HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

अभ्यासः

Sanskrit Class 8 Chapter 3 डिजीभारतम् HBSE प्रश्न: 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-
(क) कुत्र “डिजिटल इण्डिया” इत्यस्य चर्चा भवति?
(ख) केन सह मानवस्य आवश्यकता परिवर्तते?
(ग) आपणे वस्तूनां क्रयसमये केषाम् अनिवार्यता न भविष्यति?
(घ) कस्मिन् उद्योगे वृक्षाः उपयूज्यन्ते?
(ङ) अद्य सर्वाणि कार्याणि केन साधितानि भवन्ति?
उत्तरम्:
(क) संपूर्णविश्वे,
(ख) कालपरिवर्तनेन,
(ग) रूप्यकाणाम्,
(घ) कर्गदोद्योगे,
(ङ) चलदूरभाषयन्त्रेण।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

HBSE 8th Class Sanskrit Chapter 3 डिजीभारतम् प्रश्नः 2.
अधोलिखितान् प्रश्नान् पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) प्राचीनकाले विद्या कथं गृह्यते स्म?
(ख) वृक्षाणां कर्तनं कथं न्यूनतां यास्यति?
(ग) चिकित्सालये कस्य आवश्यकता अद्य नानुभूयते?
(घ) वयम् कस्यां दिशि अग्रेसरामः?
(ङ) वस्त्रपुटके केषाम् आवश्यकता न भविष्यति?
उत्तरम्:
(क) प्राचीनकाले विद्या श्रुतिपरम्परया गृह्यते स्म।
(ख) वृक्षाणां कर्तनं संगणकस्य अधिकाधिक-प्रयोगेण न्यूनता यास्यति।
(ग) चिकित्सालये रूप्यकाणाम्/रूप्यकस्य आवश्यकता अद्य नानुभूयते।
(घ) वयम् डिजीभारतम् इति दिशि अग्रसराम:।।
(ङ) वस्त्रपुटके रूप्यकाणाम् आवश्यकता न भविष्यति।

डिजीभारतम् HBSE 8th Class Sanskrit प्रश्नः 3.
रेखांकितपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) भोजपत्रोपरि लेखनम् आरब्धम्?
(ख) लेखनार्थम् कर्गदस्य आवश्यकतायाः अनुभूतिः न भविष्यति।
(ग) विश्रामगृहेषु कक्षं सुनिश्चितं भवेत्।
(घ) सर्वाणि पत्राणि चलदूरभाषयन्त्रे सुरक्षितानि भवन्ति
(ङ) वयम् उपचारार्थम् चिकित्सालयं गच्छामः?
उत्तरम्:
(क) भोजपत्रोपरि किम् आरब्धम्?
(ख) लेखनार्थम् कस्य आवश्यकतायाः अनुभूतिः न भविष्यति।
(ग) केषु कक्षं सुनिश्चितं भवेत्।
(घ) सर्वाणि पत्राणि के सुरक्षितानि भवन्ति?
(ङ) वयम् किमर्थम् चिकित्सालयं गच्छामः?

प्रश्नः 4.
उदाहरणमनुसृत्य विशेषण विशेष्यमेलनं कुरुत-
यथा-
विशेषण – विशेष्य
संपूर्ण – भारते
(क) मौखिकम् – (1) ज्ञानम्
(ख) मनोगताः – (2) उपकारः
(ग) दक्षिणहस्तः – (3) काले
(घ) महान् – (4) विनिमयः
(ङ) मुद्राविहीनः – (5) भावाः
उत्तरम्:
विशेषण – विशेष्य
(क) मौखिकम् – (1) ज्ञानम्
(ख) मनोगताः – (5) भावाः
(ग) टंकिता – (3) काले
(घ) महान् – (2) उपकारः
(ङ) मुद्राविहीनः – (4) विनिमयः

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

प्रश्नः 5.
अधोलिखितपदयोः संन्धिं कृत्वा लिखत-(निम्नलिखित पदों की संधि करके लिखिए-)
(क) पदस्य + अस्य = …………………
(ख) तालपत्र + उपरि = …………………
(ग) च + अतिष्ठत = …………………
(घ) कर्गद + उद्योगे = …………………
(ङ) क्रय + अर्थम् = …………………
(च) इति + अनयोः = …………………
(छ) उपचार + अर्थम् = …………………
उत्तरम्:
(क) पदस्यास्य,
(ख) तालपत्रोपरि,
(ग) चातिष्ठत,
(घ) कर्गदोद्योगे,
(ङ) क्रयार्थम्,
(च) इत्यनयोः,
(छ) उपचारार्थम्।।

प्रश्नः 6.
उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितेन पदेन लघु वाक्य निर्माणं कुरुत-(उदाहरण के अनुसार निम्नलिखित पदों से लघु वाक्यों का निर्माण कीजिए-)
यथा- जिज्ञासा – मम मनसि वैज्ञानिकानां विषये जिज्ञासा अस्ति।
(क) आवश्यकता – ………………………………………………
(ख) सामग्री – ………………………………………………
(ग) पर्यावरण सुरक्षा – ………………………………………………
(घ) विश्रामगृहम् – ………………………………………………
उत्तरम्:
(क) अद्य तु लेखनार्थं कर्गदस्य आवश्यकता नास्ति।
(ख) टंकिता सामग्री अधुना न्यूना एवं प्राप्यते।
(ग) वृक्षेभ्यः पर्यावरण सुरक्षा भवति।
(घ) जनाः तीर्थेषु विश्रामगृहम् अन्वेषयन्ति।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

प्रश्नः 7.
उदाहरणानुसारम् कोष्ठकप्रदत्तेषु पदेषु चतुर्थी प्रयुज्य रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत-(उदाहरण के अनुसार कोष्ठक में दिए गए पदों के चतुर्थी रूप का प्रयोग करके रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए-)
यथा- भिक्षुकाय धनं ददातु।। (भिक्षुक)
(क) ………………… पुस्तकं देहि। (छात्र)
(ख) अहम् ………………… वस्त्राणि ददामि। (निर्धन)
(ग) ………………… पठनं रोचते। (लता)
(घ) रमेशः ………………… अलम्। (अध्यापक)
उत्तरम्:
(क) छात्रेभ्य:/छात्राय,
(ख) निर्धनाय,
(ग) लतायै,
(घ) सुरेशीय,
(ङ) अध्यापकाय।

योग्यता-विस्तारः

इन्टरनेट – ज्ञान का महत्त्वपूर्ण स्रोत है-
इन्टरनेट के माध्यम से किसी भी विषय की जानकारी सरलतापूर्वक मिल सकती है। सिर्फ एक “क्लिक” द्वारा ज्ञान के विभिन्न आयामों को छुआ जा सकता है। यह ज्ञान का सागर है जिसमें एक बैक्टीरिया जैसे सूक्ष्म जीवाणु से लेकर ब्लैकहोल तक, राजनीति से लेकर व्यापार तक, अन्तर्राष्ट्रीय संबंधों से लेकर वैज्ञानिक चरमोत्कर्ष तक की सूचना प्राप्त हो जाती है। सामान्यतः हमें किसी भी जानकारी के लिए पुस्तकालय तक जाने की आवश्यकता होती है, पर अब हम घर बैठे उसे प्राप्त कर सकते हैं। यह एक सामाजिक प्लेटफार्म है जहाँ हम दुनिया के किसी भी कोने में बैठे लोगों से किसी भी विषय पर विचार विमर्श कर सकते हैं। इस पर ईमेल सुविधा, वीडियो कॉलिंग आदि आसानी से उपलब्ध है। ऑनलाइन दूरस्थ शिक्षा (Online Distance Education) के माध्यम से लोग घर बैठे अपना पाठ्यक्रम पूरा कर सकते हैं। यह मनोरंजन का मुफ्त साधन है। इसकी Navigation facility हमें एक स्थान से दूसरे स्थान पर पहुंचाने में सक्षम है। इसकी कभी छुट्टी नहीं होती। यह हमें 24 x 7 उपलब्ध है।

1. अनेक शब्दों के लिए एक शब्द-
ज्ञातुम् इच्छा – जिज्ञासा – जानने की इच्छा
कर्तुम् इच्छा – चिकीर्षा – करने की इच्छा
पातुम् इच्छा – पिपासा – पीने की इच्छा
भोक्तुम् इच्छा – बुभुक्षा – खाने की इच्छा
जीवितुम् इच्छा – जिजीविषा – जीने की इच्छा
गन्तुम् इच्छा – जिगमिषा – जाने की इच्छा

2. “तुम न्” प्रत्यय में ‘तुम्’ शेष बचता है। यह प्रत्यय के लिए अर्थ में प्रयुक्त होता है। जैसे-
कृ + तुमुन् – कर्तुम् – करने के लिए
दा + तुमुन् – दातुम् – देने के लिए
खाद् + तुमुन् – खादितुम् – खाने के लिए
पठ् + तुमुन् – पठितुम् – पढ़ने के लिए
लिख् + तुमुन् – लिखितुम्- लिखने के लिए
गम् + तुमुन् – गन्तुम् – जाने के लिए

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

मूलपाठः

अद्य संपूर्णविश्वे “डिजिटलइण्डिया” इत्यस्य चर्चा श्रूयते। अस्य पदस्य कः भावः इति मनसि जिज्ञासा उत्पद्यते। कालपरिवर्तने सह मानवस्य आवश्यकताऽपि परिवर्तते। प्राचीनकाले ज्ञानस्य आदान-प्रदान मौखिकम् आसीत्, विद्या च श्रुतिपरम्परया गृह्यते स्म। अनन्तरं तालपत्रोपरि भोजपत्रोपरि च लेखनकार्यम् आरब्धम्। परवर्तिनि काले कर्गवस्य लेखन्याः च आविष्कारेण सर्वेषामेव मनोगतानां भावानां कर्गदोपरि लेखनं प्रारब्धम्।

टकणयंत्रस्य आविष्कारेण तु लिखिता सामग्री टंकिता सती बहुकालाय सुरक्षिता अतिष्ठत्। वैज्ञानिकप्रविधेः प्रगतियात्रा पुनरपि अग्रे गता। अद्य सर्वाणि कार्याणि संगणकनामकेन यंत्रेण साधितानि भवन्तिः समाचार-पत्राणि, पुस्तकानि च कम्प्यूटमाध्यमेन पठ्यन्ते लिख्यन्ते च। कर्गदोद्योगे वृक्षाणाम् उपयोगेन वृक्षाः कर्त्यन्ते स्म, परम् संगणकस्य अधिकाधिक-प्रयोगेण वृक्षाणां कर्तने न्यूनता भविष्यति इति विश्वासः। अनेन पर्यावरणसुरक्षायाः विशि महान् उपकारो भविष्यति।

अधुना आपणे वस्तुक्रयार्थम् रूप्यकाणाम् अनिवार्यता नास्ति। “डेबिट कार्ड”,”क्रेडिट कार्ड” इत्यादि सर्वत्र रूप्यकाणां स्थानं गृहीतवन्तौ। वित्तकोशस्य (बैंकस्य) चापि सर्वाणि कार्याणि संगणकयंत्रेण सम्पाद्यन्ते। बहुविद्याः अनुप्रयोगाः (APP) मुद्राहीनाय विनिमयाय (Cashless Transaction) सहायकाः सन्ति।

कुत्रापि यात्रा करणीया भवेत् रेलयानयात्रापत्रस्य, वायुयानयात्रापत्रस्य अनिवार्यता अध नास्ति। सर्वाणि पत्राणि अस्माकं चलदूरभाषयन्ने ‘ई-मेल’ इति स्थाने सुरक्षितानि भवन्ति यानि सन्दर्य वयं सौकर्येण यात्रायाः आनन्द ग्रहीमः। चिकित्सालयेऽपि उपचारार्थ रूप्यकाणाम् आवश्यकताद्य नानुभूयते। सर्वत्र कार्डमाध्यमेन, ई-बैंकमाध्यमेन शुल्कम् प्रदातुं शक्यते।

तदिन नातिदूरम् यदा वयम् हस्ते एकमात्रं चलदूरभाषयन्त्रमादाय सर्वाणि कार्याणि साधयितुं समर्थाः भविष्यामः। वस्त्रपुटके रूप्यकाणाम् आवश्यकता न भविष्यति। ‘पासबुक’ चैक्बुक’ इत्यनयोः आवश्यकता न भविष्यति। पठनार्थ पुस्तकानां समाचारपत्राणाम् अनिवार्यता समाप्तप्राया भविष्यति। लेखनार्थम् अभ्यासपुस्तिकायाः कर्गदस्य वा, नूतनज्ञानान्वेषणार्थम् शब्दकोशस्यावाऽपि आवश्यकतापि न भविष्यति। अपरिचित-मार्गस्य ज्ञानार्थम् मार्गदर्शकस्य मानचित्रस्य आवश्यकतायाः अनुभूतिः अपि न भविष्यति। एतत् सर्व एकेनेव यन्त्रेण कर्तुम, श्क्यते।

शाकाविक्रयार्थम्, फलक्रयार्थम्, विश्रामगृहेषु कक्षं सुनिश्चितं कर्तुम् चिकित्सालये शुल्क प्रदातुम्, विद्यालये महाविद्यालये चापि शुल्क प्रदातुम्, किं बहुना दानमपि दातुम् चलदूरभाषयन्त्रमेव अलम्। डिजीभारतम् इति अस्यां दिशि वयं भारतीयाः द्रुतगत्या अग्रेसरामः।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

सन्धिविच्छेन:
आवश्यकताऽपि = आवश्यकता + अपि। प्रदानं मौखिकम् – प्रदानम् + मौखिकम्। अनन्तरं तालपत्रोपरि = अनन्तरम् + तालपत्र + उपरि। मनोगता नां भावानां कर्गदोपरि – मनः + गतानाम् + भावानाम् + कर्गद + उपरि। लेखन प्रारब्धम् – लेखनम् + प्रारब्धम्। कर्गदोद्योग = कर्गद + उद्योगे। अधिकाधिक – अधिक + अधिक। वृक्षाणां कर्तने – वृक्षाणाम् + कर्तने। पर्यावरण – परि + आवरण। उपकारो भविष्यति – उपकारः + भविष्यति। रुप्याकाणां स्थानं गृहीतवन्तौ = रुप्यकाणाम् + स्थानम् + गृहीतवन्तौ। चापि – च + अपि। कुत्रापि = कुत्र + अपि। वयं सौकर्येण – वयम् + सौकोण। आनन्वं गृहणीमः = आनन्दम् + गृह्णीमः। चिकित्सालयेऽपि – चिकित्साल्ये + अपि। नानुभूयते – न + अनुभूयते। प्रदातुं शक्यते – प्रदातुम् + शक्यते। तद्दिनं नातिदूरम् = तत् + दिनम् + न • अतिदूरम्। साधयितुं समर्थाः – साधयितुम् + समर्थाः। इत्यनयोः = इति + अनयोः। नूतनज्ञानान्वेषणार्थम् – नूतनज्ञान + अन्वेषण + अर्धम्। आवश्यक तापि – आवश्यकता + अपि। ज्ञानार्थम् = ज्ञान + अर्थम्। एकेनैव – एकेन + एव। शाकादिक्रयार्थम् = शाक + आदि + क्रय + अर्थम्। कक्षं सुनिश्चितं कर्तुम् = कक्षम् + सुनिश्चितम् + कर्तुम्। विद्यालये – विद्या + आलये। चापि – च + अपि। किं बहुना = किम् + बहुना। दानमपि = दानम् + अपि। अस्यां दिशि = अस्याम् + दिशि। वयं भारतीयाः – वयम् + भारतीयाः।

संयोग: – सर्वेषामेव = सर्वेषाम् + एव। चलदूरभाषयन्त्रमादाय – चलदूरभाषयन्त्रम् + आदाय। दानमपि – दानम् + अपि। यन्त्रमेव – यन्त्रम् + एव।

पवार्थबोध: –
अद्य = आज (अद्यतनीयं दिनम्)। चर्चा = जिक्र (वार्ता)। जिज्ञासा – जानने की इच्छा (ज्ञातुम् इच्छा)। प्राचीनकाले – पुराने समय में (प्राचीने/पूर्वस्मिन् काले)। श्रुतिपरम्परया – सुनने की परंपरा से (श्रवणस्य परम्परया)। टंकणयंत्रस्य = कंप्यूटर का (कंप्यूटरस्य)। आपणे = दुकान में (वस्तुक्रयस्थले)। सङ्गणकयन्त्रेण = कंप्यूटर से (टंकनयंत्रेण)। यात्रापत्रस्य – टिकट की (चिटिकाया)। अनिवार्यता = ज़रूरत (आवश्यकता)। दूरभाषयन्त्र – मोबाइल फोन (दूरध्वनियन्त्रम्)। वस्त्रपुरके = बटुए में (पॉकेटे)। अग्रेसरामः = आगे बढ़ रहे हैं (अग्रेगच्छामः, चलामः)।

सरलार्थ –
आज पूरी दुनिया में “डिजिटल इण्डिया” की चर्चा सुनाई देती है। इस शब्द का क्या मतलब है। मन में यह जानने की इच्छा उत्पन्न होती है। समय बदलने के साथ मनुष्य को आवश्यकता भी बदलती रहती है। पुराने समय में ज्ञान का आदान-प्रदान मौखिक रूप से होता था और सुनने की परंपरा से विद्या प्राप्त की जाती थी। बाद में ताल और भोजपात्र पर लेखन कार्य शुरू हुआ। समय बदलता गया और कागज़ एवं पैन के आविष्कार से सभी मनोभावों का लेखन कागज पर होने लगा।

टाईपराइटर के आविष्कार से तो हस्तलिखित सामग्री टाईप करके बहुत समय के लिए सुरक्षित हो जाती है। वैज्ञानिक तकनीकी की विकास यात्रा फिर आगे बढ़ी। आज सारे कार्य कम्प्यूटर से कर लिए जाते हैं। अखबार एवं किताबें कम्प्यूटर से पढ़ी व लिखी जा रही हैं। कागज़ के उद्योग में पेड़ों की कटाई की जाती थी, लेकिन कम्प्यूटर के ज्यादा-से-ज्यादा प्रयोग से पेड़ों की कटाई में कमी आएगी, ऐसा विश्वास है। इससे पर्यावरण सुरक्षा की दिशा में बड़ा उपकार होगा।

अब दुकान से वस्तुएँ खरीदने के लिए रुपयों की जरूरत नहीं है। “डेबिट कार्ड”, “क्रेडिट कार्ड” आदि उपकरणों ने रुपयों की जगह ले ली है। बैंक के भी सा कामकाज कम्प्यूटर से हो रहे हैं। अनेक अनुप्रयोग (APP) मुद्राहीन विनिमय के लिए (Cashless Transaction) सहायक हैं।

कहीं भी यात्रा करनी हो, रेल टिकट हवाई टिकट को आज अनिवार्यता समाप्त हो गई। सारे टिकट हमारे स्मार्ट फोन में ‘ई-मेल’ बॉक्स में सुरक्षित होते हैं, न दिखाकर हम आसानी से यात्रा का आनंद लेते हैं। अस्पताल में भी इलाज के लिए रुपयों की आवश्यकता महसूस नहीं की जाती। सब जगह कार्ड से या ई-बैंकिंग से फीस दी जा सकती है।

वह दिन दूर नहीं, जब हम हाथ में एक स्मार्टफोन लेकर सारे कार्य करने में सक्षम होंगे। पर्स में रुपये रखने की ज़रूरत नहीं होगी। पासबुक व चैकबुक की भी जरूरत नहीं रहेगी। पढ़ने के लिए पुस्तकों या अखबारों की अनिवार्यता लगभग समाप्त हो जाएगी। लिखने के लिए कॉपी या कामा नये ज्ञान की खोज के शब्दकोश की भी ज़रूरत नहीं रह जाएगी। अनजान रास्ते की जानकारी के लिए मार्गदर्शक मानचिन की आवश्यकता का अनुभव भी नहीं होगा। ये सारे कार्य एक यंत्र के द्वारा किए जा सकते हैं। शाक-सब्जी-फल रनों के लिए. होटलों में कमरा बुक कराने के लिए अस्पतालों में फीस जमा कराने के लिए, स्कूल-कॉलेजों में फीस देने हेतु और अधिक क्या दान के लिए भी मोबाइल फोन ही पर्याप्त है। डिजिटल भारत की ओर हम भारतवासी बड़ी तेजी से आगे बढ़ रहे हैं।

भावार्थ – निश्चित रूप से डिजिटल इण्डिया की धूम आज देश में ही नहीं वरन् दुनिया भर में है। इससे अनेक सुविधाएँ हमारी मुट्ठी में हैं।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

डिजीभारतम् Summary

डिजीभारतम् पाठ-परिचय:

यह पाठ “डिजिटल इण्डिया” की मूल भावना पर आधारित निबंधात्मक पाठ है। इस पाठ में विज्ञान की उन्नति के उन पहलुओं को उभारा गया है, जिनमें हम (मानव) एक “क्लिक” के माध्यम से काफी कुछ कर सकते हैं। आज के समय में इंटरनेट ने मानव-जीवन को कितना आसान बना दिया है। भौगोलिक दृष्टिकोण से आज का मानव एक-दूसरे के काफी नज़दीक आ गया है। इससे जीवन के अधिकांश कार्य सुविधापूर्ण हो गए हैं। ऐसे ही विचारों को यहाँ आसान संस्कृत भाषा में प्रकट किया गया है।

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *