे-प्रत्येकम्, निर्मक्षिकम्, यथायोग्यम्, अनुरूपम् आदि।
(ख) रूढ़-अव्ययों में प्र, परा, अप, सम्, अनु, अव आदि उपसर्गों ; उच्चैः, नीचैः, शनैः आदि क्रियाविशेषणों ; च, वा, अथवा आदि समुच्यबोधकों तथा अहा, अहो, अहह, हा आदि विस्मयबाधकों की गणना होती है।
वाक्यनिर्माण में इन अव्ययों का प्रयोग सबसे अधिक सरल तथा सुविधाजनक होता है। अव्ययों की संख्या 100 से भी अधिक है। यहाँ पहले पाठ्यक्रम में निर्धारित 20 अव्ययों का वाक्य प्रयोग सहित विवेचन प्रस्तुत किया जा रहा है
1. पुनः (फिर)-कृपया पुनः वदतु। (कृपया फिर से कहिए)
2. उच्चैः (जोर से, ऊँचे स्वर में)-रजनी उच्चैः पठति। (रजनी ऊँचे स्वर में पढ़ती है)
3. नीचैः (नीचे की ओर)-जलं प्रकृत्या नीचैः प्रवहति। (पानी स्वाभवतः नीचे की ओर बहता है)
4. शनैः (धीरे से)-शनैः गच्छ। (जल्दी जाओ)
5. अधः (नीचे)-अधः पश्य। (नीचे देखो)
6. चिरम् (देर से)-भवान् चिरं कथम् आयातः ? (आप देर से क्यों आए ?)
7. नूनम् (अवश्य ही)-सा नूनम् उत्तीर्णा भविष्यति। (वह अवश्य ही पास हो जाएगी।)
8. पुरा (प्राचीनकाल में)-आसीत् पुरा शूद्रको नाम राजा बभूव। (प्राचीनकाल में शूद्रक नामवाले राजा हुए)
9. खलु (निश्चय ही)- स्वामी दयानन्दः खलु मम आदर्शः। (निश्चय ही स्वामी दयानन्द मेरे आदर्श हैं।)
10. मुहुः (बार-बार, फिर से)-कोकिला मुहुः कूजति। (कोयल फिर से कूक रही है।)
11. भूयः (फिर से)-भवान् भूयः आगच्छत्! (आप फिर से आ गए।)
12. ह्यः (बीता हुआ कल)-ह्यः रविवासरः आसीत्, अद्य सोमवासरः अस्ति। (कल रविवार था, आज सोमवार है।)
13. श्वः (आनेवाला कल)-अद्य रविवासरः अस्ति, श्वः सोमवासरः भविष्यति। (आज रविवार है, कल सोमवार होगा।)
14. अद्य (आज)-अद्य सोमवासरः अस्ति । (आज सोमवार है)
15. अधुना (अब)-अधुना कः आगच्छति।
16. तूष्णीम् (चुप)-छात्रा: ! तूष्णीं तिष्ठत, अलं कोलाहलेन। (छात्रो ! चुप बैठो, शोर मत करो।)
17. कुत्र (कहाँ)-भवान् कुत्र गच्छति ? (आप कहाँ जा रहे हैं ?)
18. उपरि (ऊपर)-वृक्षस्य उपरि खगाः उड्डयन्ति । (वृक्ष के ऊपर पक्षी उड़ रहे हैं) ।
19. मा (मत)-बालकं मा ताडय। (बालक को मत पीटो)
20. न (नहीं)-अद्य विद्यालये अवकाशः न अस्ति।
21. च (और)-रामः कृष्णः च विद्यालयं गच्छतः। (राम और कृष्ण विद्यालय जाते हैं।)
व्याकरणम् अव्ययाः HBSE 10th Class
अव्ययपदों के अन्य उदाहरण
1. सम्प्रति/अधुना (अब)-सम्प्रति/अधुना अहम् कन्दुकेन क्रीडिष्यामि। (अब मैं गेंद से खेलूँगा।)।
2. अपि (भी)-सोमलेखा अपि पाठं पठिष्यति। (सोमलेखा भी पाठ पढ़ेगी)
3. धिक् (धिक्कार)-धिक् दुष्टम्। (दुष्ट को धिक्कार है।)
4. अहो (विस्मयसूचक)-अहो अस्य प्रभावः ! (आह! इसका कैसा प्रभाव है !)
5. खलु (निश्चयार्थक)-अयं खलु भगवान् नारायणः । (यह निश्चय ही भगवान् नारायण हैं।)
6. अति (अधिकता)-जलम् अति शीतलं वर्तते। (जल बहुत ठण्डा है)
7. दिवा (दिन में)-दिवा उलूक: न पश्यति। (दिन में उल्लू नहीं देखता।)
8. अहर्निशम् (दिन-रात)-एषः छात्रः अहर्निशं पठति। (यह विद्यार्थी दिन-रात पढ़ता है।)
9. कदा (कब)-तव पिता कदा आगमिष्यति ? (तुम्हारे पिता जी कब आएँगे ?)
10. यदा (जब)-यदा त्वं गमिष्यसि, तदा अहमपि गमिष्यामि। (जब तू जाएगा, तब मैं भी जाऊँगा।)
11. तदा (तब)-तदा मनोहरः अपि आगच्छत् । (तब मनोहर भी आ गया।)
12. सदा, सर्वदा (सदा, हमेशा)-सदा । (सर्वदा) सत्यं वदत। (सदा सत्य बोलो।)
13. च (और)-राकेश: सुरेन्द्रः च पठतः । (राकेश और सुरेन्द्र पढ़ते हैं।)
14. अद्य (आज)-त्वं अद्य न गच्छ। (तू आज न जा।)
15. तत्र (वहाँ)-अहं तत्र पठामि। (मैं वहाँ पढ़ता हूँ।)
16. अत्र (यहाँ)-अत्र न उपविश। (यहाँ न बैठ।)
17. कुत्र (कहाँ)-ते कुत्र वसन्ति ? (वे कहाँ रहते हैं ?)
18. शनैः (धीरे)-लता शनैः गच्छति। (लता धीरे जाती है।)
19. बहिः (बाहर)-बहिः कोऽस्ति ? (बाहर कौन है ?)
20. शीघ्रम् (जल्दी)-शीघ्रं गृहं गच्छ। (जल्दी घर जा।)
21. परितः (चारों ओर)-विद्यालयं परितः वृक्षाः सन्ति। (विद्यालय के चारों ओर वृक्ष हैं।)
22. कुतः (कहाँ)-त्वं कुतः आयातः असि ? (तुम कहाँ से आए हो ?)
23. प्रातः (सुबह)-त्वं प्रातः कुत्रं गच्छसि ? (तुम सुबह कहाँ जाते हो ?)
24. सर्वतः (सब ओर से)-अधुना सर्वतः भयम् अस्ति। (अब सब ओर से भय है।)
25. सह (साथ)-त्वं विनयेन सह गच्छ। (तू विनय के साथ जा।)
26. अलम् (बस)-अलं विवादेन । (विवाद मत करो।)
27. अभितः (दोनों ओर)-ग्रामम् अभितः नदी वहति।
28. नमः (नमस्कार)-देवाय नमः।
29. विना (बगैर)-रामं विना कः सहायतां करिष्यति।
30. सार्धम् (साथ)-अहं तव्या सार्धम् गमिष्यामि।
31. अलम् (‘बस)-अलं विवादेन।
32. उभयतः (दोनों ओर)-ग्रामम् उभयतः नदी वहति ।
33. सह (साथ)-अहं त्वया सह गमिष्यामि।
34. इदानीम् (अब)-इदानीं ध्यानेन पठ।
35. सर्वत्र (सब जगह)-सर्वत्र धनम् एव बलम् अस्ति।
36. प्रतिदिनम् (हर रोज़)-प्रतिदिनम् ईश्वरं भज।
37. एकदा (एक बार)-एकदा अत्र मोहनः आगतः आसीत्।
38. कुतः (कहाँ से)-सः कुतः आगच्छति ?
39. प्रायः (लगभग)-सः प्रायः प्रतिदिनम् एव मन्दिरं गच्छति। (वह लगभग हर रोज़ ही मन्दिर जाता है।)
40. किल (‘कहते हैं’ के अर्थ में)-बभूव योगी किल कार्तवीर्यः । (कहते हैं कि कोई कार्तवीर्य नामक योगी हुआ।) (नकली कार्य की घोषणा के लिए )-प्रसह्य सिंहः किल गां चकर्ष। (मानो सिंह ने गाय को जबरदस्ती खींच लिया।) (आशा प्रकट करने के लिए)-पार्थः किल विजेष्यति कुरुन्। (आशा है कि अर्जुन कौरवों को अवश्य ही जीत लेगा।)
41. ईषत् (थोड़ा सा)-सा ईषत् विहस्य अवदत्। (वह थोड़ा सा हँसकर बोली।)
42. सायम् (सायंकाल)-सः प्रातः आगच्छति सायं च गच्छति। (वह सवेरे आता है और सायंकाल चला जाता है।)
43. ऋते (विना)-परिश्रमात् ऋते सफलता न लभते। (परिश्रम के बिना सफलता नहीं मिलती)
44. युगपत् (एकसाथ)-युगपत् एव सुख-मोहौ उपस्थितौ।
45. सहसा (अचानक)-सहसा अध्यापिका आगच्छत्। (अचानक अध्यापिका आ गई।)
46. मिथ्या (झूठ)-भवान् मिथ्या कथं वदति। (आप झूठ क्यों बोलते हैं।)
Sanskrit व्याकरणम् अव्ययाः HBSE 10th Class
अभ्यास-पुस्तकम् के अव्यय-विषयक अभ्यास प्रश्न
1. मञ्जूषातः उचितानि अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत(मञ्जूषा से उचित अव्ययपद चुनकर रिक्तस्थान भरिए-)
मञ्जूषा
नूनम्, उच्चैः, अद्य, बहिः, मा, उपरि, अधः, अपि, अतः, विना, इतस्ततः, च सर्वत्र।
अनुच्छेदः
वने (i) ……… पशुमहोत्सवः अस्ति। मञ्चस्य (ii) ………… सिंह: विराजते। आकाशे (iii) ………… मेघाः सन्ति। मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम्। (iv) ……… नृत्यन्ति। पशवः (v) ………… भ्रमन्ति। सर्पः कोटरात् (vi) ………….. आगच्छति। सर्पात् भीताः पशवः कोलाहलं कुर्वन्ति । कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः (vii) ………….. गर्जति आदिशति च-भोः ! कोलाहलं (vii) ……….. कुरुत। शृणुत नूनम् अस्माकं जीवनं वृक्षान् (ix) ………… असम्भवम् । वृक्षाः फलानि छायां (x) …….दत्त्वा अस्मान् उपकुर्वन्ति। (xi) ………….अस्माभिः वने। (xii) …………वृक्षाः रक्षणीयाः। (v) इतस्ततः (x) च
उत्तरम्:
(i) अद्य
(ii) उपरि
(iii) च सर्वत्र
(iv) अधः
(vi) बहिः
(vii) उच्चैः
(viii) मा
(ix) विना
(xi) अतः
(xii) सर्वत्र
2. अव्ययपदानि रेखाकितानि कुरुत (अव्ययपद रेखाकित कीजिए-)
(i) अलसस्य कुतः विद्या, अविद्यस्य कुत: धनम्।
अधनस्य कुतः मित्रम्, अमित्रस्य कुतः सुखम् ॥
(ii) शनैः कन्था शनैः पन्थाः शनैः पर्वतलवनम्।।
शनैः विद्या शनैः वित्तम् पञ्चैतानि शनैः शनैः ॥
(iii) त्वमेव माता च पिता त्वमेव,
त्वमेव बन्धुश्च सखा त्वमेव।
त्वमेव विद्या द्रविणं त्वमेव ।
त्वमेव सर्वं मम देवदेव॥
(iv) वृथा वृष्टिः समुद्रेषु, वृथा तृप्तस्य भोजनम्।
वृथा दानं समर्थस्य, वृथा दीपो दिवाऽपि च ॥
(v) यावत् स्थास्यन्ति गिरयः सरितश्च महितले।
तावद् रामायणी कथा, लोकेषु प्रचरिष्यति॥
उत्तरम्:
(i) अलसस्य कुतः विद्या, अविद्यस्य कुतः धनम्।
अधनस्य कुतः मित्रम्, अमित्रस्य कुतः सुखम् ॥
(ii) शनैः कन्था शनैः पन्थाः शनैः पर्वतलवनम्।
शनैः विद्या शनै: वित्तम् पञ्चैतानि शनैः शनैः ॥
(iii) त्वमेव माता च पिता त्वमेव,
त्वमेव बन्धुश्च सखा त्वमेव।
त्वमेव विद्या द्रविणं त्वमेव ।
त्वमेव सर्वं मम देवदेव॥
(iv) वृथा वृष्टिः समुद्रेषु, वृथा तृप्तस्य भोजनम्।
वृथा दानं समर्थस्य, वृथा दीपो दिवाऽपि च॥
(v) यावत् स्थास्यन्ति गिरयः सरितश्च महितले।
तावद् रामायणी कथा, लोकेषु प्रचरिष्यति॥
अव्ययानि
(i) कुतः, कुतः, कुतः, कुतः।
(ii) शनैः, शनैः, शनैः, शनैः, शनैः, शनैः, शनैः।
(iii) एव, च, एव, एव, च, एव, एव, एव, एव ।
(iv) वृथा, वृथा, वृथा, वृथा दिवा, अपि, च।
(v) यावत्, च, तावद्।
परीक्षा में प्रष्टव्य अव्यय-विषयक प्रश्न (अव्यय पदों से रिक्त स्थान पूर्ति)
1. मञ्जूषातः उचित-अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
मञ्जूषा
तत्र, परितः, मृषा, यत्र, च
(i) उपवनं …………. वृक्षाः शोभन्ते।
(ii) …………… पुस्तकालयः …………. पाठकाः ।
(iii) त्वमेव माता …………… पिता त्वमेव।
(iv) त्वं …………… वदसि।
उत्तरम्
(i) उपवनं परितः वृक्षाः शोभन्ते।
(ii) यत्र पुस्तकालयः तत्र पाठकाः।
(iii) त्वमेव माता च पिता त्वमेव।
(iv) त्वं मृषा वदसि।
2. मञ्जूषातः उचित-अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
मञ्जूषा
यत्र, अधुना, मा, पुरा, तत्र
(i) ……………. वयं पत्रं लिखामः ।
(ii) …. दशरथो नाम राजा बभूव।
(ii) आलस्यं ……………. कुरु।
(iv) ……………. सः पठति।
(v) ………………. एव अहं पठामि।
उत्तरम्
(i) अधुना वयं पत्रं लिखामः ।
(ii) पुरा दशरथो नाम राजा बभूव ।
(ii) आलस्यं मा कुरु।
(iv) यत्र सः पठति।
(v) तत्र एव अहं पठामि।
3. मञ्जूषातः उचित-अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
मञ्जूषा
मृषा, तत्र, अपि, ह्यः, बहिः
(i) ………….. रविवारः आसीत् ।
(ii) विद्यालयात् ………….. किम् अस्ति ?
(iii) ……………… एका कन्या ……………. क्रीडति।
(iv) त्वं …………… वदसि।
उत्तरम्
(i) ह्यः रविवारः आसीत्।
(ii) विद्यालयात् बहिः किम् अस्ति ?
(iii) तत्र एका कन्या अपि क्रीडति।
(iv) त्वं मृषा वदसि।
4. निम्नलिखित वाक्यों को मञ्जूषा में दिए गए अव्ययों से पूरा कीजिए
मञ्जूषा
अत्र, पुरा, यदा, तदा, खलु, इति
हिमाचल: देवभूमिः ……….. कथ्यते।
देवानाम् ………….. निवासः अस्ति।
एषः ऋणीणां मुनीनां भूमिः ……..।
………….. ऋषयः अत्र तपः कुर्वन्ति स्म।
……….. ग्रीष्मः भवति अत्र आनन्ददायकं वातावरणं भवति ।
उत्तराणि:
(i) इति,
(ii) अत्र
(iii) खलु
(iv) पुरा
(v) यदा
(vi) तदा।
5. अव्ययपदैः वाक्यनिर्माणं कुरुत
मञ्जूषा
सहसा, अत्र, श्वः, अपि, उच्चैः
उत्तराणि
(i) सहसा (अचानक)-सः सहसा आगच्छत्।
(ii) अत्र (यहाँ)-अत्र अहं पठामि।
(iii) श्वः (आने वाला कल)-अद्य रविवारः अस्ति श्वः सोमवारः भविष्यति।
(iv) अपि (भी)-अहम् अपि संस्कृतं पठामि।
(v) उच्चैः (जोर से)-सः उच्चैः गायति।
6. अव्ययपदैः वाक्यनिर्माणं कुरुत
मञ्जूषा
पुरा, तत्र, कदा, मा, शनैः शनैः
उत्तराणि:
(i) पुरा (प्राचीन)-पुरा दशरथो नाम राजा बभूव।
(ii) तत्र (वहाँ)-तत्र सः पठति।।
(iii) मा (मत)-परधनहरणं मा कुर्यात्।
(iv) शनैः शनैः (धीरे-धीरे)-धनार्जनं शनैः-शनैः करणीयम्।
(v) कदा (कब)-त्वं कदा आगमिष्यसि ?
7. अव्ययपदैः वाक्यनिर्माणं कुरुत
मञ्जूषा
अधुना, ह्यः यत्र, वृथा, सर्वत्र।
उत्तराणि
(i) अधुना (अब)-अधुना वयं पत्रं लिखामः।
(ii) ह्य (बीता हुआ कल)-ह्यः विद्यालये उत्सवः आसीत्।
(iii) यत्र (जहाँ)-यत्र सः गच्छति अहम् अपि तत्र गच्छामि।
(iv) वृथा (बेकार)-अलं वृथा विवादेन।
(v) सर्वत्र (सब जगह)-ईश्वरः सर्वत्र अस्ति।
8. अव्ययपदैः वाक्यनिर्माणं कुरुत
मञ्जूषा
यदा, श्वः, पुरा।
उत्तराणि:
(i) यदा भानुः उदयति ।
(ii) श्वः सोमवारः भविष्यति ।
(iii) पुरा दशरथो नाम राजा बभूव।
9. अव्ययपदैः वाक्यनिर्माणं कुरुत
मञ्जूषा
अधुना, तत्र, मा।
उत्तरम्:
(i) अधुना अहं विद्यालयं गच्छामि।
(ii) तत्र न गच्छ, विडालः अस्ति।
(iii) आलस्यं मा कुरु।
10. मञ्जूषातः उचित अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) उपवनं ……………. वृक्षाः शोभन्ते।
(ii) ………….. बालकाः पादकन्दुकेन क्रीडन्ति।
(iii) केचन जनाः ………….. भ्रमन्ति।
(iv) …………….. मालाकारः भूमिं खनति।
(v) वयम् अपि पुष्पाणि ………….. सदा प्रसन्नाः भवेम।
मञ्जूषा
इव, शनैः शनैः, परितः, एकतः, अत्र
उत्तरम्
(i) उपवनं परितः वृक्षाः शोभन्ते।
(ii) एकतः बालकाः पादकन्दुकेन क्रीडन्ति।
(iii) केचन जनाः अत्र भ्रमन्ति।
(iv) शनैः शनैः मालाकारः भूमिं खनति।
(v) वयम् अपि पुष्पाणि इव सदा प्रसन्नाः भवेम।
11. मञ्जूषातः उचित अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) उद्यानं …………… पुष्पाणि विकसन्ति।
(ii) वने …………… पशुमहोत्सवः अस्ति।
(iii) मञ्चस्य …………… सिंह: विराजते।
(iv) मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् …………. नृत्यन्ति।
(v) पशवः ……… भ्रमन्ति।
मञ्जूषा
अधः, परितः, इतस्ततः, उपरि, अपि
उत्तरम्
(i) उद्यानं परितः पुष्पाणि विकसन्ति।
(ii) वने अपि पशुमहोत्सवः अस्ति।
(iii) मञ्चस्य उपरि सिंहः विराजते।
(iv) मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् अधः नृत्यन्ति।
(v) पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति।
12. मञ्जूषातः उचित अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) गृहं ……………. जलम् अस्ति।
(ii) सर्पः कोटरात् ……………. आगच्छति।
(iii) कोलाहलं …………… कुरुत।
(iv) अस्माकं जीवनं वृक्षान् ………………. असम्भवम्।
(v) कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः ……………… गर्जति।
मज्जूषा
विना, उच्चै:, परितः, मा, बहि:
उत्तरम्
(i) गृहं परितः जलम् अस्ति।
(ii) सर्पः कोटरात् बहिः आगच्छति।
(iii) कोलाहलं मा कुरुत।
(iv) अस्माकं जीवनं वृक्षान् विना असम्भवम्।
(v) कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः उच्चैः गर्जति।
अभ्यासार्थ अव्यय-विषयक बहुविकल्पीय प्रश्न
1. अधोलिखित-प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धं विकल्पं विचित्य लिखत
(अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर के लिए दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प चुनकर लिखिए-)
(क) ……….. शीतं मया नीतं जानुभानुकृशानुभिः । (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) एव
(ii) बत
(iii) प्रति
(iv) इत्थम्।
उत्तरम्:
(iv) इत्थम्।
(ख) तौ न्यायाधीशं …….. प्रस्थितौ। (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) एवं
(ii) ह्यः
(iii) प्रति
(iv) च।
उत्तरम्:
(iii) प्रति।
(ग) एक …… खगो मानी वने वसति चातकः । (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) एव
(ii) ह्यः
(iii) न
(iv) च।
उत्तरम्:
(i) एव
(घ) ………. प्रचीयन्ते संव्यवहारणां वृद्धिलाभाः ? (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) अपि
(ii) ह्यः
(iii) न
(iv) च।
उत्तरम्:
(i) अपि
(ङ) सेवा ……… श्रेष्ठं कर्म येन हृदयपरिवर्तनमपि जायते। (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) पुरा
(ii) ह्यः
(iii) न
(iv) एव।
उत्तरम्:
(iv) एव
(च) निहन्यन्ते ………… विवशाः प्राणिनः। (रिक्तस्थानपूर्तिः अव्ययपदेन)
(i) पुरा
(ii) ह्यः
(iii) न
(iv) च।
उत्तरम्:
(iv) च