HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 14 नवद्रव्याणि

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 14 नवद्रव्याणि Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 14 नवद्रव्याणि

HBSE 11th Class Sanskrit नवद्रव्याणि Textbook Questions and Answers

1. एकपदेन उत्तरत
(क) पदार्थाः कति भवन्ति?
(ख) पृथिव्याः कति भेदाः उक्ताः?
(ग) तेजः कीदृशं कथ्यते?
(घ) अतीतादिव्यवहारहेतुः कः?
(ङ) आत्मा कतिविधः?
उत्तराणि:
(क) सप्तभेदाः,
(ख) द्वे,
(ग) उष्णस्पर्शवत्,
(घ) कालः,
(ङ) द्विविधः।

2. पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) कस्मात् ग्रन्थात् सगृहीतः एषः पाठः?
(ख) कानि पञ्चकर्माणि पाठे वर्णितानि?
(ग) मनः कस्य साधनम्?
(घ) वायोः कतिभेदाः?
(ङ) अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः स च कीदृशः?
उत्तराणि:
(क) ‘तर्कसंग्रह’ इति ग्रन्थात् संगृहीतः एषः पाठः।
(ख) उत्क्षेपण-अपक्षेपण-आकुञ्चन-प्रसारण-गमनानि इति पञ्चकर्माणि पाठे वर्णितानि।
(ग) मनः दुःखाद्युपलब्धेः साधनम्।
(घ) वायोः द्वे भेदाः।
(ङ) अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः स च एक विभुः अनित्य चः।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 14 नवद्रव्याणि

3. मञ्जूषातः पदान्यादाय रिक्तस्थानानि पूरयत
त्रिविधम्, गन्धवती, प्रसारण, परमाणुरूपः, अनन्तम्

(क) आपः शरीरेन्द्रियविषयभेदात् …………………. भवति।
(ख) वायोः द्वौ भेदौ नित्यः …………………… अनित्यः कार्यरूपश्च।
(ग) पृथिवी ……………….. सा नित्यानित्या, परमाणुरूपा कार्यरूपा च ।
(घ) उत्क्षेपणाऽपक्षेपणाऽऽकुञ्चन …………………… गमनानि पञ्चकर्माणि भवन्ति।
(ङ) मनः प्रत्यात्मनियतत्वात् …………………. परमाणुरूपं नित्यं च।
उत्तराणि:
(क) आपः शरीरेन्द्रियविषयभेदात् त्रिविधम् भवति।
(ख) वायोः द्वौ भेदौ नित्यः परमाणुरूपः अनित्यः कार्यरूपश्च ।
(ग) पृथिवी गन्धवती सा नित्याऽनित्या, परमाणुरूपा कार्यरूपा च।
(घ) उत्क्षेपणाऽपक्षेपणाऽऽकुञ्चन प्रसारण गमनानि पञ्चकर्माणि भवन्ति।
(ङ) मनः प्रत्यात्मनियतत्वात् अनन्तम् परमाणुरूपं नित्यं च।

4. यथोचितं योजयत

(क) शीतस्पर्शवत्यः सर्वझ्झ:
(ख) चतुर्विध: रूपरहित:
(ग) ईश्वर: अभाव:
(घ) वायु: आकाशम्
(ङ) शब्दगुणकम् आप:

उत्तराणि:

(क) शीतस्पर्शवत्यः आप:
(ख) चतुर्विध: अभावः
(ग) ईश्वर: सर्वज्ञ:
(घ) वायु: रूपरहितः
(ङ) शब्दगुणकम् आकाशम्

5. सन्धिविच्छेदं कृत्वा सन्धेः नाम लिखत

नाम
(क) चैक: ……… ……
(ख) प्रत्यात्मम् ……… ……
(ग) तच्च ……… ……
(घ) अभावश्च ……… ……
(ङ) पृथिव्यप्तेज: ……… ……

उत्तराणि:

नाम
(क) चैक: च + एक: वृद्धि सन्धि
(ख) प्रत्यात्मम् प्रति + आत्मम् यण् सन्धि
(ग) तच्च तत् + च व्यज्तान सन्धि
(घ) अभावश्च अभाव: + च विसर्ग सद्धि
(ङ) पृथिव्यप्तेज: पृथिनी + अप् + तेजः यण् सन्धि

6. प्रदत्तपदान्यधिकृत्य वाक्यानि रचयत
अनित्यम्, चतुर्विंशतिः, नवैव, समवायः, रूपरहितः।
उत्तराणि:
अनित्यम् (जो नित्य न हो) – तेजः नित्यं-अनित्यम् च द्विविधः भवति।
चतुर्विंशतिः (चौबीस) – गुणाः चतुर्विंशतिः सन्ति।
नवैव (नव ही है) – सप्तपदार्थेषु द्रव्याणि नवैव।
समवायः (कार्य-कारण में पाया जाने वाला) – समवायः रूप द्रव्यः तु एक एव अस्ति।
रूपरहितः (स्वरूप से रहित) – स्पर्शवान् रूपरहितः वायुः।

7. पाठात् विपरीतार्थकपदानि चित्वा लिखत
(क) उत्क्षेपणम्,
(ख) सामान्यम्,
(ग) अनित्या,
(घ) पृथिवी,
(ङ) अनन्तम्।
उत्तराणि:
(क) उत्क्षेपणम् – अपक्षेपण
(ख) सामान्यम् – असामान्यम्
(ग) अनित्या – नित्या
(घ) पृथिवी – आकाशम्
(ङ) अनन्तम् – एकम्

8. (अ) अधोलिखितपदानां मूलशब्द, विभक्तिं, वचनं, लिङ्गं च लिखत
(क)द्रव्याणि,
(ख)मनांसि,
(ग) विभ्वी,
(घ) गुणाः,
(ङ) लक्षणनि।
उत्तराणि:

शब्द मूलशणन्द विभक्ति वचन लिद्ञ
(क) द्रव्याणि द्रव्य प्रथमा विभक्ति बहुवचन नपुंसकलिड्न
(ख) मनांसि मनस् सप्तमी विभक्ति एकवचन पुँल्ल्लक्न
(ग) विभ्वी विभु + डीप् प्रथमा विभक्ति एकवचन स्त्रीलिड़
(घ) गुणा: गुण प्रथमा विभक्ति बहुवचन पुल्लेज्में
(ङ) लक्षणनि लक्षण प्रथमा विभक्ति बहुवचन नपुंसकलिड्न

(आ) समस्तपदानां विग्रहं कृत्वा लिखत
(क) सप्तपदार्था:,
(ख) अनन्ताः,
(ग) शरीरेन्द्रियविषयभेदात्,
(घ) व्यवहारहेतुः,
(ङ) रूपरहितः।
उत्तराणि:

समस्तपद विग्रह
(क) सप्तपदार्था: सप्ताः पदार्थ:
(ख) अनन्ता: न अन्ताः
(ग) शरीरेन्द्रियविषयभेदात् शरीरेन्द्रियस्य विषय भेदात्
(घ) व्यवहारहेतु: व्यवहारस्य हेतु:
(ङ) रूपरहित: रूपेण रहितः

9. कानि पञ्चकर्माणि? सोदाहरणं स्पष्टयत।
उत्तराणि:
उत्क्षेपणम्-अपक्षेपणम्-आकुञ्चन-प्रसारणम्-गमनानि चेति पञ्चकर्माणि । तेषु उर्ध्वदशसंयोगा हेतुः उत्क्षेपणम्। आदेशसंयोगहेतुः अपक्षेपणम् अस्ति। शरीरस्य सन्निकृष्ट संयोग हेतुः आकुञ्चनम् एवमेव शरीरस्य विप्रकृष्ट-संयोग हेतुः प्रसारणम् अस्ति। उपरोक्त चतुर्विध कर्माणाम् अतिरिक्तं समस्तं प्रकारस्य क्रियाः ‘गमने’ स्वीकृता।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 14 नवद्रव्याणि

योग्यताविस्तारः

(क) तर्कसङ्ग्रहस्य रचयिता अन्नम्भट्ट। अस्य रचना बालकानां कृते तर्कशास्त्रस्य ज्ञानार्थ कृता।
(अर्थात् तर्क के तत्त्वों का सरलता से बच्चों को ज्ञान)

“बालानां सुखबोधाय क्रियते तर्कसङ्ग्रहः।

बालकानां कृते एषः ग्रन्थः अतीव उपयोगी अस्ति। अस्मिन् ग्रन्थे महर्षिगौतमप्रणीतन्यायदर्शनस्य एवं कणादप्रणीतवैशेषिकदर्शनस्य सिद्धान्तानां वर्णनम् अस्ति।

काणादन्यायमतयोर्बालव्युत्पत्तिसिद्धये।
अन्नम्भट्टेन विदुषा रचितस्तर्कसंग्रहः॥

अर्थात् प्रसिद्ध दार्शनिक कणाद के द्वारा स्थापित न्याय के मत का सरलता से ज्ञान हो जाए, इसके लिए अन्नंभट्ट नामक विद्वान ने ‘तर्कसंग्रह’ नामक ग्रन्थ की रचना की है।

महर्षिणा गौतमेन षोडशपदार्थानां चर्चा कृता कणादेन च सप्तपदार्थानां चर्चा कृता।तर्कसंग्रहेऽपि सप्तपदार्थानां वर्णनं अन्नम्भटेन कृतम्।

(ख) महर्षिणा गौतमेन वर्णिताः षोडशपदार्थाः

  1. प्रमाणम्,
  2. प्रमेयम्,
  3. संशयः,
  4. प्रयोजनम्,
  5. दृष्टान्तः,
  6. सिद्धान्तः,
  7. अव्ययः,
  8. तर्कः,
  9. निर्णयः,
  10. वादः,
  11. जल्पः,
  12. वितण्डा,
  13. हेत्वाभासः,
  14. छलः,
  15. जातिः,
  16. निग्रहस्थानम्।

(ग) अन्नम्भट्टानुसारेण सप्तपदार्थाः

  1. द्रव्यम्,
  2. गुणः,
  3. कर्म,
  4. सामान्यः,
  5. विशेषः,
  6. समवायः,
  7. अभावः।

महर्षिणा गौतमेन वर्णितषोडशपदार्थानाम् अन्तर्भावः अन्नम्भट्टस्य सप्तपदार्थेषु एव भवति। सर्वेषां पदार्थानां सम्बन्धः विज्ञानेन सह अपि अस्ति। विज्ञाने पदार्थः (matter) इति नाम्ना वर्णितः। यथा Matter is any substance that has mass and takes up space by having volume. This includes atoms anything made up of these.

HBSE 11th Class Sanskrit नवद्रव्याणि Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् गद्यांशान् पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।
(निम्नलिखित गद्यांशों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

(1) उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चन-प्रसारण-गमनानि पञ्च कर्माणि।
परमपरं चेति द्विविधं सामान्यम्।
नित्यद्रव्यवृत्तयो विशेषास्त्वनन्ता एव।
समवायस्त्वेक एव।

(i) सामान्य कतिविधम् अस्ति?
(ii) कर्माणि कानि सन्ति?
(iii) एकः कः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) सामान्यं परमपरं चेति द्विविधम्।
(ii) उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चन-प्रसारण-गमनानि पञ्च कर्माणि।
(iii) एकः समवायः अस्ति।

(2) तत्र गन्धवती पृथिवी।सा द्विविधा नित्यानित्या च। नित्या परमाणुरूपा। अनित्या कार्यरूपा। शीतस्पर्शवत्य आपः।

(i) पृथिवी कतिविधाः? तयो नामानि अपि लिखत।
(ii) आपः कीदृशः भवति?
(iii) नित्या-आपः कीदृशः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) पृथिवी द्विविधाः। नित्या-अनित्या च तयोः नामानि।
(ii) शीतस्पर्शवत्यः आपः।
(iii) नित्या-आपः परमाणुरूपा अस्ति।

3. प्राच्यादिव्यवहारहेतुर्दिक।सा चैका। नित्या विभ्वी च।
ज्ञानाधिकरणमात्मा।स द्विविधा:-जीवात्मा परमात्मा चेति।
तत्रेश्वरः सर्वज्ञः। परमात्मा एक एव, जीवस्तु प्रतिशरीरं भिन्नो विभुर्नित्यश्च।

(i) दिक् (दिशा) कस्य हेतुः?
(ii) आत्मा कतिविधः?
(iii) सर्वज्ञः कः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) दिक् (दिशा) प्राच्यादिव्यवहारस्य हेतुः।
(ii) आत्मा जीवात्मा परमात्मा चेति द्विविधः।
(iii) सर्वज्ञः ईश्वर अस्ति।

II. अधोलिखित-रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्न-निर्माणं कुरुत।
(निम्नलिखित रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए)

(क) परमं-अपरं-चेति द्विविधं सामान्यम्
(ख) अभावः तु चतुर्विधः।
(ग) रूपरहितः स्पर्शवान् वायुः
(घ) जीवस्तु प्रतिशरीरं भिन्नः।
(ङ) आत्मा जीवात्मा परमात्मा चेति द्विविधः
उत्तराणि:
(क) परमं-अपरं-चेति द्विविधं किम्?
(ख) कः तु चतुर्विधः।
(ग) रूपरहितः स्पर्शवान् कः।।
(घ) कस्तु प्रतिशरीरं भिन्नः।।
(ङ) आत्मा जीवात्मा परमात्मा चेति कतिविधः?

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. पदार्थाः भवन्ति
(A) सप्त
(B) नव
(C) अष्ट
(D) चतुर्विंशति
उत्तरम्:
(A) सप्त

2. प्राच्यादिव्यवहारहेतुः अस्ति
(A) आत्मा
(B) दिक्
(C) काल:
(D) मनः
उत्तरम्:
(B) दिक्

3. ज्ञानाधिकरणम् अस्ति
(A) मनः
(B) दिक्
(C) काल
(D) आत्मा
उत्तरम्:
(D) आत्मा

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 14 नवद्रव्याणि

4. ‘तच्चैकं’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) तच् + एकं
(B) तच्च + एकं
(C) तत् + चैकं
(D) तच्च् + एकं
उत्तरम्:
(C) तंत् + चैकं

5. ‘विभु + नित्यः’ अत्र सन्धिः अस्ति?
(A) विभुर्नित्यः
(B) विभु:नित्यः
(C) विभूनित्यः
(D) विभूःनित्यः
उत्तरम्:
(A) विभुर्नित्यः

6. ‘अनन्ताः’ अत्र कः समासः?
(A) न तत्पुरुषः
(B) कर्मधारयः
(C) अव्ययीभावः
(D) तत्पुरुष
उत्तरम्:
(A) नञ् तत्पुरुषः

7. ‘प्रत्यात्मम्’ इति पदस्य विग्रहम् अस्ति-
(A) प्रति आत्मम्
(B) आत्मनि आत्मनि
(C) आत्मनि प्रति
(D) प्रति प्रति आत्मनि
उत्तरम्:
(B) आत्मनि आत्मनि

8. ‘मनस् + प्रथमा विभक्ति + एकवचन’ अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति
(A) मनसः
(B) मनस
(C) मनः
(D) मनांसि
उत्तरम्:
(C) मनः

9. ‘संयोगः’ इति पदस्य विलोमपदं किम्?
(A) वियोगः
(B) मिलनं
(C) अयोगः
(D) संयोगः
उत्तरम्:
(A) वियोगः

10. ‘परमात्मा’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(A) जीवात्मा
(B) सर्वज्ञः
(C) अनात्मा
(D) आत्मा
उत्तरम्:
(B) सर्वज्ञः

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) ‘नवैव’ अस्य सन्धिविच्छेदः ……….. अस्ति ।
(ii) “नित्यमनित्यम्’ इति पदस्य विग्रहः …………. अस्ति ।
(iii) ‘पञ्चकर्माणि’ अत्र विशेष्यपदम् ………. अस्ति ।
उत्तराणि:
(i) नव + एव,
(ii) नित्यम् अनित्यम्,
(ii) कर्माणि।

(ख)
(i) ‘गन्धवतीपृथिवी’ इति पदस्य विशेषणपदम् ………………. अस्ति ।
(ii) ‘आपः’ इति पदस्य विलोमपदम् …………. वर्तते।
(iii) ‘वायुः’ इति पदस्य पर्यायपदम् ……………… वर्तते।
उत्तराणि:
(i) गन्धवती,
(ii) अग्निः (तेजः),
(iii) पवनः।

V. अधोलिखितासु सूक्ति भावार्थं हिन्दीभाषायां लिखत

1. अभावश्चतुर्विधः।
उत्तराणि:
प्रसंग-प्रस्तुत सूक्ति ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘नवद्रव्याणि’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस पाठ का संकलन अन्नभट्ट विरचित ‘तर्कसंग्रह’ से किया गया है। इस सूक्ति में अभाव नामक पदार्थ के विषय में बताया गया है।

भावार्थ-तर्कशास्त्र की मान्यता के अनुसार द्रव्यादि सात पदार्थों में अभाव अन्तिम पदार्थ है, जिसके चार भेद हैं वस्तुतः ‘नहीं है’ ऐसी अनुभूति का विषय अभाव है जो कि प्रागभाव, प्रध्वंसाभाव, अत्यन्ताभाव तथा अन्योन्याभाव के रूप में जाना जाता है। इन चारों में से जिस अभाव का आदि या प्रारम्भ नहीं है, वह प्रागभाव है। यह अभाव कार्य की उत्पत्ति से पूर्व की अवस्था है। इसके विपरीत जिस अभाव का आदि हो, अन्त न हो वह प्रध्वंसाभाव है। वस्तु का सर्वथा अभाव अत्यन्ताभाव है तथा एक का दूसरे में अभाव होना अन्योन्याभाव है।

2. दुःखाद्युपलब्धिसाधनमिन्द्रियं मनः।
प्रसंग-प्रस्तुत सूक्ति ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘नवद्रव्याणि’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस सूक्ति में मन के विषय में बताया गया है।

भावार्थ-तर्क भाषा के अनुसार सप्त पदार्थों में पहला पदार्थ द्रव्य है जिसके नव भेद हैं। उन नव भेदों में मन अन्तिम भेद है। सुख-दुख आदि के उपलब्धि साधन रूप इन्द्रिय को ‘मन’ कहा गया है अर्थात् जिस इन्द्रिय से शरीर को दुख अथवा सुख की अनुभूति का पता चले, वह इन्द्रिय मन है।

गद्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेष-समावायाभावाः सप्त पदार्थाः।
तत्र द्रव्याणि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि नवैव।
रूप-रस-गन्ध
-स्पर्श-संख्या-परिमाण-पृथक्त्व-संयोग-विभाग,
परत्वापरत्व-गुरुत्व-द्रवत्व-स्नेह-शब्द-बुद्धि-सुख-दुःखेच्छा
द्वेष-प्रयत्न-धर्माऽधर्म-संस्काराश्चतुर्विंशतिर्गुणाः।
उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चन-प्रसारण-गमनानि पञ्च कर्माणि।
परमपरं चेति द्विविधं सामान्यम्।
नित्यद्रव्यवृत्तयो विशेषास्त्वनन्ता एव।
समवायस्त्वेक एव।
अभावश्चतुर्विधः-प्रागभावः प्रध्वंसाभावोऽयन्ताभावोऽन्योन्या भावश्चेति।

शब्दार्थ-द्रव्यम् = गुण एवं क्रिया का आधार । समवायः = जिसके कारण यह इसमें है, ऐसी अनुभूति होती है, वह समवाय है। यह नित्य सम्बन्ध है, जो कार्य-कारण, क्रिया-क्रियावान्, गुण-गुणी एवं जाति और व्यक्ति के बीच होता है। अभावः = नहीं है, ऐसी अनुभूति का विषय ‘अभाव’ है। यह चार प्रकार का है-प्रागभाव, प्रध्वंसाभाव, अत्यन्ताभाव तथा अन्योन्याभाव।

संस्कारः = संस्कार के तीन भेद हैं–वेग, भावना तथा स्थितिस्थापक। जो सभी मूर्त द्रव्यों में होता है, वह वेग है; जैसे पृथ्वी, जल, वायु एवं मन। भावना आत्मा का गुण है, स्मरण एवं प्रत्यभिज्ञा का कारण यही है। पूर्वस्थिति में लौटने के कारण को स्थिति स्थापक कहा गया है। कर्म (चलनात्मकं कर्म) = चलने का स्वभाव कर्म है। प्रागभावः = कार्य की उत्पत्ति से पूर्व की अवस्था। प्रध्वंसाभावः = जिस भाव का आदि हो। अत्यन्ताभावः = सर्वथा अभाव। अन्योन्याभावः = एक का दूसरे में अभाव।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश’शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘नवद्रव्याणि’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से न्यायदर्शन के प्रकाण्ड विद्वान् अन्नंभट्ट विरचित ‘तर्कसंग्रह’ से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत गद्यांश में द्रव्य-गुण-कर्म आदि सप्त पदार्थों, पृथ्वी; तेज, वायु आदि नौ द्रव्यों तथा रूप-रस-गन्ध आदि 24 गुणों के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-पदार्थ के सात भेद हैं। उन्हें द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेष, समवाय तथा अभाव के नाम से जाना जाता है। उनमें पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश, काल, दिक, आत्मा तथा मन नौ ही द्रव्य हैं। गुण चौबीस हैं। इन्हें रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, संख्या, परिमाण, पृथक्त्व, संयोग, विभाग, परत्व, अपरत्व, गुरुत्व, द्रवत्व, स्नेह, शब्द, बुद्धि, सुख-दुःख, इच्छा, द्वेष, प्रयत्न, धर्म, अधर्म तथा संस्कार के नाम से जाना जाता है।

उत्क्षेपण, अपक्षेपण, आकुञ्चन, प्रसारण तथा गमन पाँच प्रकार के कर्म हैं। परम तथा अपर दो प्रकार के सामान्य हैं। नित्य द्रव्य वृत्ति वाला विशेष तो अनन्त ही है। समवाय तो एक ही है। अभाव के चार भेद हैं-प्रागभाव, प्रध्वंसाभाव, ‘अत्यन्ताभाव तथा अन्योन्याभाव।

भावार्थ-भाव यह है कि द्रव्य, गुण, कर्म आदि सात पदार्थों के अन्य भेदोपभेद हैं। उनमें द्रव्य के नौ भेद, गुण के चौबीस भेद, कर्म के पाँच भेद, सामान्य के दो भेद, समवाय एक तथा अभाव के चार भेद हैं। इनमें समवाय के विषय में कहा गया है कि-जिसके कारण यह इसमें है, ऐसी अनुभूति होती है, वह समवाय है। यह नित्य सम्बन्ध है जो कार्य-कारण,क्रिया-क्रियावान्, गुण-गुणी एवं जाति और व्यक्ति के बीच होता है। नहीं है’ ऐसी अनुभूति के विषय को ‘अभाव’ कहा गया है। इसके चारों भेदों में जिस अभाव का : आदि नहीं हो, वह प्रागभाव है।

यह अभाव कार्य की उत्पत्ति से पूर्व की अवस्था है। इसके विपरीत जिस अभाव का आदि हो अन्त न हो, वह प्रध्वंसाभाव है। सर्वथा अभाव अत्यन्ताभाव है तथा एक का दूसरे में अभाव अन्योन्याभाव है। कर्म के सम्बन्ध में कहा गया है कि ‘चलनात्मकं कर्म’ अर्थात् चलने का स्वभाव कर्म है। इनमें उर्ध्वस्थान संयोग का कारण उत्क्षेपण है।

निम्न स्थान के संयोग हेतु अपक्षेपण है, शरीर के संकोच रूपी संयोग का हेतु आकुञ्चन है तथा शरीर के विस्ताररूपी संयोग का हेतु प्रसारण है। उपरोक्त चार प्रकार के कर्मों के अतिरिक्त समस्त प्रकार की क्रियाएँ गमन के अन्तर्गत आती हैं। संस्कार के भी तीन भेद हैं-‘संस्कारस्त्रिविध:’ वेग, भावना, स्थितिस्थापकश्च।’ सभी मूर्त द्रव्यों में पाया जाने वाला संस्कार वेग है। भावना को आत्मा का गुण माना गया है। पूर्व स्थिति में लौटने के कारण को स्थितिस्थापक माना गया है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 14 नवद्रव्याणि

2. द्रव्यलक्षणप्रकरणम्।
तत्र गन्धवती पृथिवी।सा द्विविधा नित्यानित्या च। नित्या परमाणुरूपा।अनित्या कार्यरूपा।
शीतस्पर्शवत्य आपः। ता द्विविधाः-नित्या अनित्याश्च।
नित्याः परमाणुरूपाः। अनित्याः कार्यरूपाः।
पुनस्त्रिविधाः-शरीरेन्द्रियविषयभेदात्।
उष्णस्पर्शवत्तेजः। तच्च द्विविधं-नित्यमनित्यं च।
नित्यं परमाणुरूपम्। अनित्यं कार्यरूपम्।
पुनस्त्रिविधं-शरीरेन्द्रियविषयभेदात्।
रूपरहितः स्पर्शवान् वायुः। स द्विविधः-नित्योऽनित्यश्च।
नित्यः परमाणुरूपः अनित्यः कार्यरूपः
पुनस्त्रिविधः-शरीरेन्द्रियविषयभेदात्।

शब्दार्थ-गन्धवती = सुगन्ध वाली। द्विविधाः = दो प्रकार की। आपः = जल। स्पर्शवत्यः = स्पर्श के योग्य। नित्यमनित्यम् = (नित्यम् + अनित्यम् ) नित्य और अनित्य । परमाणु रूपः = सूक्ष्म रूप। शरीरेन्द्रियविषमभेदात् = शरीर, इन्द्रिय तथा विषय के भेद से। तच्च = (तत् + च) और वह।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘नवद्रव्याणि’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से न्यायदर्शन के प्रकाण्ड विद्वान् अन्नंभट्ट विरचित ‘तर्कसंग्रह’ से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत गद्यांश में पृथ्वी, जल, तेज तथा वायु चार द्रव्यों के लक्षणों के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ द्रव्य के लक्षण का प्रकरण इनमें पृथ्वी गंधवती है। वह दो प्रकार की है-नित्य पृथ्वी और अनित्य पृथ्वी। इनमें सूक्ष्म (परमाणु) रूप में दिखने वाली पृथ्वी नित्य है। कार्यरूप में दिखने वाली पृथ्वी अनित्य है। शीत तथा स्पर्श से युक्त द्रव्य आप (जल) है। वह भी दो प्रकार का है-नित्य जल तथा अनित्य जल । सूक्ष्म रूप में दिखने वाला जल नित्य है। कार्य रूप में दिखने वाला जल अनित्य है ।

पुनः इनके तीन भेद हैं-शरीर, इन्द्रिय तथा विषय। गर्म तथा स्पर्श से युक्त द्रव्य ‘तेज’ है। नित्य तथा अनित्य भेद से वह भी दो प्रकार का है। नित्य तेज परमाणु (सूक्ष्म) रूप में है। अनित्य तेज कार्य रूप में है। शरीर, इन्द्रिय तथा विषय भेद से वह पुनः तीन प्रकार का है। रूप से रहित, स्पर्श से युक्त या स्पर्शवान् द्रव्य को ‘वायु’ कहा गया है। वह दो प्रकार की है-नित्य वायु और अनित्य वायु। नित्य वायु परमाणु रूप में तथा अनित्य वायु कार्य रूप में विद्यमान रहती है।

भावार्थ-भाव यह है कि पथ्वी.जल, तेज तथा वाय इन चारों द्रव्यों के मख्य दो भेद हैं-नित्य तथा अनित्य । नित्य द्रव्य परमाण रूप में रहते हैं तथा अनित्य द्रव्य कार्यरूप में रहते हैं। पुनः इन द्रव्यों के शरीर, इन्द्रिय या विषय के आधार पर तीन-तीन भेद हो जाते हैं।

3. शब्दगुणकमाकाशम्। तच्चैकं विभु नित्यं च।
अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः। स चैको विभुर्नित्यश्च।
प्राच्यादिव्यवहारहेतुर्दिक।सा चैका। नित्या विभ्वी च।
ज्ञानाधिकरणामात्मा।स द्विविधः-जीवात्मा परमात्मा चेति।
तत्रेश्वरः सर्वज्ञः। परमात्मा एक एव, जीवस्तु प्रतिशरीरं भिन्नो विभुर्नित्यश्च।
दुःखाद्युपलब्धिसाधनमिन्द्रियं मनः। तच्च
प्रत्यात्मनियतत्वादनन्तं परमाणुरूपं नित्यं च।।

शब्दार्थ-तच्चैकं = (तत् + च + एकं) और वह एक है। विभु = सर्वव्यापक। चैको = (च+ एको) और एक। दिक् = पूर्व पश्चिम आदि दिशा। अधिकरणम् = आधार । प्रत्यात्मम् = (आत्मनि आत्मनि इति प्रति +आत्मन्) हर आत्मा में।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘नवद्रव्याणि’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से न्यायदर्शन के प्रकाण्ड विद्वान् अन्नंभट्ट विरचित ‘तर्कसंग्रह’ से संकलित है।।

सन्दर्भ-निर्देश-प्रस्तुत गद्यांश में आकाश, काल, दिग् (दिशा), आत्मा तथा मन रूपी द्रव्यों के विषय में बताया गया है।

सरलार्थ-‘शब्द’ गण वाला आकाश है अर्थात आकाश का गण शब्द है और वह एक है जोकि सर्वव्यापक तथा नित्य है। भत, भविष्य तथा वर्तमान के हेतु को ‘काल’ कहा गया है। वह एक है और सर्वव्यापक है तथा नित्य है। पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण के व्यवहार हेतु दिशा है। वह एक है। वह भी नित्य और सर्वव्यापक है। ‘ज्ञान’ का आधार आत्मा है। वह दो प्रकार का है-जीवात्मा और परमात्मा। इनमें परमात्मा एक है जो ईश्वर तथा सर्वज्ञ, सर्वज्ञाता आदि के रूप हैं।

जीवात्मा तो प्रत्येक शरीर में भिन्न-भिन्न है। वह सर्वव्यापक तथा नित्य है। दुःख-सुख आदि के उपलब्धि साधन रूप इन्द्रिय को ‘मन’ कहा गया है अर्थात् जिस इन्द्रिय से शरीर को दुःख-सुख आदि की अनुभूति हो, उसे मन कहा गया है। प्रत्येक आत्मा में निहित होने के कारण मन अनन्त, परमाणु रूप तथा नित्य है अर्थात् जितनी जीवात्माएँ हैं उनमें मन निहित रहता है। दिखाई न पड़ने के कारण सूक्ष्म या परमाणु रूप है तथा उसकी सत्ता हमेशा होती है। इसलिए नित्य है।

भावार्थ-भाव यह है कि आकाश, काल, दिशा, आत्मा तथा मन ये सभी द्रव्य एक-एक ही हैं। इनके भी दो-दो भेद हैं जिन्हें सर्वव्यापक तथा नित्य रूप से जाना जाता है। जीवात्माओं की अनंतता के कारण मन अनन्त है।

नवद्रव्याणि (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

‘तर्क’ शब्द का अर्थ है-प्रमाण । यथार्थ अथवा वास्तविक ज्ञान के साधन को प्रमाण माना गया है। जो प्रमाण के विषय हैं उन्हें तर्क के अन्तर्गत ही गृहीत किया गया है। द्रव्य-गुण-कर्म आदि सात प्रमेय पदार्थ हैं एवं प्रत्यक्ष-अनुमान आदि चार प्रमाण तर्क के विषय हैं। आचार्य अन्नंभट्ट ने 17वीं शताब्दी में ‘तर्कसंग्रह’ नामक ग्रन्थ की रचना की थी।

इस ग्रन्थ का मुख्य उद्देश्य प्रमेय पदार्थ एवं प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों के लक्षण एवं उनकी परीक्षा करना है। तर्क शास्त्र व्याकरण एवं साहित्य आदि शास्त्रों के लक्षणों को सुन्दर ढंग से प्रस्तुत करने वाला ग्रन्थ होने के कारण छात्रों के लिए विशेष रूप से उपयोगी है। इसकी (तर्क शास्त्र) मान्यता के अनुसार द्रव्यादि सप्त पदार्थों के ज्ञान से लोकसिद्धि होकर निःश्रेयस (मोक्ष) प्राप्ति होती है।

विश्व का समग्र ज्ञान इन सात पदार्थों में ही समाहित है। पं० अन्नंभट्ट द्वारा लिखित ‘तर्कसंग्रह’ नामक ग्रन्थ न्याय एवं वैशेषिक दर्शन के प्रवेश की कुंजी है। वैशेषिक दर्शन को भौतिक विज्ञान के प्रति प्राचीन भारतीय योगदान का पोषक ग्रन्थ माना जाता है। छात्र प्राच्य ज्ञान की समः अनुभूति कर सकें, इसी उद्देश्य से प्रस्तुत पाठ का संकलन किया गया है।

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *