Class 11

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise

Haryana State Board HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise 1
HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise 2

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise 3
HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise 4

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise 5
HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise 6

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise 7

HBSE 11th Class Maths Solutions Chapter 7 Permutations and Combinations Miscellaneous Exercise Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 9 विज्ञाननौका

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 9 विज्ञाननौका Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 9 विज्ञाननौका

HBSE 11th Class Sanskrit विज्ञाननौका Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) एषा गीतिका कस्मात् पुस्तकात् संगृहीता?
(ख) अस्याः गीतिकायाः लेखकः कः?
(ग) अत्र का दरिद्रीकृता?
(घ) निष्कुटेषु का आहिता?
(ङ) वाटिकायोजनायां केषां कासां च रक्षा न कृता?
(च) राजनीति-श्मशानेषु किं न ज्ञायते?
(छ) मानवानां कृते वर्तमान स्थितिः कीदृशी संलक्ष्यते?
(ज) आधुनिकयुगे कस्याः अवलम्बः न चिन्त्यते?
(झ) विश्वशान्तिप्रयत्नेषु का उपास्यते?
(अ) जनैः अहर्मिशं का सेव्यते?
उत्तराणि:
(क) एषा गीतिका ‘तदेव गगनं सैव धरा’ इति कविता संग्रहात् संगृहीता।
(ख) अस्याः गीतिकायाः लेखकः प्रो० श्रीनिवासरथः अस्ति।
(ग) अत्र संस्कृतोद्यान दूर्वा दरिद्रीकृता।
(घ) निष्कुटेषु कण्टकिन्या (नागफनी) आहिता।
(ङ) वाटिकायोजनायां पुष्पितानां लतानां संस्कृतोद्यानानां रक्षा न कृता।
(च) राजनीति-शमशानेषु क्रन्दनं न ज्ञायते।
(छ) मानवानां कृते वर्तमान-स्थितिः दुर्निमित्ता एव संलक्ष्यते।
(ज) आधुनिकयुगे स्वार्थरक्षावलम्बः अपि न चिन्त्यते।
(झ) विश्वशान्तिप्रयत्नेषु विश्वसंहारनीतिः उपास्यते।
(अ) जनैः अहर्निशं यन्त्रमुग्धान्धता सेव्यते।

2. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) ज्ञानगड्गा …………….. नालोक्यते?
(ख) के कथं कुत्र वा …………………. कुर्वते?
(ग) यत्र कुत्रापि ……………. समुद्धीक्ष्यते ।
(घ) गोपनीयायुधानां ………………… श्रूयते।
(ङ) भूतले ……………… परिक्षीयते ।
उत्तराणि:
(क) ज्ञानगङ्गा विलुप्तेति नालोक्यते?
(ख) के कथं कुत्र वा क्रन्दनं कुर्वते?
(ग) यत्र कुत्रापि शान्त्रः समुद्धीक्ष्यते।
(घ) गोपनीयायुंधानां कथा श्रूयते।
(ङ) भूतले जीवन रक्षा परिक्षीयते ।

3. संस्कृतोयानदूर्वा दरिद्रीकृता
निष्कुटेषु स्वयं कण्टकिन्याहिता।
पुष्पितानां लतानां न रक्षा कृता
विस्तृता वाटिकायोजना निर्मिता ॥
अस्य श्लोकस्य आशयः हिन्दीभाषया स्पष्टीक्रियताम्
आशयः
प्रस्तुतं श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘विज्ञाननौका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ श्रीनिवासरथ विरचित ‘तदेव गगनं सैव धरा’ नामक कविता संग्रह से संकलित है। इस श्लोक में बताया गया है कि वर्तमान समय में प्रत्येक क्षेत्र में विज्ञान के विकास की प्रशंसा की जा रही है। इस दौड़ में भारतीय संस्कृति में वृद्धि को प्राप्त हुए संस्कृत वाङ्मय में निहित अद्वितीय ज्ञान को विस्मृत किया जा रहा है।

जहाँ पल्वित-पुष्पित लताओं की तरह हमारा पोषक ज्ञान है, उसके स्थान पर हमारे जीवन के लिए हानिकारक आणविक विज्ञान को सिखाया जा रहा है। इसका परिणाम पहले से ही विदित है कि ऐसा होने पर केवल श्मशान भूमि में ही क्रन्दन करना पडेगा। अतः हमें आत्मरक्षा के लिए भारतीय ज्ञान की रक्षा करनी पड़ेगी।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 9 विज्ञाननौका

4. अधोलिखितपदानां संस्कृतवाक्येषु प्रयोगं कुरुत
ज्ञानगङ्गा, ज्ञायते, शान्तिः, विद्योतते, संदृश्यते, जीवरक्षा, विक्रीयते।
उत्तराणि:

शब्दअर्थवाक्य-प्रयोग
इानगाइज्ञानरूपी गंगाअस्माकं देशे ज्ञानगड्गा प्रवहति।
ज्ञायतेप्रतीत होता हैके क्रन्दनं कुर्वन्ति इति न ज्ञायते।
शान्ति:निश्चिन्ततायत्र कुत्रापि शान्तिः समुद्वीक्ष्यते ।
विध्योततेदिखाई देता हैसर्वनाशार्थ विधैव विद्योतते ।
संदृश्यतेदिखाई देनाजीवन रक्षायां किं संदृश्यते ?
जीवरक्षाजीव की रक्षापृथिव्यां जीवरक्षा परिक्षीयते।
विक्रीयतेबेचा जा रहा हैअद्य काव्य संकीर्तन विक्रीयतें।

5. वर्तमानस्थितिर्मानवानां कृते
प्रत्यहं दुर्निमित्तैव संलक्ष्यते ।
यत्र कुत्रापि शान्तिः समुद्धीक्य्यते
तत्र विध्वंसबीजं समायोज्यते ॥-अस्य श्लोकस्य अन्वयं कुरुत
अन्वयः
प्रति अहं मानवानां कृते वर्तमान स्थितिः दुःनिमित्ता एव समूलक्ष्यते । यत्र कुत्र अपि शान्तिः सम् उद्वीक्ष्यते तत्र विध वंसबीजं सम् आयोज्यते!

6. अधोलिखितपदेषु सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत-
विलुप्तेति, कण्टकिनी + आहिता, प्रत्यहं, बत + अस्तं, अन्तरिक्षे + अनुसन्धीयते, यथोपास्यते ।
उत्तराणि:
विलुप्तेति – विलुप्ता + इति।
कण्टकिनी + अहिता – कण्टकिन्याहिता।
प्रत्यहं – प्रति + अहम्।
बत + अस्तं – बतास्तम्।
अन्तरिक्षे + अनुसन्धीयते – अन्तरिक्ष्नुसन्धीयते।
यथोपास्यते – यथो + उपास्यते।

योग्यताविस्तारः

(क) विज्ञानं न केवलं सुखकरम् अस्ति अपितु दुःखस्य मूलम् अपि अस्ति। यथा श्रीरथमहोदयः कथयति-यानि उपकरणानि अन्तरिक्षमण्डले प्रक्षेपितानि सन्ति, तेषु केचित् उपग्रहाः तु सन्देशवहनाय उपयुक्ताः भवन्ति परं अन्ये अनेके उपग्रहाः धूमकेतव इव खगोलकक्षासु भ्रमन्तः तिष्ठन्ति। लक्षाधिकाः कन्दुकाकाराः अवकरसमूहाः विविधेषु वलयेषु पृथ्वी परितः भ्रमन्ति। क्वचित् क्रमशः कक्षान्तरं साधयित्वा गुरुत्वाकर्षणवशात् तादृशः अवकरः धूलिकणरूपेण भूमौ आपतति।
उत्तरम्:
अर्थात्-विज्ञान न केवल हमारे लिए सुखकर है बल्कि यह दुःख का भी एकमात्र कारण है। जैसा कि श्रीरथमहोदय ने कहा है कि जो उपकरण अन्तरिक्ष में प्रक्षेपित किए जाते हैं उनमें से कुछ उपग्रह तो संदेश भेजने में उपयुक्त होते हैं परन्तु अन्य अनेक उपग्रह धूमकेतुओं की भाँति खगोलीय कक्षाओं में घूमते रहते हैं। एक लाख से अधिक गेंद के आकार के निकृष्ट खगोलीय पिण्ड पृथ्वी की विभिन्न वलयों में चारों ओर घूमते रहते हैं। कहीं-कहीं वे कक्षाओं को बदलते समय पृथ्वी के गुरुत्वाकर्षण के कारण उसी प्रकार का खगोलीय कूड़ा-करकट बनकर भूमि पर धूलकणों के रूप में गिर जाते हैं।

(ख) प्राचीनभारते विज्ञानम्
प्राचीनकाले समयस्य सूक्ष्मातिसूक्ष्मं स्वरूपं ज्ञातुं यन्त्राणां सहायता गृह्यते स्म।
एतस्य कृते वेधशालानां निर्माणं क्रियते स्म। तत्कालीनानां यन्त्राणां उल्लेखः शास्त्रेषु उपलभ्यते। यथा
दिनगतकालावयवा ज्ञातुमशक्या यतो विना यन्त्रैः।
वक्ष्ये यन्त्राणि ततः स्फुटानि सङ्क्षेपतः कतिचित् ।
गोलो नाडीवलयं यष्टिः शङ्कुर्घटी चक्रम्।
चापं तुर्यं फलकं धीरेकं पारमार्थिकं यन्त्रम्।।
उत्तरम्:
अर्थात्-प्राचीनकाल में समय के सूक्ष्म-से-सूक्ष्म स्वरूप को जानने के लिए यन्त्रों की सहायता ली जाती थी। इस . कार्य के लिए वैधशालाओं का निर्माण किया जाता था। उस समय के यन्त्रों का उल्लेख भी शास्त्रों में उपलब्ध होता है। जैसे-दिनगत. काल एवं उसके अवयवों को जानने के लिए बिना यन्त्रों की सहायता से भी जान सकते हैं किन्तु फिर भी कहीं-कहीं संक्षेप में कुछ यन्त्रों के विषय में भी कहता हूँ। गोल वलयाकृति में कलाई के आकार की छड़ी का चक्र शङ्क आकृति में घड़ी हो, तीव्र चाप के फलक से बुद्धि योग से एक पारमार्थिक यन्त्र इस कार्य में सहायक है।

सूर्यसिद्धान्तादिशास्त्रेषु भूगोल-खगोलविषयकं ज्ञानम् उपलभ्यते। यथा
भगवन् ! किम्प्रमाणा भूः किमाकारा किमाश्रया।
किं विभागा कथं चात्र सप्तपातालभूमयः ॥
अहोरात्र व्यवस्थां च विदधाति कथं रविः ।
कथं पर्येति वसुधां भुवनानि विभावयन् ॥
कथं पर्येति वसुधां भुवनानि विभावयन्।
भूमेरुपर्युयूर्वाः किमुत्सेधाः किमन्तराः।
न्यायवैशेषिकशास्त्रेषु अपि सप्तमौलिकपदार्थानाम् उल्लेखः पूर्वतः एव उपलभ्यते।
तत्र द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेष-समवाय-अभावादीनां भेदप्रभेदादिक्रमः सविस्तरं वर्तते।
उत्तरम्:
अर्थात् सूर्यसिद्धान्त आदि शास्त्रों में भूगोल-खगोल से सम्बन्धित ज्ञान प्राप्त होता है हे भगवान् ! भूमि किस प्रकार की है और इस धरती का प्रमाण क्या है। यह किस पर आधारित है। कौन-कौन से इसके विभाग हैं, किस प्रकार से सात पाताल की भूमि है। सूर्य किस प्रकार से दिन-रात की व्यवस्था करता है। कैसे भूमि के चारों ओर अन्य भुवन सुशोभित होते हैं। भूमि के ठीक ऊपर की ओर और ठीक नीचे की ओर और इसके मध्य में क्या है! ही उपलब्ध होता है। उनमें द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य विशेष समवाय-अभाव आदि के भेद-उपभेद का भी विस्तार से वर्णन किया गया है।

(ग) प्रो० श्रीनिवासस्थविरचितस्य अस्य गीतस्य तथैव अधोलिखितस्य अन्यस्य गीतस्यापि अभ्यासः श्रव्य-साधनैः कर्तुं शक्यते
उत्तरम:
अर्थात्-प्रो० श्रीनिवासरथ के द्वारा रचे गए इस गीत का जिस प्रकार से श्रव्य साधनों के माध्यम से अभ्यास करते हैं, ठीक वैसे ही निम्नलिखित गीत का अभ्यास कर सकते हैं
जीवनगतिरनुदिनमपरा
तदेव गगनं सैव धरा॥
पापपुण्यविधुरा धरणीयं
कर्मफलं भवताऽऽदरणीयम्।
नैतद्वचोऽधुना रमणीयम्
तथापि सदसद् विवेचनीयम् ॥

HBSE 11th Class Sanskrit विज्ञाननौका Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् श्लोकान् पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।
(निम्नलिखित मन्त्रों/श्लोकों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए).

1. संस्कृतोद्यानदुर्वा दरिद्रीकृता
निष्कुटेषु स्वयं कण्टकिन्याहिता।
पुष्पितानां लतानां न रक्षा कृता
विस्तृता वाटिकायोजना निर्मिता ॥

(i) अत्रा का दरिद्रीकृता?
(ii) निष्कुटेषु का आहिता?
उत्तराणि:
(i) अत्र संस्कृतोद्यानदुर्वा दरिद्रीकृता।
(ii) निष्कुटेषु कण्टकिनी आहिता।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 9 विज्ञाननौका

2. तारकायुद्धसम्भावनाऽधीयते
गोपनीयायुधानां कथा श्रूयते।
विश्वशान्तिप्रयत्नेषु संदृश्यते
विश्वसंहारनीतियथोपास्यते॥
भूतले जीवरक्षा परिक्षीयते

(i) केषां कथा श्रूयते?
(ii) जीवरक्षा कुत्र परिक्षीयते?
(iii) का उपास्यते?
उत्तराणि:
(i) गोपनीय-आयुधानाम् कथा श्रूयते।
(ii) जीवरक्षा भूतले परिक्षीयते।
(iii) विश्वशान्तिप्रयत्नेषु संदृश्यते यथा विश्वसंहारनीतिः उपास्यते।

II. स्थूलाक्षरपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(निम्नलिखित रेखांकित पदों को देखकर संस्कृत में प्रश्न निर्माण कीजिए)

(क) अत्र संस्कृतोद्यानदूर्वा दरिद्रीकृता।
(ख) जनैः अहर्निशं यन्त्रमुग्धान्धता सेव्यते।
(ग) राजनीतिश्मशानेषु क्रन्दनं न ज्ञायते।
(घ) भूतले जीवरक्षा परिक्षीयते।
उत्तरमू-
(क) अत्र का दरिद्रीकृता?
(ख) जनैः अहर्निशं का सेव्यते?
(ग) राजनीतिश्मशानेषु किं न ज्ञायते?
(घ) भूतले का परिक्षीयते?

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. जनैः अहर्निशं का सेव्यते?
(A) यन्त्रप्रियता
(B) यन्त्रमुग्धता
(C) यन्त्ररक्षणता
(D) यन्त्रमुग्धान्धता
उत्तरम्:
(D) यन्त्रमुग्धान्धता

2. अत्र का दरिद्रीकृता?
(A) संस्कृतोद्यानदूर्वा
(B) वनोद्यानदूर्वा
(C) गृहोद्यान
(D) क्रीडोद्यानदूर्वा
उत्तरम्:
(A) संस्कृतोद्यानदूर्वा

3. ‘प्रत्यहम्’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) प्रत + यहम्
(B) प्रति + अहम्
(C) प्रति + हम्
(D) प्रत्य + हम्
उत्तरम्:
(B) प्रति + अहम्

4. ‘विलुप्ता + इति’ अत्र सन्धियुक्त पदम् अस्ति
(A) विलुप्ताति
(B) विलुप्ताइति
(C) विलुप्तेति
(D) विलुप्तौति
उत्तरम्:
(C) विलुप्तेति

5. ‘प्रत्यहम्’ अत्र कः समासः?
(A) तत्पुरुषः
(B) द्वन्द्वः
(C) अव्ययीभावः
(D) कर्मधारयः
उत्तरम्:
(C) अव्ययीभावः

6. ‘समानीय’ इति पदस्य प्रकृति-प्रत्यादि विभागः
(A) सम् + आ + नी + ल्यप्
(B) सम् + अनीय + क्त्वा
(C) सम् + नी + ल्यप्
(D) समानीय + क्त्वा
उत्तरम्:
(A) सम् + आ + नी + ल्यप्

7. ‘गुरु + षष्ठी + बहु० व०’ अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति
(A) गुरौ
(B) गुरुवः
(C) गुरुणाम्
(D) गुरुनां
उत्तरम्:
(C) गुरुणाम्

8. ‘प्रति’ इति उपपदयोगे का विभक्तिः ?
(A) प्रथमा
(B) द्वितीया
(C) चतुर्थी
(D) तृतीया
उत्तरम्:
(B) द्वितीया

9. ‘क्रन्दनं’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(A) कोलाहलं
(B) विलापं
(C) वर्धनं
(D) रक्षणं
उत्तरम्:
(B) विलापं

10. ‘कण्टकानांः’ इति पदस्य विलोमपदं किम्?
(A) सुखानां
(B) कोमलानां
(C) पुष्पाणां
(D) अकोमलानां
उत्तरम्:
(C) पुष्पाणां

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) ‘कुत्रापि’ अस्य सन्धिविच्छेदः ……… अस्ति ।
(ii) ‘विज्ञाननौका’ इति पदस्य विग्रहः …………… अस्ति ।
(iii) ‘गोपनीया युधानाम्’ अत्र विशेष्यपदम् ………………………………… अस्ति।
उत्तराणि:
(क) (i) कुत्र + अपि,
(ii) विज्ञानस्य नौका,
(iii) आयुधानाम्।

(ख)
(i) विध्वंसबीजम्’ इति पदस्य विशेषणपदम् ……………….. अस्ति।
(ii) ‘भूतले’ इति पदस्य विलोमपदम् ……. ………….. वर्तते।
(iii) ‘संलक्ष्यते’ इति पदस्य पर्यायपदम् …… …………….. वर्तते।
उत्तराणि:
(i) विध्वंस,
(ii) परिदृश्यते,
(iii) अन्तरिक्षे।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) प्रत्यहं,
(ii) क्रन्दनं,
(iii) निष्कुटं।
उत्तराणि:
(i) प्रत्यहं (प्रतिदिन) अहं प्रत्यहं विद्यालयं गच्छामि।
(ii) क्रन्दनं (रोने की आवाज) बालः भयात् क्रन्दनं करोति।
(iii) निष्कुटं (उद्यान)-निष्कुटं परितः निर्झरौ स्तः।।

पद्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. विज्ञाननौका समानीयते
ज्ञानगङ्गा विलुप्तेति नालोक्यते ॥
संस्कृतोद्यानदूर्वा दरिद्रीकृता
निष्कुटेषु स्वयं कण्टकिन्याहिता।
पुष्पितानां लतानां न रक्षा कृता
विस्तृता वाटिकायोजना निर्मिता ॥
के कथं कुत्र वा क्रन्दनं कुर्वते ।
राजनीतिश्मशानेषु न ज्ञायते। विज्ञाननौका…….

अन्वय-विज्ञाननौका सम् आनीयते ज्ञानगङ्गा विलुप्ता इति न आलोक्यते। स्वयं-संस्कृत उद्यानदुर्वा दरिद्रीकृता, निष्कुटेषु कण्टकिनी आहिता, पुष्पितानां लतानां न रक्षा कृता, विस्तृता वाटिकायोजना निर्मिता, राजनीतिश्मशानेषु के कथं कुत्र वा क्रन्दनं कुर्वते (इति) न ज्ञायते। विज्ञाननौका समानीयते।

शब्दार्थ-समानीयते = लाई जा रही है। विलुप्ता = लुप्त हो गई है। आलोक्यते = दिखाई दे रही है। दूर्वा = दूब (घास)। निष्कुटेषु = घरेलू उपवनों में, क्रीड़ा उद्यानों में। कण्टकिनी = कैक्टस (नागफनी)। आहिता = लगाई। वाटिकायोजना = बगीचियों का निर्माण । निर्मिता = निर्माण किया गया। राजनीतिश्मशानेषु = राजनीतिरूपी श्मशानों में। क्रन्दनं = रुदन। कुर्वते = करते हैं। ज्ञायते = जाना जाता है। ..

प्रसंग प्रस्तुत पद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘विज्ञाननौका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से आधुनिक संस्कृत साहित्य के सुविख्यात कवि ‘श्रीनिवास रथ’ विरचित ‘तदेव गगनं सैव धरा’ नामक कविता-संग्रह से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस पद्यांश में विज्ञान की ओर बढ़ती प्रवृत्ति तथा प्रकृति की उपेक्षा का चित्रण किया गया है। सरलार्थ-(वर्तमान समय में) विज्ञान रूपी नाव लाई जा रही है तथा ज्ञान रूपी गंगा विलुप्त हो गई है। यह स्थिति देखी नहीं जा रही है। अर्थात् विज्ञान के चलते ज्ञान की ओर प्रवृत्ति दिखाई नहीं दे रही है।

हमने स्वयं संस्कृत रूपी उपवन की दूब (घास) को दरिद्र बना दिया है अर्थात् संस्कृत की उपेक्षा कर रहे हैं। (हमने) अपने घरेलू उपवनों में या क्रीड़ा-उद्यानों में कैक्टस या नागफनी का पौधा लगाया है। फूलों से युक्त लताओं की हमने रक्षा नहीं की और बड़ी-बड़ी बगीचियों का निर्माण कर दिया। राजनीति रूपी श्मशानों में कौन, किसलिए, क्या या कहाँ क्रन्दन कर रहे हैं, यह पता नहीं चलता अर्थात् आधुनिक राजनीति ने श्मशान का रूप धारण कर लिया है। विज्ञान रूपी नाव लाई जा रही है।

भावार्थ भाव यह है कि विज्ञान की चकाचौंध में हम अपने पुरातन ज्ञान एवं सभी भाषाओं की जननी संस्कृत को भूलते जा रहे हैं। आज की राजनीति श्मशान के समान है जिसमें अनेक दल एवं अनेक नेता हैं। कहाँ, कौन, किसलिए अपनी बात कहने जा रहा है, इस बात का पता नहीं चलता। यहाँ सब कुछ अरण्यरोदन के समान हो रहा है। इन पद्यांशों में रूपक अलंकार की छटा प्रशंसनीय है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 9 विज्ञाननौका

2. वर्तमानस्थितिर्मानवानां कृते
प्रत्यहं दुनिमित्तैव संलक्ष्यते।
यत्र कुत्रापि शान्तिः समुद्रीक्ष्यते
तत्र विध्वंसबीजं समायोज्यते॥
सर्वनाशार्थविद्यैव विद्योतते
स्वार्थरक्षावलम्बोऽपि नो चिन्त्यते। विज्ञाननौका…….

अन्वय-प्रतिअहं मानवानां कृते वर्तमाना स्थितिः दुःनिमित्ता एव संलक्ष्यते। यत्र कुत्र अपि शान्तिः सम् उद्वीक्ष्यते तत्र विध्वंसबीजं सम आयोज्यते। सर्वनाश-अर्थविद्या एव विद्योतते। स्वार्थरक्षा अवलम्बः अपि नो चिन्त्यते। विज्ञान नौका सम् आनीयते।

शब्दार्थ-प्रत्यहं (प्रति + अह) = प्रतिदिन। दुनिमित्ता = अमांगलिक। संलक्ष्यते = दिखाई दे रही है। समुद्रीक्ष्यते (सम् + उत् + वि + ईश्) = दिखाई दे रही है। विध्वंसबीजम् = विनाश के बीज। समायोज्यते (सम् + आयोज्यते) = बोया जा रहा है। सर्वनाशार्थविद्या = सभी पदार्थों का नाश करने वाली विद्या । विद्योतते = चमक रही है। स्वार्थरक्षावलम्बोऽपि = स्वार्थ रक्षा का आश्रय भी।

प्रसंग-प्रस्तुत पद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘विज्ञाननौका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से . आधुनिक संस्कृत साहित्य के सुविख्यात कवि ‘श्रीनिवास स्थ’ विरचित ‘तदेव गगनं सैव धरा’ नामक कविता-संग्रह से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस पद्यांश में आधुनिक सामाजिक परिस्थिति का चित्रण किया गया है।

सरलार्थ-प्रतिदिन मनुष्यों के लिए वर्तमान स्थिति अमांगलिक ही दिखाई दे रही है। जहाँ कहीं भी शान्ति दिखाई दे रही है, वहाँ साथ ही विनाश का बीज बोया जा रहा है। सभी पदार्थों का नाश करने वाली अर्थविद्या (लाभ वाली विद्या) ही चमक रही है। स्वार्थरक्षा का आश्रय भी नहीं सोचा जा रहा है। विज्ञान रूपी नाव लाई जा रही है।

भावार्थ भाव यह है कि आज विज्ञान के चकाचौंध में मनुष्यों की स्थिति दिन-प्रतिदिन चिन्तनीय होती जा रही है। शान्ति स्थापना में विनाश का भाव छुपा है। आज की विद्या ज्ञानदायिनी न होकर अर्थदायिनी हो गई है। मानव समाज का कल्याण किस – प्रकार होगा? इस विषय में कोई भी नहीं सोच रहा है।

3. तारकायुद्धसम्भावनाऽधीयते
गोपनीणयुधानां कथा श्रूयते।
विश्वशान्तिप्रयत्नेषु संदृश्यते
विश्वसंहारनीतियथोपास्यते॥
भूतले जीवरक्षा परिक्षीयते
जीवनाशाऽन्तरिक्षेनुसन्धीयते। विज्ञाननौका…….

अन्वय-तारकायुद्धसम्भावना आधीयते, गोपनीयआयुधानां कथा श्रूयते, विश्व शान्ति प्रयत्नेषु संदृश्यते यथा विश्वसंहार नीतिः उपास्यते, भूतले जीवरक्षा परिक्षीयते, अन्तरिक्षे जीवन-आशा अनुसन्धीयते। विज्ञाननौका समानीयते।

शब्दार्थ-तारकायुद्धसम्भावना = मिसाइलों की लड़ाई की सम्भावना (स्टार वार)। आधीयते = सिखाई जा रही है। गोपनीयायुधानां (गोपनीय + आयुधानाम्) = गोपनीय आणविक अस्त्र-शस्त्र आदि। विश्वसंहारनीतियथोपास्यते = जैसे विश्व के विनाश की नीति सिखाई जा रही हो। उपास्यते = उपासना की जा रही है। परिक्षीयते = क्षीण हो रही हो। जीवनाशाऽन्तरिक्षेनुसन्धीयते (जीवन + आशा + अन्तरिक्ष + अनुसन्धीयते) = जीवन की आशा आकाश में ढूँढ़ी जा रही है। अनुसन्धीयते = अनुसन्धान किया

प्रसंग-प्रस्तुत पद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ के अन्तर्गत ‘विज्ञाननौका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से आधुनिक संस्कृत साहित्य के सुविख्यात कवि ‘श्रीनिवास रथ’ विरचित ‘तदेव गगनं सैव धरा’ नामक कविता-संग्रह से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस पद्यांश में वर्तमान वैज्ञानिक अनुसन्धानों में जीवन की आशा को ढूँढ़ने के विफल प्रयास का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-आज मिसाइलों की लड़ाई की संभावना सिखाई जा रही है। गोपनीय आणविक अस्त्र-शस्त्र की कहानी सुनी जा रही है। विश्वशान्ति के प्रयत्नों को दिखाया जा रहा है किन्तु विश्व संहार की नीतियों का पाठ पढ़ाया जा रहा है। पृथ्वी पर प्राणियों की रक्षा क्षीण हो रही है और आकाश में जीवन की आशा ढूँढ़ी जा रही है। विज्ञान रूपी नौका लाई जा रही है।

भावार्थ भाव यह है कि मिसाइलों और आणविक आयुधों का प्रयोग, विश्वशान्ति के प्रयास, अन्तरिक्ष में जीवन के आशा की . खोज तथा प्राणियों के रक्षा आदि के प्रयास में भी वस्तुतः इनका विनाश ही निहित है। अतः विज्ञान को छोड़कर (प्रकृति की ओर गमन ही श्रेयस्कर है।)

4. विश्वबन्धुत्वदीक्षागुरूणां व्रतं
धर्मसंस्कारतत्त्वं बतास्तं गतम्।
लोककल्याणशिक्षासमाराधनं
हन्त! विक्रीयते काव्य-सङ्कीर्तनम्॥
यन्त्रमुग्धान्धताऽहर्निशं सेव्यते
संस्कृतिज्ञानरक्षा न सञ्चिन्यते। विज्ञाननौका………

अन्वय-बत विश्वबन्धुत्वदीक्षा, गुरुणां व्रतं धर्मसंस्कारतत्वम् अस्तं गतम्। हन्त्! लोककल्याणशिक्षा समाराधनं काव्यसङ्कीर्तनं विक्रीयते! अहर्निशं यन्त्र मुग्धान्धता सेव्यते, संस्कृतिज्ञानरक्षा न सञ्चिन्यते। विज्ञाननौका समानीयते।

शब्दार्थ बत = खेद है। विश्वबन्धुत्वदीक्षा = भाईचारे की दीक्षा। अस्तंगतम् = डूब गई, समाप्त हो गई। हन्त = हाय। लोककल्याणशिक्षासमाराधनम = लोककल्याणकारी शिक्षा की आराधना। विक्रीयतें = बेचा जा रहा है। अहर्निशम = दिन-रात। यन्त्रमुग्धान्धता = यन्त्रों के मोह का अन्धकार । सञ्चिन्त्यते = सोचा जा रहा है। संस्कृतिज्ञानरक्षा = संस्कृति और ज्ञान की रक्षा।

प्रसंग प्रस्तुत पद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘विज्ञाननौका’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से आधुनिक संस्कृत साहित्य के सुविख्यात कवि ‘श्रीनिवास स्थ’ विरचित ‘तदेव गगनं सैव धरा’ नामक कविता-संग्रह से संकलित है। ..

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में विज्ञान जगत् की प्रगति में विश्वबन्धुत्व लोककल्याण संस्कृति तथा ज्ञान के विनाश को देखकर कवि चिन्तित है।

सरलार्थ अत्यन्त खेद की बात है कि आज विश्व में भाईचारे की दीक्षा, गुरुओं का व्रत तथा धार्मिक संस्कार के तत्त्व समाप्त हो गए हैं। अफसोस की बात है कि आज लोककल्याण के शिक्षा की आराधना और काव्य का संकीर्तन (गायन) बेचा जा रहा है। के मोह से अन्धकार का सेवन किया जा रहा है। संस्कृति तथा ज्ञान की रक्षा के विषय में बिल्कुल ही नहीं सोचा जा रहा है। विज्ञान रूपी नाव चलाई जा रही है।

भावार्थ भाव यह है कि आज विश्वबन्धुत्व की भावना, गुरुओं का व्रत, धर्मसंस्कार का तत्त्व, लोकहित शिक्षा की आराधना, काव्य का पठन-पाठन, संस्कृति एवं ज्ञान की रक्षा आदि श्रेष्ठ तत्त्वों की ओर किसी का ध्यान नहीं है। कोई भी इन उच्च आदर्शों के विषय में नहीं सोचता। वैज्ञानिक यन्त्रों के मोह का अन्धकार ही सब तरफ दिखाई दे रहा है।

विज्ञाननौका (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

प्रस्तुत पाठ 1933 में पुरी (उड़ीसा) में जन्मे कवि प्रो० श्रीनिवास रथ द्वारा रचित कविता-संग्रह ‘तदेव गगनं सैव धरा’ से संगृहीत है। श्रीनिवास रथ बाल्यकाल से मध्यप्रदेश के विभिन्न नगरों में रहे तथा अपने पिता से पारम्परिक पद्धति द्वारा संस्कृत का अध्ययन करने के पश्चात् उच्च शिक्षा इन्होंने काशी-हिन्दू विश्वविद्यालय में प्राप्त की। ये विक्रम विश्वविद्यालय उज्जैन में संस्कृत विभाग में प्राध्यापक एवं विभागाध्यक्ष रहे। प्रायः 40 वर्षों से ये संस्कृत में गीत लिखते आ रहे हैं। इनके गीतों का उपर्युक्त संग्रह हिन्दी अनुवाद के साथ प्रकाशित हो चुका है। प्रस्तुत पाठ में आधुनिक विश्व में यान्त्रिकता और कृत्रिमता के प्रति बढ़ते हुए मोह से सचेत किया जा रहा है कि जीवन मूल्यों को भुलाकर नई भौतिक तकनीकी से मानव को अभिभूत नहीं होना चाहिए।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 9 विज्ञाननौका Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 8 दयावीर कथा

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 8 दयावीर कथा Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 8 दयावीर कथा

HBSE 11th Class Sanskrit दयावीर कथा Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतभाषया उत्तरत
(क) पुरुषपरीक्षायाः लेखकः कः?
(ख) अलावदीनो नाम यवनराजः कस्मै अकुप्यत्?
(ग) महिमासाहिसेनानी प्राणरक्षायै कुत्र अगच्छत् ?
(घ) हम्मीरदेवः यवनसेनानिनं प्रति किमवदत् ?
(ङ) हम्मीरदेवेन निर्सिते दूते यवनराजः किम करोत् ?
(च) भग्नोद्यमं यवनराजं दृष्ट्वा तमागत्य कौ मिलितो?
(छ) युद्धसङ्कटमवलोक्य हम्मीरदेवः स्वसैनिकान प्रति किमकथ्यत?
(ज) ‘मां परित्यज्य देहि’ इत्युक्तवति यवनसचिवे हम्मीरदेवः तं प्रति किमवदत्?
(झ) शरणागत रक्षायै कः वीरगतिमलभत?
उत्तराणि:
(क) पुरुषपरीक्षायाः लेखकः विद्यापतिः अस्ति।
(ख) अलावदीनो नाम यवनराजः महिमासाहिनाम्ने सेनानिने अकुप्यत् ।
(ग) महिमासाहिसेनानी प्राणरक्षायै दयावीरं हम्मीरदेवस्य समीपम् अगच्छत्।
(घ) हम्मीरदेवः यवनसेनानिनं प्रति अवदत्-त्वं मम शरणागतं मयि जीवति यमोऽपि त्वां पराभवितुं न शक्नोति इति।
(ङ) हम्मीरदेवेन निर्भर्त्सते दूते यवनराजः कुपित्वा युद्धसमुद्धरो बभूव।।
(च) भग्नोद्यमं यवनराजं दृष्ट्वा रायमल्ल रामपाल नामानौ सचिवौ तमागत्य मिलितौ।
(छ) “परिमितबलोऽप्यंहं शरणागतकरुणया प्रवृद्धबलेनापि यवनराजेन समं योत्स्यामि।”
(ज) ‘माम परित्यज्य देहि’ इत्युक्तवति यवनसचिवे हम्मीरदेवः तं प्रति अवदत्-नश्वरेण भौतिकेन शरीरेण चिरस्थितं लप्स्यमानं यशः को वा परिहर्तुं समीहते इति।
(झ) शरणागतरक्षायै हम्मीरदेवः वीरगतिम् अलभत्।

2. अधोलिखितानां पदानां वर्तमानकाले प्रचलिताः संज्ञाः लिखत
अलावदीनः, रणस्तम्भदुर्गः, योगिनीपुरम्, यवनराजः।
उत्तराणि:
(क) अलावदीनः अलाउद्दीन
(ख) रणस्तम्भदुर्गः रणथम्भोर दुर्गः
(ग) योगिनीपुरम् दिल्ली नगरम्
(घ) यवनराजः सुल्तानः

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 8 दयावीर कथा

3. आशयं स्पष्टीकुरुत-
(क) जीवितार्थं कुलं त्यक्त्वा योऽतिदूरं जनो व्रजेत्।
लोकान्तरगतस्येव किं तस्य जीवितेन वा ॥
उत्तराणि:
आशय प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से लिया गया है। इस पाठ का संकलन मैथिल कोकिल महाकवि विद्यापति रचित ‘पुरुष-परीक्षा’ नामक कथाग्रन्थ से किया गया है। इस श्लोक में बताया गया है कि जो व्यक्ति अपने जीवन की रक्षा के लिए अपने परिवार को त्यागकर बहुत दूर चला जाता है ऐसे कायर पुरुष से क्या लाभ है। ऐसे व्यक्ति का जीवन तो मृत्यु के समान ही है। क्योंकि इस समाज में ऐसे व्यक्ति के जीने या मरने से कोई लाभ अथवा हानि नहीं हो सकती है।

(ख) वयं भवतो जीव्यभुजः कथमिदानीं भवन्तं स्वामिनं
परित्यज्य कापुरुषपदवीमनुसरिष्यामः।
उत्तराणि:
आशय प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से लिया गया है। इस गद्यांश में बताया गया है कि जब हम्मीरदेव ने शरणागत के लिए संग्राम करते हुए मृत्यु को स्वीकार करना उचित समझा तो उनके सैनिकों ने कहा कि हम सभी आप पर आश्रित हैं। अब हम आप जैसे स्वामी को त्यागकर किसी कायर व्यक्ति के पद को कैसे स्वीकार करें। हम लोग न तो कायर बनेंगे और न ही किसी कायर व्यक्ति की अधीनता को स्वीकार करेंगे। हम सभी आपके साथ ही युद्ध करेंगे।

4. प्रकृतिप्रत्ययविभागः क्रियताम्
ज्ञात्वा, दृष्ट्वा, हत्वा, परित्यज्य, पुरस्कृत्य, अलङ्कृत्य, घातयन, पलायमानः।
उत्तराणि:
ज्ञात्वा = ज्ञा + क्त्वा
दश् + क्त्वा
दृष्ट्वा = दश् + क्त्वा
हत्वा = हन् + क्त्वा
परित्यज्य = परि + त्यज् + ल्यप्
पुरस्कृत्य = पुरः + कृ + ल्यप्
अलङ्कृत्य = अलङ् + कृ + ल्यप्
घातयन् = घात् + शतृ
पलायमानः = पलायन् + शानच्

5. प्रकृति प्रत्ययं च योजयित्वा पदरचनां कुरुत
विद् + क्त्वा, परा + मृश् + ल्यप्, निर् + सु + ल्यप्, पत् + णिच् + (इ) + शत, कृ + शानच्, रक्ष् + तुमुन्।
उत्तराणि:
विद् + क्त्वा = विदित्वा
परा + मृश् + ल्यप् = परामृश्य
नि + सु + ल्यप् = निसृत्य
पत् + णिच् + इ + शतृ = पातयन्
कृ + शानच् = कुर्वाणः
रक्ष् + तुमुन् = रक्षयितुम्

6. अधोलिखितशब्दान् आश्रित्य वाक्यरचनां कुरुत
कुपित्वा, परामृश्य, अलङ्कृत्य, नर्तयन्, कुर्वाणः, गन्तव्यम्, पलायमानः, रक्षितुम्, लब्धवान्।
उत्तराणि:
(क) कुपित्वा क्रोधित होकर – यवनराजः कुपित्वा युद्ध समुद्धरो बभूव!
(ख) परामृश्य-सलाह करके – स्वामिना परामृश्य यवनः सपरिवारः पलायितः।
(ग) अलङ्कृत्य-सजाकर – हम्मीरदेवः रूधिरधारा प्रवाहेण धरित्रीम् अलङ्कृत्य युद्धभूमौ निपपात्।
(घ) नर्तयन् नचाते हुए – वीरपुरुषः रणक्षेत्रे कबन्धान नर्तयन् प्राणान् अत्यजत् ।
(ङ) कुर्वाणः-करते हुए – कार्यं कुर्वाणः बालकः स्वमातरम् अवदत्।
(च) गन्तव्यम्-जाना चाहिए – मया तत्र न गन्तव्यम्।
(छ) पलायमानः-भागते हुए – पलायमानः शशकः शुनकैः गृहीतः।
(ज) रक्षितुम् रक्षा के लिए – वयं राष्ट्र रक्षितुम् उद्यताः स्म।
(झ) लब्धवान्-प्राप्त किया – यवनराजः जयं न लब्धवान्।

7. सन्धिविच्छेदः क्रियताम्
सामर्षः, भग्नोद्यमम्, ममैकस्य, यमोऽपि, गतस्येव, मयैव, तुरगारूढः, इहैव, चूर्णाविशेषम्।।
उत्तराणि:
सामर्षः = स + अमर्षः
भग्नोद्यमम् = भग्न + उद्यमम्
ममैकस्य = मम + एकस्य
यमोऽपि = यमः + अपि
गतस्येव = गतस्य + एव
मयैव = मया + एव
तुरगारूढः = तुरग + आरूढः
इहैव = इह + एव
चूर्णाविशेषम् = चूर्ण + अविशेषम्

8. अधोलिखिताव्ययपदान्याधृत्य संस्कृते वाक्यरचनां कुरुत
तत्र, यतः, इह, तदा, ततः, च, यदि, श्वः, परश्वः।
उत्तरम्:

अव्ययअर्थबाक्य-रचना
तत्रवहाँत्वं तत्र गत्वा किं करिष्यसि?
यतःक्योंकिअद्य अहं विद्यालये न गमिष्यामि यतः मम स्वास्थ्यं समीचीनं नास्ति।
इहइस लोक मेंइह एव जीवनं मरणं च।
तदातबतदा वने एक: सिंह: समायातः।
ततःउसके बादततः प्रभाते युद्ध: अभवत्।
यदिऔररजकस्य गृहे एकः कुक्कुरः एकः गर्दभश्च अवसताम्।
श्व:यदियदि मां रक्षितुं शक्नोषि तदा विश्वासं देहि।
परश्व:कल (आने वाला)देवेन्द्र: श्वः दिल्ली गमिष्यति।
अव्ययपरसों (आने वाला)परश्वः मम मातामही आगमिष्यति।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 8 दयावीर कथा

योग्यताविस्तारः

सत्याहिंसादयादयः सद्गुणाः सदाचारस्य स्वरूपं निर्धारयन्ति। साधुभिः सदैव दयादयः गुणाः परिपालिताः। दयासदृशमिह परत्र च न किंचिदपि वर्तते। अतः सर्वेषु भूतेषु दया कर्त्तव्या।

उत्तरम्- अर्थात् सत्य, अहिंसा आदि सद्गुण ही सदाचार के स्वरूप का निर्धारण करते हैं। साधुओं के द्वारा सदैव दया, करुणा आदि गुणों का परिपालन किया जाता है। दया आदि जैसे गुण भारतवर्ष में पाए जाते हैं, वैसे गुण कहीं अन्यत्र नहीं मिलते हैं। अतः मनुष्यों को चाहिए कि वे सभी जीवधारियों पर दया करें।

नात्मनोऽपि प्रियतरः पृथिवीमनुसृत्य ह।
तस्मात् प्राणिषु सर्वेषु दयावानात्मवान् भवेत् ॥

उत्तरम् अर्थात् हे पृथ्वी का अनुसरण करने वाले! इस पृथ्वी पर स्वयं से बढ़कर कोई प्रिय नहीं है। इसलिए हम अपने समान ही सभी जीवधारियों पर दया करें और हम सभी दयावान् बनें।

आर्तत्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्तुमनागसि। (अभिज्ञानशाकुन्तलम्-प्रथमाङ्क)

उत्तरम्- अर्थात् हे राजन्! आप जैसे क्षत्रियों के शस्त्र दुखी जीवधारियों की रक्षा के लिए हैं, न कि उन निर्दोष जीवधारियों पर प्रहार करने के लिए। अतः आप इन पर प्रहार न करें।

आर्तानामिह जन्तूनामार्तिच्छेदं करोति यः।
शङ्खचक्रगदाहीनो द्विभुजः परमेश्वरः ॥

उत्तरम्- अर्थात् इस संसार में जो दुखी जीवधारियों के दुःख का निवारण करता है अर्थात् उन्हें संकट से छुड़ाता है वह व्यक्ति शंख, चक्र, गदा से रहित दो भुजाओं वाला परमेश्वर है। अर्थात् जीवों पर दया करने वाला व्यक्ति परमेश्वर के समान है।

HBSE 11th Class Sanskrit दयावीर कथा Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् गद्यांशान् पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांशों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

1. अस्ति कालिन्दीतीरे. योगिनीपुरं नाम नगरम् । तत्र अलावदीनो नाम यवनराजो बभूव । स चैकदा केनापि निमित्तेन महिमासाहिनाम्ने सेनानिने अकुप्यत् । स च यवनस्वामिनं प्रकुपितं प्राणग्राहकं ज्ञात्वा चिन्तयामास, सामर्षों राजा विश्वसनीयो न भवति।

(i) अयं अंशः कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
(ii) अलावदीनो नाम यवनराजः कस्मै अकुप्यत्?
(iii) सः यवनस्वामिनं प्रकुपितं ज्ञात्वा किं चिन्तयामास?
उत्तराणि:
(i) अयं अंशः ‘दयावीर कथा’ नामकः पाठात् उद्धृतः।
(ii) अलावदीनो नाम यवनराजः महिमासाहिनाम्ने सेनानिने अकुप्यत्।
(iii) सः यवनस्वामिनं प्रकुपितं ज्ञात्वा चिन्तयामास यत् सामर्षो राजा विश्वसनीयो न भवति।

2. प्रथमयुद्धानन्तरं यवनराजेन हम्मीरदेवं प्रति दूतः प्रहितः। दूत उवाच-राजन् हम्मीर! श्रीमान् यवनराजस्त्वामादिशति यन्ममापथ्यकारिणं महिमासाहिं परित्यज्य देहि। यद्येनं न दास्यसि तदा श्वस्तने प्रभाते तव दुर्गं तुरगखुराघातैश्चूर्णावशेष कृत्वा महिमासाहिना सह त्वामन्तकपुरं नेष्यामि।

(i) हम्मीरदेवं प्रति दूतः केन प्रहितः?
(ii) महिमासाहिना सह त्वां कुत्र नेष्यामि?
(iii) हम्मीरदेवं प्रति दूतः किम् उवाच?
उत्तराणि:
(i) हम्मीरदेवं प्रति दूतः यवनराजेन प्रहितः।
(ii) महिमासाहिना सह त्वां अन्तकपुरम् नेष्यामि।
(iii) हम्मीरदेवं प्रति दूतः उवाच-राजन् हम्मीर! श्रीमान् यवनराजस्त्वामादिशति यन्ममापथ्यकारिणं महिमासाहिं परित्यज्य देहि।

3. ततः प्रभाते युद्धे प्रवर्त्तमाने हम्मीरदेवः सत्वर-तुरगारूढो निजसुभटसार्थसहितः पराक्रमं कुर्वाणो दुर्गान्निःसृत्य खङ्गधारा-प्रहारैर्विपक्षबलवाजिनः पातयन् कुञ्जरान् घातयन्, कबन्धान नर्तयन् रुधिरधाराप्रवाहेन मेदिनीमलङ्कृत्य शर-शल्लितसर्वाङ्गस्तुरगपृष्ठे त्यक्तप्राणः सम्मुखः सङ्ग्रामभूमौ निपपात सूर्यमडलभेदी अभवत् ।

(i) शरणागत रक्षायै कः वीरगतिम् अलभत्?
(ii) कः मेदिनीमलङ्कृत्य भूमौ निपपात्?
(iii) हम्मीरदेवः केन धरित्रीम् अलङ्कृत्य कुत्र निपपात्?
उत्तराणि:
(i) शरणागत रक्षायै हम्मीरदेवः वीरगतिम् अलभत्।
(ii) हम्मीरदेवः मेदिनीमलङ्कृत्य भूमौ निपपात्।
(iii) हम्मीरदेवः रुधिरधारा प्रवाहेन धरित्रीम् अलङ्कृत्य युद्धभूमौ निपपात्।।

II. अधोलिखित रेखांकित पदानि आधृत्य संस्कृतेन प्रश्न निर्माणं कुरुत
(निम्नलिखित रेखांकित पदों को देखकर संस्कृत में प्रश्न निर्माण कीजिए)
(क) यवनराजेन हम्मीरदेवं प्रतिदूतः प्रहितः।
(ख) पुरुषपरीक्षायाः लेखकः विद्यापतिः अस्ति।
(ग) शरणागतरक्षायै हम्मीरदेवः वीरगतिमलभत्।
(घ) यवनस्य करुणया सङ्ग्रामे मरणमङ्गीकुरुते।
उत्तरम:
(क) यवनराजेन के प्रतिदूतः प्रहितः?
(ख) पुरुषपरीक्षायाः लेखकः कः अस्ति?
(ग) शरणागतरक्षायै कः वीरगतिम् अलभत्?
(घ) कस्य करुणया सङ्ग्रामे मरणमङ्गीकुरुते?

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 8 दयावीर कथा

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. महिमासाहिसेनानी प्राणरक्षायै कुत्र अगच्छत्?
(A) मेदिनीपुरं
(B) स्वनगरम्
(C) योगिनीपुरं
(D) हम्मीरदेवस्य पार्वे
उत्तरम्:
(D) हम्मीरदेवस्य पार्वे

2. योगिनीपुरं नाम नगरं कुत्र अस्ति?
(A) गंगातीरे
(B) कालिन्दीतीरे
(C) सरस्वतीतीरे
(D) भागीरथीतीरे
उत्तरम्:
(B) कालिन्दीतीरे

3. ‘सामर्ष’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) साम + र्षः
(B) सा + मर्षः
(C) सार्म + षः
(D) स + अमर्षः
उत्तरम्:
(D) स + अमर्षः

4. ‘गतस्य + एव’ अत्र संधियुक्त पदम् अस्ति
(A) गतस्येव
(B) गतस्यैव
(C) गतस्याव
(D) गतस्यएव
उत्तरम्:
(A) गतस्येव

5. ‘हन् + णिच् + शतृ + पुं० प्रथमा एकवचन’ अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति
(A) घातयः
(B) द्यातम्
(C) घातयन्
(D) हातम्
उत्तरम्:
(C) घातयन्

6. ‘परा + मृश् + ल्यप् अत्र निष्पन्न रूपमस्ति
(A) परामृशः
(B) परामृश्य
(C) परामर्शः
(D) परामृशय
उत्तरम्:
(B) परामृश्य

7. ‘साकं’ इति उपपद योगे का विभक्तिः ?
(A) चतुर्थी
(B) प्रथमा
(C) पंचमी
(D) तृतीया
उत्तरम्:
(D) तृतीया

8. ‘आगत्य’ इति पदस्य विलोमपदं किम्?
(A) गत्वा
(B) आगम्
(C) स्थित्वा
(D) आगच्छ
उत्तरम्:
(A) गत्वा

9. ‘प्रहितः’ इति पदस्य पर्याय पदं किम् ?
(A) आगतः
(B) प्रेषितः
(C) गच्छतः
(D) अगच्छतः
उत्तरम्:
(B) प्रेषितः

10. ‘कलत्रं’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(A) भार्यां
(B) वंशं
(C) कुलं
(D) सुन्दरं
उत्तरम्:
(A) भार्यां

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) ‘ममैकस्य’ अस्य सन्धिविच्छेदः ……………………. अस्ति ।
(ii) ‘प्रवृद्धबलेन’ अत्र विशेष्य पदम् ……………….. अस्ति।
(iii) ‘पातयन्’ अत्र प्रकृति प्रत्यय विभागः ……………… अस्ति।
उत्तराणि:
(i) मम + एकस्य,
(ii) बलेन,
(iii) पत् + णिच् + शतृ।

(ख)
(i) ‘पलाय + शानच् + पुं० प्र०’ अत्र निष्पन्नं रूपम् ………. अस्ति ।
(ii) ‘निःसृत्य’ इति पदस्य विलोमपदम् …………………. वर्तते।
(iii) “सङ्ग्रामे’ इति पदस्य पर्यायपदम् …………………… वर्तते।
उत्तराणि:
(i) पलायमानः,
(ii) प्रविश्य,
(iii) युद्धे।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोग करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत वाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) दयालुः,
(ii) प्रहितः,
(iii) परश्वः।
उत्तराणि:
(i) दयालुः (दयावान्) हम्मीरदेवः दयालुः नृपः आसीत्।
(ii) प्रहितः (भेजा)-अलावदीनः दूतं प्रहितः।
(iii) परश्वः (परसों) अहं परश्वः आगमिष्यामि।

V. अधोलिखितासु सूक्ति भावार्थं हिन्दीभाषायां लिखत
दयालुःयुरुषः श्रेष्ठः सर्वजन्तूपकारकः।।
उत्तराणि:
प्रस्तुत सूक्ति ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से उद्धृत है। इस श्लोक में बताया गया है कि सदाचारी पुरुष के नामोच्चारण मात्र से ही कल्याण की प्राप्ति होती है। राजा हम्मीरदेव दयालु व्यक्ति हैं, श्रेष्ठ हैं, सभी प्राणियों पर उपकार करने वाले हैं। उनके नाम का उच्चारण करने मात्र अथवा यशोगान करने मात्र से कल्याण की प्राप्ति होती है। भावार्थ भाव यह है कि दयालु परोपकारी श्रेष्ठ पुरुष के नामोच्चारण मात्र से ही कल्याण की प्राप्ति होती है। हम्मीरदेव इसी प्रकार के राजा थे, जिन्होंने अपनी दया की भावना से अपना नाम अमर कर दिया।

गद्यांशों/पद्यांशों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. दयालुः पुरुषः श्रेष्ठः सर्वजन्तूपकारकः।
तस्य कीर्तनमात्रेण कल्याणमुपपद्यते ॥

अन्वय (यः) दयालुः पुरुषः श्रेष्ठः सर्वजन्तु-उपकारकः (अस्ति) तस्य कीर्तन मात्रेण कल्याणम उपपद्यते।

शब्दार्थ सर्वजन्तूपकारकः (सर्वजन्तु + उपकारकः) = सभी प्राणियों का उपकार करने वाला। उपपद्यते = प्राप्त होता। कीर्तनमात्रेण = केवल यशोगान करने मात्र से। – प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘मैथिल कोकिल’ विद्यापति विरचित ‘पुरुष-परीक्षा’ नामक कथा ग्रन्थ से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि सदाचारी पुरुष के नामोच्चारण मात्र से ही कल्याण की प्राप्ति होती है।

सरलार्थ-राजा हम्मीरदेव दयालु व्यक्ति हैं, श्रेष्ठ हैं, सभी प्राणियों पर उपकार करने वाले हैं। उनके नाम का उच्चारण करने मात्र अथवा यशोगान करने मात्र से कल्याण की प्राप्ति होती है।

भावार्थ भाव यह है कि दयालु परोपकारी श्रेष्ठ पुरुष के नामोच्चारण मात्र से ही कल्याण की प्राप्ति होती है। हम्मीरदेव इसी प्रकार के राजा थे, जिन्होंने अपनी दया की भावना से अपना नाम अमर कर दिया।

2. अस्ति कालिन्दीतीरे योगिनीपुरं नाम नगरम् । तत्र अलावदीनो नाम यवनराजो बभूव । स चैकदा केनापि निमित्तेन महिमासाहिनाम्ने सेनानिने अकुप्यत् । स च यवनस्वामिनं प्रकुपितं प्राणग्राहकं च ज्ञात्वा चिन्तयामास, सामर्षो राजा विश्वसनीयो न भवति। तदिदानी यावदनिरुद्धोऽस्मि तावदेवेतः कापि गत्वा निजप्राणरक्षां करोमीति परामृश्य सपरिवारः पलायितः। पलायमानोऽप्यचिन्तयत् यत्सपरिवारस्य दूरगमनमशक्यम्। परिवारं परित्यज्य पलायनमपि नोचितम् । यतः जीवितार्थं कुलं त्यक्त्वा योऽतिदूरं जनो व्रजेत्। लोकान्तरगतस्येव किं तस्य जीवितेन वा ॥

अन्वय यः जनः जीवितार्थं कुलं त्यक्त्वा अति दूरं व्रजेत्, लोकान्तरगतस्य इव तस्य जीवितेन वा किं (प्रयोजनं भवति)।

शब्दार्थ कालिन्दी तीरे = यमुना नदी के तट पर। अलावदीनो = अलाउद्दीन। सेनानिने = सेनापति से। अकुप्यत् = क्रोधित हो गया। प्रकुपितं = अत्यन्त क्रोधित हुए। प्राणग्राहकं = प्राणों को लेने वाला। एकदा = चिन्तयामास = चिन्तित हुआ। सामर्ष = क्रोध के साथ। यावदनिरुद्धोऽस्मि (यावत् + अनिरुद्धः + अस्मि) = जब तक न पकड़ा गया हूँ। परामृश्य = विचार करके। सपरिवार = परिवार समेत। पलायितः = भाग गया। अशक्यम् = असमर्थ। नोचितम् (न + उचितम्) = ठीक नहीं है। जीवितार्थं = जीवन के लिए। त्यक्त्वा = छोड़कर। व्रजेत् = चला जाए। लोकान्तरगतस्य इव = दूसरे लोक को गए हुए की तरह। जीवितेन = जीवन से।।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘मैथिल कोकिल’ विद्यापति विरचित ‘पुरुष-परीक्षा’ नामक कथा ग्रन्थ से संकलित है। .

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश/पद्यांश में सेनापति महिमाशाह द्वारा अलाउद्दीन का राज्य छोड़कर जाने का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ-यमुना नदी के तट पर योगिनीपुर नामक नगर है। वहाँ पर अलाउद्दीन नामक यवनों का राजा हुआ। वह एक बार किसी कारणवश महिमाशाह नामक सेनापति से क्रद्ध हो गया। वह अपने यवन स्वामी अलाउद्दीन को अत्यन्त क्रोधित और प्राणों को लेने वाला जानकर चिन्तित हुआ। क्रोध युक्त राजा विश्वासपात्र नहीं होता (अतः) इस समय जब तक न पकड़ा गया हूँ तब तक ही यहाँ से कहीं पर भी जाकर अपने प्राणों की रक्षा करता हूँ। ऐसा विचार करके वह परिवार सहित भाग गया। भागता हुआ सोचने लगा कि परिवार समेत दूर जाना सम्भव नहीं है। परिवार को छोड़कर भागना भी उचित नहीं है। क्योंकि जो व्यक्ति (अपने) प्राण रक्षा के लिए अपने कुल को छोड़कर बहुत दूर चला जाए, दूसरे लोक को गए हुए की तरह उसके जीने से क्या लाभ? अर्थात् उसका जीना न जीने की तरह है।

भावार्थ भाव यह है कि यवन स्वामी अलाउद्दीन द्वारा निष्कासित महिमाशाह अपने परिवार सहित भाग जाता है। परिवार सहित उसका जाना उचित ही है, क्योंकि जो व्यक्ति अपने परिवार को छोड़कर केवल अपनी रक्षा के लिए दूर भाग जाता है वह व्यक्ति जीवित रहते हुए भी मरे हुए के समान है।

3. तदिहैव दयावीरं हम्मीरदेवं समाश्रित्य तिष्ठामीति परामृश्य स यवनो हम्मीरदेवमुपगम्याह देव! विनापराधं हन्तुमुद्यतस्य स्वामिनस्त्रासेनाहं तव शरणमागतोऽस्मि। यदि मां रक्षितुं शक्नोषि तदा विश्वासं देहि। नो चेदितोऽन्यत्र गच्छामि। राजोवाच-यवन! मम शरणागतं मयि जीवति यमोऽपि त्वां पराभवितुं न शक्नोति, किं पुनर्यवनराजः? तदभयं तिष्ठ। ततस्तस्य राज्ञो वचनेन स यवनसचिवस्तस्मिन् रणस्तम्भनाम्नि दुर्गे निःशङ्कमुवास। क्रमेण यवनराजस्तत्रावस्थितं तं विदित्वा परमसामर्षः करितुरगपदाति-पदाघातैर्धरित्रीं चालयन् दुर्गद्वारमागत्य हम्मीरदेवेन साकं युद्धं कृतवान्, परं जयं न लब्धवान्।

शब्दार्थ-तदिहैव (तत् + इह + एव) = अतः यहीं। समाश्रित्य = आश्रय लेकर । उपगम्य = समीप जाकर। आह = बोला। त्रासेन = भय से। इतः = यहाँ से। राजोवाच (राजा + उवाच) = राजा बोला। पराभवितुम् = पराजित करने के लिए। अभयं = निडर होकर। उवास = ठहरा। विदित्वा = जानकर। परमसामर्षः = अत्यन्त क्रोधित हुआ। करितुरगपदाति पदाघाते = हाथियों, घोड़ों एवं पैदल सेना के पैरों के आघात से। धरित्री = पृथ्वी को। चालयन् = कँपाते हुए। दुर्गद्वारं = किले के दरवाजे तक। साकं = साथ। जयम् = विजय/जीत।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘मैथिल कोकिल’ विद्यापति विरचित ‘पुरुष-परीक्षा’ नामक कथा ग्रन्थ से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में महिमाशाह द्वारा हम्मीरदेव का आश्रय प्राप्त करना और अलाउद्दीन को इसका पता चलने पर हम्मीरदेव के साथ युद्ध का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ अतः यहीं पर दयावीर हम्मीरदेव का आश्रय लेकर ठहरता हूँ-ऐसा विचार करके वह यवन हम्मीरदेव के पास जाकर बोला-हे महाराज (देव)! मैं अपराध के बिना मारने के लिए उद्यत स्वामी के भय से तुम्हारी शरण में आया हूँ। यदि मेरी रक्षा कर सकते हो तो विश्वास दो। यदि नहीं तो यहाँ से किसी दूसरी जगह पर जाता हूँ।

राजा बोला-‘हे यवन महिमाशाह! मेरी शरण में आए हुए तुझे मेरे जीते यम भी पराजित करने के लिए या अपमानित करने के लिए समर्थ नहीं हो सकता तो फिर यवनों का राजा अलाउद्दीन क्या (चीज) है? अतः तू निर्भय होकर ठहर। तदनन्तर उस राजा के वचन से वह यवन सेनापति उस रणथम्भौर नाम वाले किले में निशंक होकर रहने लगा। कालक्रमानुसार यवनों का राजा अलाउद्दीन उसे वहाँ ठहरा हुआ जानकर अत्यन्त क्रोधित हुआ।

हाथियों, घोड़ों तथा पैदल सेना के पैरों के आघातों से धरती को कँपाते हुए किले के दरवाजे पर जाकर हम्मीरदेव के साथ युद्ध करने लगा परन्तु विजय को प्राप्त न कर सका अर्थात् विजयी नहीं हुआ।

भावार्थ भाव यह है कि हम्मीरदेव ने महिमाशाह को रणथम्भौर के किले में रहने का स्थान दे दिया। कुछ समय बाद जब अलाउद्दीन को इस बात का पता चला तो उसने हम्मीरदेव पर आक्रमण कर दिया। दोनों में घमासान युद्ध हुआ परन्तु अलाउद्दीन विजयी नहीं हो सका।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 8 दयावीर कथा

4. प्रथमयुद्धानन्तरं यवनराजेन हम्मीरदेवं प्रति दूतः प्रहितः। दूत उवाच-राजन् हम्मीर! श्रीमान् यवनराजस्त्वामादिशति यन्ममापथ्यकारिणं महिमासाहिं परित्यज्य देहि। यधेनं न दास्यसि तदा श्वस्तने प्रभाते तव दुर्गं तरगखरापातैश्वर्णावशेषं कृत्वा महिमासाहिना सह त्वामन्तकपुरं नेष्यामि। हम्मीरदेव उवाच-रे दूत! त्वमवध्योऽसि। तवाहं किं करवाणि? अस्योत्तरं तव स्वामिने खगधाराभिरेव दास्यामि न वचोभिः। मम शरणागतं यमोऽपि विपक्षदृष्ट्या वीक्षितुं न शक्नोति किं पुनर्यवनराजः?

शब्दार्थ-प्रहितः = भेजा। आदिशति = आदेश देते हैं। ममापथ्यकारिणं (मम + अपथ्यकारिण) = मेरे विरोधी को। श्वस्तने = आने वाले कल में। तुरगखुराधातै = घोड़ों के खुरों के आघात से। चूर्णावशेषम् = चूर-चूर मात्रशेष । अन्तकपुरं = यमलोक। अवध्यः = मारने योग्य नहीं। खड्गधाराभिः = तलवार की धारों से। वचोभिः = वचनों से। वीक्षितुम् = देखने के लिए।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से उद्धृत हैं। यह पाठ मूल रूप से ‘मैथिल कोकिल’ विद्यापति विरचित ‘पुरुष-परीक्षा’ नामक कथा ग्रन्थ से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में हम्मीरदेव ने अलाउद्दीन के दूत को जो जवाब दिया, उसका वर्णन किया गया है।

सरलार्थ प्रथम युद्ध के बाद यवनराज ने हम्मीरदेव की ओर दूत भेजा। दूत बोला-‘हे राजन् हम्मीरदेव! श्रीमान् यवनराज तुम्हें आदेश देते हैं कि मेरे शत्रु महिमाशाह को छोड़कर मुझे दे दो। यदि इसे नहीं दोगे तो आने वाले कल सुबह तुम्हारे किले को घोड़ों के खुरों के आघातों से धूलिमात्र शेष करके महिमाशाह के साथ तुझे यमलोक ले जाऊँगा (अर्थात् तुम्हें मार डालूँगा)।

हम्मीरदेव बोले ‘अरे दूत! तू मारा जाने योग्य नहीं। मैं तुम्हारा क्या करूँ? इसका जवाब मैं तुम्हारे स्वामी को तलवार की धारों से ही दूंगा, न कि वचनों से! मेरे शरणागत को यम भी शत्रु की दृष्टि से नहीं देख सकता तो फिर यवनराज क्या (चीज़) है।

भावार्थ भाव यह है कि पराजित होने के बाद अलाउद्दीन ने अपना दूत हम्मीरदेव के पास भेजा। दूत के सन्देश को सुनकर हम्मीरदेव ने शत्रु के दूत को मारा नहीं क्योंकि दूत का वध नियम के विपरीत है। उसी दूत के माध्यम से हम्मीरदेव ने सन्देश भिजवाया कि इसका उत्तर मैं तलवार से दूँगा न कि बातों से। इस वर्णन से हम्मीरदेव के शरणागत वत्सल होने की बात चरितार्थ होती है।

5. ततो निर्सिते दूते गते सति यवनराजः कुपित्वा युद्धसमुद्धरो बभूव। एवमुभयोरपि बलयोयुद्धेविशिष्टसुभटे यवनसैन्ये दुर्गे ग्रहीतुमशक्ये यवनराजः परावृत्य निजनगरगमनाकाङ्क्षी बभूव। तञ्च भग्नोद्यमं दृष्ट्वा रायमल्लरामपालनामानौ हम्मीरदेवस्य द्वौ सचिवौ दुष्टौ यवनराजमागत्य मिलितौ। तावूचतुः यवनराज! भवता क्वापि न गन्तव्यम् । दुर्गे दुर्भिक्षमापतितम्। श्वः परश्वो वा दुर्गं ग्राहयिष्यावः। ततस्तौ दुष्टसचिवौ पुरस्कृत्य यवनराजेन दुर्गद्वाराण्यवरुद्धानि।

शब्दार्थ-निर्सित = फटकारे गए। बभूव = हुआ। बलयोः (दोनों) = सेनाओं के। अवशिष्टसुभटे = आधे बचे सैनिकों वाले। परावृत्य = लौटकर। भग्नोद्यम (भग्न + उद्यमम्) = विफल परिश्रम का। तावूचतुः (तौ + उचतुः) = उन दोनों ने कहा। दुर्भिक्षं = अकाल। ग्राहयिष्यावः = ग्रहण करवा लेंगे। पुरस्कृत्य = पुरस्कृत कर, आगे करके। अवरुद्धानि = रोक दिए (बन्द कर दिए।

प्रसंग प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘मैथिल कोकिल’ विद्यापति विरचित ‘पुरुष-परीक्षा’ नामक कथा ग्रन्थ से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में बताया गया है कि दो मद्दारों के कारण हम्मीरदेव को पराजित होना पड़ा।

सरलार्थ-इसके बाद फटकारे गए दूत के चले जाने पर यवनों का राजा (अलाउद्दीन) क्रोधित होकर युद्ध के लिए तैयार हो गया। इस प्रकार दोनों की सेनाओं के युद्ध में आधे बचे सैनिकों वाली यवन सेना के होने पर किले को प्राप्त करने में असमर्थ होने के कारण यवनराज लौटकर अपने नगर को जाने की इच्छा वाला हो गया।

उसको विफ़ल हुए पराक्रम वाला देखकर रायमल्ल तथा रामपाल नाम वाले हम्मीरदेव के दो दुष्ट सचिव यवनराज अलाउद्दीन के पास आकर मिले। उन दोनों ने कहा-हे यवनराज! आपको कहीं नहीं जाना चाहिए। किले में अकाल पड़ गया है। कल या परसों किले को (हम दोनों आपको) ग्रहण करवा देंगे। अर्थात् किले पर आपका अधिकार करवा देंगे। यह सुनकर अलाउद्दीन ने उन दोनों सचिवों को पुरस्कृत करके या आगे करके किले के दरवाजों को बन्द कर दिया।

भावार्थ भाव यह है कि हम्मीरदेव की सेना ने पूरी बहादुरी से यवनराज की सेना का सामना किया। जिसके परिणामस्वरूप वह वहाँ से भागने के विषय में सोचने लगा, परन्तु दो गद्दारों के कारण यवनराज को विश्वास हो गया कि मेरी विजय अवश्य होगी।

6. तथा सङ्कटं दृष्ट्वा हम्मीरदेवः स्वसैनिकान् प्रत्युवाच-रे रे योद्धारः! परिमितबलोऽप्यहं शरणागतकरुणया प्रवृद्धबलेनापि यवनराजेन समं योत्स्यामि। ततो यूयं सर्वे दुर्गाबहिः स्थानान्तरं गच्छत। त ऊचुः-भवान् निरपराधो राजा (शरणागतस्य) यवनस्य करुणया समामे मरणमङ्गीकुरुते। वयं भवतो जीव्यभुजः कथमिदानीं भवन्तं स्वामिनं परित्यज्य कापुरुषपदवीमनुसरिष्यामः? किञ्च श्वस्तने प्रभाते देवस्य शत्रुहत्वा प्रभोर्मनोरथं साधयिष्यामः। यवनस्त्वयं वराकः स्थानान्तरं प्रहीयताम्। तेन रक्षणीयरक्षा सम्भवति। यवन उवाच-देव! किमर्थं ममैकस्य विदेशिनो रक्षार्थं सपुत्रकलत्रं स्वकीयराज्यं विनाशयिष्यासि? ततो मां परित्यज्य देहि। राजोवाच-यवन! मैवं ब्रूहि। यतः भौतिकेन शरीरेण नश्वरेण चिरस्थितम्। लप्स्यमानं यशः को वा परिहर्तुं समीहते॥

अन्वय भौतिकेन नश्वरेण शरीरेण चिरस्थितं लप्स्यमानं यशः कः वा परिहर्तुं समीहते।

शब्दार्थ परिमितबलः = कम सेना वाला। प्रवृद्धबलेन = बड़ी सेना वाले ने। योत्स्यामि = युद्ध करूँगा। समं = साथ। अङ्गीकुरुते = स्वीकार करते हैं। जीव्यभुजः = जीविका का उपभोग करने वाले। ऊचुः = कहा (बोले)। कापुरुषपदवी = नीच पुरुष की पदवी को। सपुत्रकलत्रम् = पुत्र और पत्नी के साथ। ब्रूहि = बोलो। यतः = क्योंकि । भौतिकेन = पञ्च तत्त्वों से निर्मित। नश्वरेण= नाशवान्। चिरस्थितं = चिरकाल तक स्थिर रहने वाले। लप्स्यमानं = प्राप्त होने वाले। परिहर्तुम् = छोड़ने के लिए। समीहते = चाहता है।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘मैथिल कोकिल’ विद्यापति विरचित ‘परुष-परीक्षा’ नामक कथाग्रन्थ से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस गद्यांश में बताया गया है कि हम्मीरदेव के सैनिकों एवं स्वयं महिमाशाह के कहने पर भी उन्होंने (हम्मीर देव) शरणागत वत्सलता का व्रत नहीं तोड़ा।

सरलार्थ-वैसे संकट को देखकर हम्मीरदेव ने अपने सैनिकों से कहा-अरे हे योद्धाओ! कम सेना वाला भी मैं शरणागत के प्रति करुणा से, बड़ी सेना वाले यवनराज के साथ युद्ध करूँगा। तब तुम सब किले से बाहर दूसरी जगह पर चले जाओ। वे सैनिक बोले-‘आप निरपराध राजा (शरण में आए हुए) यवन के प्रति दया भावना से युद्ध में मृत्यु को स्वीकार कर रहे हैं। हम सब आपकी जीविका का उपभोग करने वाले कैसे इस समय आप जैसे स्वामी को छोड़कर कायर पुरुष की पदवी का अनुसरण करेंगे? और क्या आने वाले कल प्रातःकाल में महाराज (आप) के शत्रु को मारकर स्वामी का मनोरथ सिद्ध करेंगे।

इस बेचारे यवनराज (महिमाशाह) को किसी दूसरे स्थान पर भेज दीजिए। इससे रक्षा करने योग्य की रक्षा हो सकती है। यवन (महिमाशाह) बोला ‘महाराज! किसलिए मुझ जैसे एक विदेशी की रक्षा के लिए आप पुत्र और स्त्री सहित अपने राज्य को विनष्ट कराओगे? इसलिए मुझे छोड़कर अलाउद्दीन को दे दो। राजा हम्मीरदेव ने कहा-अरे यवन! ऐसा मत बोलो। क्योंकि

पञ्च तत्वों से निर्मित एवं नश्वर शरीर से (यदि) चिरकाल तक स्थिर रहने वाला यश प्राप्त हो रहा हो, तो कौन उसे छोड़ने की इच्छा करेगा।

भावार्थ भाव यह है कि जब हम्मीरदेव को द्रोही दोनों सचिवों के कुकृत्यों का पता चला तो उन्होंने अपने स्वामिभक्त योद्धाओं को किले से बाहर अन्यत्र जाने के लिए कहा और स्वयं अकेले अलाउद्दीन के साथ युद्ध करने का निश्चय किया। तब योद्धा उन्हें छोड़कर जाने के लिए तैयार न हुए। महिमाशाह ने भी कहा कि वे उसके लिए अपने परिवार सहित राज्य को क्यों विनष्ट करना चाहते हैं परन्तु करुणामय महिमामण्डित हम्मीरदेव ने किसी की भी बात नहीं सुनी और महिमाशाह की रक्षा के लिए आत्मोत्सर्ग से भी विचलित नहीं हुए। यह शरीर पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु तथा आकाश इन पाँच तत्त्वों से मिलकर बना है। शरीर से तो मनुष्य बार-बार जन्म लेता है और मरता है परन्तु एक अच्छे कार्य से वह सदा-सदा के लिए अमर हो जाता है।

7. किञ्च यदि मन्यसे तदा निर्भयस्थानं त्वां प्रापयामि। यवन उवाच-राजन् मैवं ब्रूहि। सर्वप्रथमं मयैव विपक्षशिरसि खङ्गप्रहारः कर्त्तव्यः।
ततः प्रभाते युद्धे प्रवर्त्तमाने हम्मीरदेवः सत्वर-तुरगारूढो निजसुभटसार्थसहितः पराक्रमं कुर्वाणो दुर्गान्निःसृत्य खगधारा-प्रहारैर्विपक्षबलवाजिनः पातयन् कुञ्जरान् घातयन्, कबन्धान् नर्तयन् रुधिरधाराप्रवाहेन मेदिनीमलङ्कृत्य शर-शल्लितसर्वाङ्गस्तुरगपृष्ठे त्यक्तप्राणः सम्मुखः सङ्ग्रामभूमौ निपपात सूर्यमण्डलभेदी अभवत्।।

शब्दार्थ-प्रापयामि = पहुँचाता हूँ। प्रवर्त्तमाने = प्रारम्भ होने पर। सत्वर = शीघ्रगामी। तुरगारूढो (तुरग + आरूढः) = घोड़े पर सवार। विपक्षबलवाजिनः = शत्रुओं की सेना के घोड़ों को। कुञ्जरान् = हाथियों को। घातयन् = गिराते हुए। कबन्धान् = कटे हुए शरीर के धड़ों को। नर्तयन् = नचाते हुए। मेदिनीमलङ्कृत्य = पृथ्वी को सुशोभित करके। शर-शल्लितसर्वाङ्ग = बाणों से खण्ड-खण्ड हुए सभी अंगों वाले। सूर्यमण्डलभेदी = सूर्यमण्डल का भेदन करने वाले। त्यक्त प्राणः = प्राणों को छोड़ने वाले।

प्रसंग-प्रस्तुत गद्यांश ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘दयावीर कथा’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘मैथिल कोकिल’ विद्यापति विरचित ‘पुरुष-परीक्षा’ नामक कथाग्रन्थ से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस गद्यांश में हम्मीरदेव के आत्म-बलिदान का वर्णन किया गया है।

सरलार्थ और क्या यदि तुम मानते हो तो तुम्हें निर्भय स्थान पर पहुँचाता हूँ। यवन (महिमाशाह) बोला-हे राजन् । ऐसा मत बोलिए। सबसे पहले मेरे द्वारा ही शत्रु के सिर पर तलवार का प्रहार करना चाहिए। अर्थात् मैं ही सर्वप्रथम शत्रु के सिर पर प्रहार करूँगा। इसके बाद प्रातःकाल युद्ध के प्रारम्भ होने पर हम्मीरदेव ने शीघ्रगामी घोड़े पर चढ़कर अपने श्रेष्ठ योद्धाओं तथा सारथि सहित पराक्रम का प्रदर्शन करते हुए किले से निकलकर तलवार की धारों के

प्रहारों से शत्रु सेना के अश्वों को गिराते हुए, हाथियों को मारते हुए, कटे हुए शरीर के धड़ों को नचाते हुए, रक्त की धारा के प्रवाह से धरती को सुशोभित करके बाणों से टुकड़े-टुकड़े हुए सभी शरीर के अङ्गों वाले, (हम्मीरदेव ने) घोड़े की पीठ पर ही प्राणों का त्याग किया। वे युद्ध भूमि में सामने गिर पड़े एवं सूर्यमण्डल का भेदन करने वाले हो गए (अर्थात् वीरगति को प्राप्त हुए)।

भावार्थ भाव यह है कि राजा हम्मीरदेव त्यागी एवं सभी प्राणियों से प्रेम करने वाले राजा थे। इसमें हम्मीरदेव की दयावीरता का प्रमाण प्रत्यक्ष रूप से अवलोकनीय है।

दयावीर कथा (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

प्रस्तुत पाठ मैथिली, संस्कृत और अपभ्रंश (अवहट्ठ) के प्रसिद्ध कवि विद्यापति द्वारा विरचित ‘पुरुष-परीक्षा’ नामक कथाग्रन्थ से संकलित किया गया है। विद्यापति का जन्म चतुर्दश शताब्दी (1360-1448) में मिथिला क्षेत्र के विसफी ग्राम में हुआ था। ‘विद्यापति-पदावली’ इनकी लोकविश्रुत रचना है। इन्होंने संस्कृत में विविध विषयक 12 ग्रन्थों की रचना की है। ‘पुरुष-परीक्षा में सच्चे पुरुष की परख कैसे की जाए, यह बताने के लिए वासुकि नामक मुनि पारावार नामक राजा को अनेक हैं। प्रस्तुत कथा में राजा हम्मीरदेव को दयावीर के रूप में चित्रित किया गया है। कथा के अनुसार राजा हम्मीरदेव ने सम्राट अलाउद्दीन के कोप का भाजन बने शरणागत मुहम्मदशाह (सेनापति) की प्राणपण से रक्षा की है।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 8 दयावीर कथा Read More »

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 7 सन्ततिप्रबोधनम्

Haryana State Board HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 7 सन्ततिप्रबोधनम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 7 सन्ततिप्रबोधनम्

HBSE 11th Class Sanskrit सन्ततिप्रबोधनम् Textbook Questions and Answers

1. संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) भारतानां माता कं विलोक्य भृशं क्रन्दति?
(ख) रजन्यां गूढा माता कैः विनष्टा?
(ग) के उत्तिष्ठन्तु?
(घ) पुत्रक! केषां भारतानां माता अस्मि?
(ङ) कः भारतपुत्रान् नाशयितुं शक्तः?
(च) ते (शूराः) केन विशुद्धवीर्याः आसन् ?
(छ) त्वं परस्य शौरेः किम् असि?
(ज) कविना कुत्रत्याः कुत्रत्याः शूराः आयन्ते?
(झ) मदीया यवनाः कम् अर्चयन्ति?
(ञ) सर्वान् तनयान् का आह्वयति?
उत्तराणि:
(क) भारतानां माता सान्द्रं तमिस्रावृत्तम् आर्यखण्डं विलोक्य भारतमाता क्रन्दति।
(ख) रजन्यां गूढा माता अरिभिः विनष्टा।
(ग) भारतीयाः सुप्तसिंहाः उत्तिष्ठन्तु।
(घ) पुत्रक! सनातनानां भारतानां माता अस्मि।
(ङ) विपक्षः भारतपुत्रान् नाशयितुं शक्तः।
(च) ते शूराः ब्रह्मचर्येण विशुद्धवीर्याः आसन्।
(छ) ते परस्य शौरेः तेजोऽसि।
(ज) कविना अवन्त्यः, मगधाः, कलिङ्गाः कुरुसिन्धवादयः सम्पूर्ण देशतः शूराः आह्वयन्ते।
(झ) मदीयाः यवनाः एकमूर्ति (निराकार परमेश्वरम्) अर्चयन्ति।
(ञ) सर्वान् तनयान् भारतमाता आह्वयति।

2. हिन्दी भाषया आशयं लिखत
(क) गूढा रजन्यामरिभिर्विनष्टा माता भृशं क्रन्दति भारतानाम् ।
(ख) भो जागृतास्मि क्व धनुः क्व खड्गः उत्तिष्ठतोत्तिष्ठत सुप्तसिंहाः॥
उत्तराणि:
(क) आशय-प्रस्तुत श्लोकांश महर्षि अरविन्द घोष विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य में से संकलित पाठ ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ में से उद्धृत है। इस श्लोकांश का आशय यह है कि छिपी हुई घने अंधकार से आछन्न भयावनी रात में शत्रुओं ने भारतमाता को नष्ट किया है, जिसके कारण यह भारत माता बहुत दुःखी होती हुई विलाप कर रही है। वह भारतीय वीरों को पुकार रही है कि हे वीरो! मुझे इस दुःखमय स्थिति से आजाद करो।

(ख) आशय प्रस्तुत श्लोकांश महर्षि अरविन्द घोष विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य में से संकलित पाठ ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ में से उद्धृत है। इस श्लोक का आशय यह है कि अरे सोए हुए शेरो! उठो-उठो, मैं जाग गई हूँ, धनुष कहाँ है, तलवार कहाँ है? वस्तुतः भारतमाता भवानी के रूप में भारत की सन्तानों में वीरता की भावना जागृत कर रही है। वह उन्हें विश्वास दिलाते हुए कहती है कि तुम्हें शत्रुओं से डरने की आवश्यकता नहीं, मैं तुम्हारे साथ हूँ।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 7 सन्ततिप्रबोधनम्

3. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) भारतानां विनष्टा माता ……………….।
(ख) भो पुत्रक! ……… , ……… , ………. माताऽस्मि।
(ग) भो! उत्तिष्ठ ……………… सर्जय।
(घ) अहं माता …………….. आह्वये।
(ङ) ये …………… शृण्वन्तु।
उत्तराणि:
(क) भारतानां विनष्टा माता भृशं क्रन्दति
(ख) भो पुत्रक! सनातनानां भारतानां माताऽस्मि।
(ग) भो! उत्तिष्ठ अग्नीन् सर्जय।
(घ) अहं माता तनयान् आह्वये।
(ङ) ये चैकमूर्तिं शृण्वन्तु।

4. अधोलिखितेषु विशेषणविशेष्ययोः समुचितं मेलनं कुरुत

विशेषणम्विशेष्यम्
(क) क्रूराकुलानि
(ख) विनष्टाधरित्र्याम्
(ग) सनातनानिखड्गः
(घ) समृद्धिमत्यामूमाता
(ङ) निशितःतनयान्
(च) सर्वान्शतघ्नी

उत्तराणि:

(क) क्रूराशतघ्नी
(ख) विनष्टामाता
(ग) सनातनानिकुलानि
(घ) समृद्धिमत्याम्धरित्र्याम्
(ङ) निशितःखड्गः
(च) सर्वान्तनयान्

5. अधोलिखितानां पदानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत
उत्तिष्ठ, सर्जय, क्व, सुप्तसिंहा, माता, शत्रून्, रक्ष, बङ्गाः अर्चन्ति, आह्वये।
उत्तराणि:

शब्दअर्थःवाक्य-प्रयोगंग
(क) उत्तिष्ठउठोभोः! उत्तिष्ठ निजकार्यं कुरु।
(ख) सर्जयसृजन करोभो:! अग्नीन् सर्जय।
(ग) क्वकहाँतव खड्ग क्व अस्ति ?
(घ) सुप्तसिंहासोते हुए शेरोभोः। सुप्तसिंहाः उत्तिष्ठ।
(ङ) मातामाँअहं भारत माता अस्मि।
(च) शत्रून्शत्तुओं कोहुताशनेन शत्रून् दहन नटस्व ।
(छ) रक्षरक्षा करोस्वदेशं रक्ष।
(ज) बड्गा:बंगाल प्रदेश के निवासीबड़ाः शूराः, शृणुत।
(झ) अर्चन्तिअर्चना करते हैंवीराः भारत मातरम् अर्चयन्ति।
(ग) आहूवयेपुकारती हूँअहं पुत्रान् आह्वये।

6. विभक्तिं योजयित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) बालिका …………….. स्वपिति (रजनी, सप्तमीविभक्तिः , एकवचनम्)
(ख) हे वीर! ……………. उत्तिष्ठ (युद्ध, चतुर्थीविभक्तिः , एकवचनम्)
(ग) ते ……………. आर्याः जाताः। (तपस्, तृतीयाविभक्तिः , बहुवचनम्)
(घ) माता ……………… पुत्रान् आह्वयति (सर्व, द्वितीयाविभक्तिः , बहुवचनम्)
(ङ) शूराः ……………… वसन्ति। (पञ्चनद, सप्तमीविभक्तिः , बहुवचनम्)
उत्तराणि:
(क) बालिका रजन्यां स्वपिति।
(ख) हे वीर! युद्धाय उत्तिष्ठ।
(ग) ते तपोभिः आर्याः जाताः।
(घ) माता सर्वान् पुत्रान् आह्वयति ।
(ङ) शूराः पञ्चनदेषु वसन्ति।

7. अधोलिखितेषु यथास्थानं सन्धिं सन्धि-विच्छेदं वा कुरुत
(क) सनातनानि + आह्वय = …………
(ख) जयोऽस्तु = ……….. + ………..
(ग) भासुराः + ते = ………….
(घ) शुशुभुर्धरित्र्याम् = ……….. + …………..
(ङ) जागृतास्मि = ……….. + …………..
(च) स्थितेन + एव = ………….
(छ) अस्ति + एव = ………….
उत्तराणि:
(क) सनातनानि + आह्वय = सनातनान्यावय
(ख) जयोऽस्तु = जय + अस्तु
(ग) भासुराः + ते = भासुरास्ते
(घ) शुशुभुर्धरित्र्याम् = शुशुभुः + धरित्र्याम्
(ङ) जागृतास्मि = जागृता + अस्मि
(च) स्थितेन + एव = स्थितेनैव
(छ) अस्ति + एव = अस्त्येव

8. अधोलिखितस्य श्लोकस्य अन्वयं कुरुत
माताऽस्मि भो! पुत्रक! भारतानां
कुलानि युद्धाय जयोऽस्तु नो भीः।
भो जागृतास्मि क्व धनुः क्व खड्गः
उत्तिष्ठतोत्तिष्ठत सुप्तसिंहाः॥
उत्तरम्:
अन्वय-भोः सुप्तसिंहाः! युद्धाय उत्तिष्ठत उत्तिष्ठत! (अहं) जागृता अस्मि धनुः क्व खड्गः क्व भारतानां सनातनानि कुलानि आह्वय, भीः नो, जयः अस्तु।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 7 सन्ततिप्रबोधनम्

9. अधोलिखितेषु अलङ्कारं निर्दिशत
(क) सहस्रसूर्या इव भासुरास्ते
समृद्धिमत्यां शुशुभुर्धरित्र्याम्।
(ख) भो भो अवन्त्यो मगधाश्च बङ्गाः
अङ्गाः कलिङ्गाः कुरुसिन्धवश्च ॥
उत्तरम्:
(क) अस्मिन् श्लोके उपमा अलंकारः अस्ति।
(ख) अस्मिन् श्लोके अनुप्रासः अलंकारः अस्ति।

10. अधोलिखिते श्लोके प्रयुक्तस्य छन्दसः नाम लिखत
ते ब्रह्मचर्येण विशुद्धवीर्याः
ज्ञानेन ते भीमतपोभिरार्याः।
सहस्रसूर्या इव भासुरास्ते
समृद्धिमत्यां शुशुभुरित्र्याम् ॥
उत्तरम्:
अस्मिन् श्लोके ‘उपजाति छन्दः अस्ति यतोति अस्य श्लोकस्य प्रथम, द्वितीय चरणे ‘इन्द्रवज्रा’ छन्दः अस्ति, तृतीये, चतुर्थ चरणे च ‘उपेन्द्रवज्रा’ छन्दः अस्तिः।

योग्यताविस्तारः

I. (क) अधोलिखितानां सूक्तीनां सन्ततिप्रबोधनम् इति पाठेन भावसाम्यम् अनुसन्धाय तुलना कार्या
(क) उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत।
(ख) माता भूमिः पुत्रोऽहं पृथिव्याः।
(ग) शूरस्य मरणं तृणम्।
(घ) अपि स्वर्णमयी लङ्का न मे लक्ष्मण रोचते।
जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी ॥
(ख) महाभारते विदुरायाः सन्देशेन सन्ततिप्रबोधनस्य भावसाम्यं प्रतिपादयत।
भावसाम्य:
(क) सनातनान्याह्वय भारतानां, कुलानि युद्धाय, जयोऽस्तु नो भीः।
भो जागृतास्मि क्व धनुः क्व खड्गः उत्तिष्ठतोत्तिष्ठत सुप्तसिंहाः।

(ख) माताऽस्मि भो! पुत्रक! भारतानां, सनातनानां त्रिदशप्रियाणाम्।
शक्तो न यान् पुत्रः विधिर्विपक्षः कालोऽपि नो नाशयितुं यमो वा।

(ग) कुलानि युद्धाय, जयोऽस्तु नो भीः।।

(घ) ते ब्रह्मचर्येण विशुद्धवीर्याः ज्ञानेन ते भीमतपोभिरार्याः ।
सहस्रसूर्या इव भासुरास्ते, समृद्धिमत्यां शुशुभुर्धरित्र्याम् ॥

(ख) महाभारते विदुरायाः सन्देशेन सन्ततिप्रबोधनस्य भावसाम्यं प्रतिपादयत प्राध्यापकस्य निर्देशेन छात्रः स्वयंमेव कुरुत।

HBSE 11th Class Sanskrit सन्ततिप्रबोधनम् Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नोत्तराणि

I. अधोलिखितान् श्लोकान् पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित श्लोकों को पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)

(1) माताऽस्मि भो! पुत्रक! भारतानां
सनातनानां त्रिदशप्रियाणाम्।
शक्तो न यान्पुत्र विधिर्विपक्षः
कालोऽपि नो नाशयितं यमो वा ॥
(i) पुत्रक! केषां भारतानां माता अस्मि?
(ii) सर्वान् तनयान् का आह्वयति?
(iii) कः भारतपुत्रान् नाशयितुं न शक्तः?
उत्तराणि:
(i) पुत्रक! सनातनानां भारतानां माता अस्मि।
(ii) सर्वान् तनयान् भारत माता आह्वयति।
(ii) विपक्षः भारतपुत्रान् नाशयितुं न शक्तः।

2. ते ब्रह्मचर्येण विशुद्धवीर्याः
ज्ञानेन ते भीमतपोभिरार्याः।
सहस्रसूर्या इव भासुरास्ते
समृद्धिमत्यां शुशुभुरित्र्याम् ॥

(i) ते शूराः केन विशुद्धवीर्याः आसन्?
(i) ते कुत्र शुशुभः?
(iii) कीदृशाः के शुशुभुः
उत्तराणि:
(i) ते शूराः ब्रह्मचर्येण विशुद्धवीर्याः आसन्।
(ii) ते धरित्र्यां शुशुभः।
(iii) सहस्रसूर्याः इव भासुराः विशुद्धवीर्याः आर्याः शुशुभुः।

3. ये केचिदर्चन्ति ननु त्रिमूर्ति
ये चैकमूर्ति यवना मदीयाः।
माताळह्वये वस्तनयान्हि सर्वान्
निद्रां विमुञ्चध्वमये शृणुध्वम् ॥

(i) के त्रिमूर्तिं अर्चयन्ति?
(ii) एक मूर्ति के अर्चयन्ति?
(iii) सर्वान् भारतीयान् का आह्वयति?
उत्तराणि:
(i) भारतीयाः त्रिमूर्ति अर्चयन्ति।
(ii) एकमूर्ति यवनाः अर्चयन्ति।
(iii) सर्वान् भारतीयान् भारतमाता आह्वयति।

II. अधोलिखित रेखांकित पदानि आधृत्य संस्कृतेन प्रश्न निर्माणं कुरुत
(निम्नलिखित रेखांकित पदों को देखकर संस्कृत में प्रश्न निर्माण कीजिए)
(क) अहं भारतानां माता अस्मि।
(ख) परस्य शौरेः त्वं तेजोऽसि।
(ग) जयः अस्तु नो भीः।
(घ) ते भासुराः सहस्रसूर्याः इव धरित्र्यां शुशुभुः।
उत्तराणि:
(क) अहं केषां माता अस्मि?
(ख) परस्य शौरेः त्वं कः असि?
(ग) कः अस्तु नो भीः?
(घ) ते भासुराः के इव धरित्र्यां शुशुभुः?

बहुविकल्पीय-वस्तुनिष्ठ प्रश्नाश्च

III. अधोलिखित दश प्रश्नानां प्रदत्तोत्तरविकल्पेषु शुद्धविकल्पं लिखत
(निम्नलिखित दस प्रश्नों के दिए गए विकल्पों में से शुद्ध विकल्प लिखिए)

1. अहं केषां माता अस्मि?
(A) भरतानां
(B) जनानां
(C) भारताना
(D) सर्वेषां
उत्तरम्:
(C) भारतानां

2. मदीयाः भारतीयाः कम् अर्चयन्ति?
(A) ईश्वरं
(B) त्रिमूर्ति
(C) परमेश्वरं
(D) एक मूर्ति
उत्तरम्:
(B) त्रिमूर्ति

3. ‘अस्त्येव’ अस्य सन्धिविच्छेदः अस्ति
(A) अस्ति + एव
(B) असि + तेव
(C) अस् + त्येव
(D) अस्य + तेव
उत्तरम्:
(A) अस्ति + एव

4. ‘जागृता + अस्मि’ अत्र संधियुक्त पदम् अस्ति
(A) जागृताऽस्मी
(B) जागृतास्मि
(C) जागृतआस्मि
(D) जागृतअस्मि
उत्तरम्:
(B) जागृतास्मि

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 7 सन्ततिप्रबोधनम्

5. ‘भारतमाता’ इति पदस्य विग्रहः अस्ति
(A) भारतं च मातां च
(B) भारतनां च माताः
(C) भारतानां माता
(D) भारताः माता
उत्तरम्:
(C) भारतानां माता

6. ‘विशुद्धवीर्याः’ अत्र कः समासः?
(A) अव्ययीभावः
(B) द्वंद्वः
(C) बहुव्रीहिः
(D) तत्पुरुषः
उत्तरम्:
(C) बहुव्रीहिः

7. ‘सर्व + द्वितीया विभक्ति + बहुवचन’ अत्र निष्पन्न रूपम् अस्ति
(A) सर्वम्
(B) सर्वान्
(C) सर्वोः
(D) सर्वाः
उत्तरम्:
(B) सर्वान्

8. ‘विलोक्य’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(A) शत्
(B) क्त
(C) ल्यप्
(D) घञ्
उत्तरम्:
(C) ल्यप्

9. ‘धरित्र्याम्’ इति पदे कः कारकः?
(A) कः
(B) सम्प्रदानः
(C) अधिकरणः
(D) अपादानः
उत्तरम्:
(C) अधिकरणः

10. ‘जननी’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(A) भारतं
(B) पृथ्वी
(C) माता
(D) धरित्री
उत्तरम्:
(C) माता

IV. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थान को पूरा कीजिए)

(क)
(i) ‘मगधाश्च’ अस्य सन्धिविच्छेदः …………. अस्ति ।
(i) ‘क्रूरा शतघ्नी’ इति पदे विशेषणपदम् ……………….. अस्ति ।
(iii) ‘निशितः खड्गः’ इति पदे विशेष्यपदम् ……………. अस्ति।
उत्तराणि:
(क) (i) मगधाः + च,
(ii) क्रूरा,
(iii) खड्गः

(ख)
(i) ‘नाश् + तुमुन्’ अत निष्पन्नं रूपम् ………….. अस्ति ।
(ii) ‘नाशयितुम्’ इति पदस्य विलोम पदम् ……………… वर्तते।
(iii) ‘त्रिदशप्रियाणाम्’ इति पदस्य पर्याय पदम् …………. वर्तते।
उत्तराणि:
(i) नाशयितुम्,
(ii) रक्षितुम्,
(iii) देवानाम्।

(ग) अधोलिखितपदानां संस्कृत वाक्येषु प्रयोगं करणीयः
(निम्नलिखित पदों का संस्कृत बाक्यों में प्रयोग कीजिए)
(i) निशितः,
(ii) धरित्र्यां,
(ii) तनयान्।
उत्तराणि:
(i) निशितः (अत्यन्त तेज)-वीरस्य खड्गः निशितः भवति।
(ii) धरित्र्यां (पृथ्वी पर)-धरित्र्यां सर्वत्र हरीतिमा विद्यते।
(iii) तनयान् (पुत्रों को)-भारतमाता तनयान् आह्वयति।

श्लोकों के सरलार्थ एवं भावार्थ

1. सान्द्रं तमिस्रावृतमार्तमन्धं
विलोक्य तद्भारतमार्यखण्डम् ॥
गूढा रजन्यामरिभिर्विनष्टा
माता भृशं क्रन्दति भारतानाम् ॥1॥

अन्वय-रजन्यां गूढा अरिभिः विनष्टा भारतानां माता सान्द्रं तमिस्रा आवृत्तम आर्तम् अन्धम् आर्यखण्डं तत् भारतं विलोक्य भृशं क्रन्दति।

शब्दार्थ सान्द्रं = गहन, (सघन)। तमिस्रा आवृत्तम् = ढका हुआ। आर्तम् = दुखी। विलोक्य = देखकर। गूढा = छुपी हुई (डूबी हुई)। रजन्यां = रात्रि में। अरिभिः = दुश्मनों से। भृशं = बहुत अधिक। क्रन्दति = रो रही है।

सन्धिविच्छेद = तमिस्रावृतमार्तमन्धं = (तमिस्रा + आवृत्त + आर्तम् + अन्धम्)। रजन्यामरिभिर्विनष्टा = (रजन्याम् + अरिभिः + विनष्टा)।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सन्तति प्रबोधनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘महर्षि अरविन्द घोष’ विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि भारतमाता अपने भारत देश की दुर्दशा को देखकर रो रही है।

सरलार्थ रात्रि के समय छुपी हुई, दुश्मनों से विनष्ट भारतमाता गहन अन्धकार से ढके हुए, दुःखी अन्धे के समान आर्यखण्ड रूप उस भारत को देखकर अत्यधिक रो रही है।

भावार्थ भाव यह है कि भारतमाता आर्यखण्ड के नाम से विख्यात भारतवर्ष को पराधीनता तथा अज्ञान रूपी अन्धकार में डूबा देखकर अत्यन्त दुःखी हो रही है। कवि ने भारत के लिए जिन विशेषणों का प्रयोग किया है, वे उसकी परतन्त्रता को द्योतित करने वाले हैं।

2. सनातनान्याइवय भारतानां
कुलानि युद्धाय, जयोऽस्तु नो भीः।
भो जागृतास्मि क्व धनुः क्व खड्गः।
उत्तिष्ठतोत्तिष्ठत सुप्तसिंहाः ॥2॥

अन्वय-भोः सुप्तसिंहाः! युद्धाय उत्तिष्ठत उत्तिष्ठत! (अहं) जागृता अस्मि धनुः क्व खड्गः क्व भारतानां सनातनानि कुलानि आह्वय, भीः नो, जयः अस्तु।

शब्दार्थ सनातनान्याहवय (सनातनानि + आहवय) = परातन/प्राचीन, बलाओ। जयोऽस्त (जयः + अस्त) = विजय हो। जागृतास्मि (जागृता + अस्मि) = मैं जाग गई हूँ। क्व धनुः = धनुष कहाँ है। खड्गः = तलवार। उत्तिष्ठतोत्तिष्ठत (उतिष्ठत् + उतिष्ठत्) = उठो, उठो। सुप्तसिंहा = सोए हुए शेरो।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘महर्षि अरविन्द घोष’ विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में भारतमाता ने भारतीयों के विजयी होने की परम्परा को याद दिलाते हुए उन्हें जागने के लिए प्रेरित किया है।

सरलार्थ-अरे सोए हुए शेरो! युद्ध करने के लिए उठो, उठो, मैं जाग गई हूँ। धनुष कहाँ है, तलवार कहाँ है, भारत के सनातन कुलों (वंशजों) को बुलाओ, भयभीत मत हो, तुम्हारी विजय हो।

भावार्थ-भाव यह है कि भारतमाता महाकाली के रूप में सोए हुए भारतीयों को विश्वास दिलाते हुए कहती है कि तुम डरो नहीं, क्योंकि अब मैं जाग गई हूँ। तुम अपने अस्त्र-शस्त्रों के साथ शत्रुओं का सामना करो। अवश्य ही तुम्हारी विजय होगी।

3. माताऽस्मि भो! पुत्रक! भारतानां
सनातनानां त्रिदशप्रियाणाम्।
शक्तो न यान्युत्र विधिर्विपक्षः
कालोऽपि नो नाशयितुं यमो वा ॥3॥

अन्वय भोः पुत्रकः! (अह) सनातनानां त्रिदशप्रियाणां, भारतानां माता अस्मि, पुत्र! यान् (भारतान्) विपक्षः विधिः नाशयितुं न शक्तः, कालः यमः वा अपि नो (नाशयितं शक्तः)।

शब्दार्थ-माताऽस्मि (माता + अस्मि) = माता हूँ। पुत्रक = पुत्र । त्रिदशप्रियाणां = देवताओं के प्रियों का। शक्तः = समर्थ। विधिर्विपक्षः = शत्रुपक्ष का शासन। नाशयितुं = विनष्ट करने के लिए, विनाश करने के लिए, मारने के लिए।

प्रसंग प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘महर्षि अरविन्द घोष’ विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में भारत माता ने बताया है कि भारत के वीरों को कोई भी हरा नहीं सकता।

सरलार्थ-हे पुत्र! (मैं) सनातन (प्राचीन) देवताओं के प्रिय भारतीयों की माता हूँ। पुत्र जिन भारतीयों को शत्रुपक्ष का शासन नष्ट नहीं कर सकता। काल अथवा यमराज भी जिन्हें विनष्ट करने में समर्थ नहीं हो सकता।

भावार्थ-भाव यह है कि भारतमाता अजेय है। इसलिए उसके पुत्रों को शत्रु का शासन क्या स्वयं यमराज भी पराजित नहीं कर सकता।

4. ते ब्रह्मचर्येण विशुद्धवीर्याः
ज्ञानेन ते भीमतपोभिरार्याः।
सहस्रसूर्या इव भासुरास्ते
समृद्धिमत्यां शुशुभुर्धरित्र्याम् ॥4॥

अन्वय-विशुद्धवीर्याः ते आर्याः ते ब्रह्मचर्येण, ते ज्ञानेन भीमतपोभिः भासुराः सहस्रसूर्याः इव समृद्धिमत्यां धरित्र्यां शुशुभुः।

शब्दार्थ-विशुद्धवीर्याः = अत्यधिक पराक्रम वाले। भीमतपोभिरार्याः (भीमतपोभिः + आर्याः) = अत्यधिक परिश्रमों से श्रेष्ठ। सहस्रसूर्याः = हजारों सूर्यों की तरह। भासुरास्ते (भासुराः + ते) = दीप्तिमान वे। समृद्धिमत्यां = समृद्धिशाली (पृथ्वी पर)। धरित्र्यां = पृथ्वी पर। शुशुभुः = सुशोभित हुए।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘महर्षि अरविन्द घोष’ विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में भारतीयों की दीप्तिमत्ता का चित्रण किया गया है।

सरलार्थ अत्यधिक पराक्रम वाले वे श्रेष्ठ भारतीय अपने ब्रह्मचर्य से, अपने ज्ञान से एवं अत्यधिक परिश्रमों से, दीप्तिमान, हजारों सूर्यों की भाँति समृद्धिशाली पृथ्वी पर सुशोभित हुए।

भावार्थभाव यह है कि प्राचीनकाल से ही भारतीय अपनी शूरवीरता एवं परिश्रम के लिए प्रसिद्ध रहे हैं। उनकी वीरता का स्मरण कराकर कवि ने परतन्त्र भारतीयों को प्रेरित किया है कि वे भारतमाता को आजाद कराएँ।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Chapter 7 सन्ततिप्रबोधनम्

5. उत्तिष्ठ भो जागृहि सर्जयाग्नीन्
साक्षाद्धि तेजोऽसि परस्य शौरेः।
वक्षः स्थितेनैव सनातनेन
शत्रून्हुताशेन दहनटस्व ॥5॥

अन्वय भोः! उत्तिष्ठ, जागृहि, अग्नीन्; सर्जय हि (त्व) परस्य शौरेः साक्षात् तेजः असि, वक्षः स्थितेन एव सनातनेन हुताशेन शत्रून् दहन नटस्व।

शब्दार्थ-उत्तिष्ठ = उठो। जागृहि = जागो। सर्जय = निर्माण करो, उत्पन्न करो। साक्षाद्धि (साक्षात् +हि) = क्योंकि साक्षात्। परस्य शौरेः = शत्रुघाती श्रीकृष्ण के। वक्षः स्थितेनैव (वक्षः स्थितेन + एव) = छाती पर स्थित। हुताशेन = अग्नि के द्वारा। दहन = जलाते हुए। नटस्व = विनष्ट करो (नृत्य करो)। ..

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘महर्षि अरविन्द घोष’ विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में भारतमाता भारतीयों को श्रीकृष्ण की शक्ति को याद दिलाते हुए जगा रही है। ..

सरलार्थ-अरे! श्रेष्ठ भारतीयो! उठो, जागो, अग्नि को पैदा करो अर्थात् अपने अन्दर वीरता की भावना उत्पन्न करो। क्योंकि तुम शत्रु का विनाश करने वाले श्रीकृष्ण के साक्षात् तेज हो। प्राचीन अथवा सनातन काल से वीरता रूपी अग्नि द्वारा शत्रुओं को जलाते हुए नष्ट करो।

भावार्थ भाव यह है कि भारतीय अधर्म का विनाश करने वाले श्रीकृष्ण की सन्तान हैं। अतः उनमें श्रीकृष्ण का तेज विद्यमान है। उसी तेज रूपी आग से शत्रुओं को जलाने के लिए हे भारतीयो! जागो। अपनी सनातन वीरता के द्वारा अंग्रेजों को अपने देश से भगा दो।

6. अस्त्येव लोहं निशितश्च खड्गः
क्रूरा शतघ्नी नदतीह मत्ता।
कथं निरस्त्रोऽसि, मृतोऽसि शेषे
रक्ष स्वजातिं परहा भवाऽर्यः ॥6॥

अन्वय-लोहं निशितः खड्गः अस्ति च एव इह क्रूरा मत्ता शतघ्नी नदति। (त्व) कथं निरस्त्रः असि? शेषे मृतः असि, स्वजातिं रक्ष, परहा आर्यः भव।

शब्दार्थ लोहं = लोहे की। निशितः = पैनी की गई। खड्गः = तलवार । क्रूरा = भयंकर। शतघ्नी = सैकड़ों को एक-साथ मारने वाली तोप। इह = यहाँ। नदति = बोलती है। निरस्त्रः = अस्त्रों से रहित। परहा = शत्रुओं को मारने वाले।

प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘महर्षि अरविन्द घोष’ विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि भारत के लोगों के पास शत्रुओं को विनष्ट करने वाले हथियार विद्यमान हैं।

सरलार्थ तुम्हारे पास लोहे से निर्मित पैनी की गई तलवार है और यहाँ एक-साथ सैकड़ों लोगों को मारने वाली भयंकर तोप बोल रही है। ऐसे में तुम अस्त्र रहित कैसे हो? सोने के कारण अर्थात् अपनी शक्ति को न पहचानने के कारण मरे हुए की तरह हो गए हो। अपनी जाति (भारतीयों) की रक्षा के लिए जागो और शत्रुओं को मारने वाले आर्य बनो।

भावार्थ भाव यह है कि भारतवर्ष में तीखी तलवार तथा भयंकर तोप जैसे अस्त्र-शस्त्र विद्यमान हैं। अपनी शक्ति को न पहचानने के कारण भारतीय परतन्त्रता की बेड़ियों में जकड़े हुए हैं। शत्रु के विनाश के लिए भारतीयो जागो। उन्हें मारकर पुनः आर्य की पदवी को प्राप्त करो।

7. भो भो अवन्त्यो मगधाश्च बङ्गा
अङ्गा कलिङ्गाः कुरुसिन्धवश्च ।
भो दाक्षिणात्याः शृणुतान्ध्रचोलाः
शृण्वन्तु ये पञ्चनदेषु शूराः ॥7॥

अन्वय भोः ! भोः! अवन्त्यः, मगधाः च बङ्गाः अङ्गाः, कलिङ्गाः कुरुसिन्धवः च, भोः। दाक्षिणात्याः आन्ध्रचोलाः शृणुत, ये. पञ्चनदेषु शूराः (सन्ति) (ते अपि) शृण्वन्तु।

शब्दार्थ-भो! भो! = अरे! अरे! अवन्त्य = अवन्ति प्रदेश में रहने वालो। मगधाः = मगध में रहने वालो। बङ्गा = बंग प्रदेश के वासियो। अङ्गा = अंग प्रदेश में रहने वालो। सिन्धवः = सिन्धु प्रदेशवासियो। दाक्षिणात्याः = दक्षिण प्रदेश में रहने वालो। आन्ध्रःचोलाः = आन्ध्र प्रदेश तथा चोल प्रदेश में रहने वालो। शृणुत = सुनो। पञ्चनदेषु = पंजाब में रहने वालो। शूराः = वीर। शृण्वन्तु = सुनें।

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘महर्षि अरविन्द घोष’ विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश इस श्लोक में देश के सभी प्रदेशवासियों को सम्बोधित किया गया है।

सरलार्थ अरे! अरे! अवन्ति प्रदेश में रहने वालो। मगधवासियो! बंगप्रदेश वासियो! अंग प्रदेश में रहने वालो! कलिंग कुरु तथा सिन्धु प्रदेश के वासियो! अरे दक्षिण प्रदेश में रहने वालो! आन्ध्र तथा चोल प्रदेश के वासियो सुनो! पञ्चनद प्रदेशों (पंजाब) में जो वीर हैं, वे भी सुनें।

भावार्थ भाव यह है कि भारतवर्ष विशाल देश है। इसमें अनेक प्रान्त हैं। परतन्त्र होते हुए भी सभी भारतीय एकता के सूत्र में बँधे हुए हैं। अतः वे सभी सामूहिक रूप से देश की आजादी के लिए जागृत हों।

8. ये केचिद्रन्ति ननु त्रिमूर्ति
ये चैकमूर्तिं यवना मदीयाः।
माताळह्वये वस्तनयान्हि सर्वान्
निद्रां विमुञ्चध्वमये शृणुध्वम् ॥8॥

अन्वय-ये केचित् त्रिमूर्तिम् अर्चन्ति, च ननु ये मदीयाः यवनाः एकमूर्तिम् (अर्चन्ति) हि वः माता सर्वान् तनयान् आह्वये! अये शृणुध्वम् ! निद्रां विमुञ्चध्वम् ।

शब्दार्थ-त्रिमूर्ति = ब्रह्मा, विष्णु, महेश – तीन देवों की। अर्चन्ति = पूजते हैं। चैकमूर्ति (च + एक मूर्ति) = वाले निराकार परमेश्वर को। यवना = यवन देशवासी, मुस्लिम लोग । मदीयाः = मेरे । वः = तुम्हारे वः = तुम्हारे। तनयान् = पुत्रों को। आहूवये = पुकारती हूँ। शृणुध्वम् = सुनो। विमुञ्चध्वम् = छोड़ो।’

प्रसंग-प्रस्तुत श्लोक ‘शाश्वती प्रथमो भागः’ पुस्तक के अन्तर्गत ‘सन्ततिप्रबोधनम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ मूल रूप से ‘महर्षि अरविन्द घोष’ विरचित ‘भवानी भारती’ नामक खण्डकाव्य से संकलित है।

सन्दर्भ-निर्देश-इस श्लोक में बताया गया है कि धर्म के आधार पर भारतीय अलग-अलग हैं परन्तु वे सभी भारतमाता की ही सन्तान हैं।

सरलार्थ जो कोई ब्रह्मा, विष्णु, महेश की मूर्तियों को पूजते हैं, ऐसे हिन्दू निश्चय से एक ही निराकार परमेश्वर की अर्चना . करते हैं, ऐसे यवन निश्चय से सभी मेरे ही पुत्र हैं। मैं भारतमाता तुम सभी पुत्रों को बुला रही हूँ। अरे! सुनो, निद्रा का त्याग करो और जागो।

भावार्थ भाव यह है कि इस भारतवर्ष में रहने वाले सभी हिन्दू, मुस्लिम भारतमाता की सन्तान हैं। इन्हें आपस में एकजुट होकर देश की आजादी के लिए प्रयास करना चाहिए।

सन्ततिप्रबोधनम् (वाणी (सरस्वती) का वसन्त गीत) Summary in Hindi

प्रस्तुत पाठ महर्षि अरविन्द द्वारा संस्कृत में प्रणीत खण्डकाव्य ‘भवानी भारती’ से संकलित किया गया है। जीवन के प्रारम्भिक चरण में अरविन्द घोष महान क्रान्तिकारी, वीर योद्धा तथा राष्ट्रभक्त के रूप में उभरे। वे सशस्त्र क्रान्ति के समर्थक थे। ब्रिटिश सरकार ने उन्हें अलीपुर बम केस का अपराधी मानकर 1906 ई० में अलीपुर कारागार में बन्दी बना दिया।

कारावास की इसी अवधि में एक रात स्वप्न में बन्दिनी भारतमाता का दर्शन कर भावाविष्ट मनोदशा में कवि ने इस ओजस्वी तथा राष्ट्रीय भावना से ओत-प्रोत शतककाव्य का प्रणयन किया। इस रचना में महाकवि अरविन्द ने भारतमाता को महाकाली, महालक्ष्मी एवं महासरस्वती के रूप में निरूपित किया है।

जीवन के उत्तरार्ध में महर्षि अरविन्द वेदों के व्याख्याता, महायोगी, महाकवि, परम राष्ट्रभक्त एवं महादार्शनिक के रूप में विश्वमञ्च पर प्रतिष्ठित हुए। प्रस्तुत पाठ में भारत जननी परतन्त्रता एवं अज्ञान रूपी अन्धकार के बन्धनों में जकड़ी, अवमानना ग्रस्त अपनी सन्ततियों को उनके स्वर्णिम इतिहास का स्मरण कराते हुए, उन्हें प्रेरित करती है कि वे अपनी निद्रा का त्याग करें तथा अपने पराक्रम से राष्ट्र को पराधीनता के बन्धन से मुक्त कराएं।

HBSE 11th Class Sanskrit Solutions Shashwati Chapter 7 सन्ततिप्रबोधनम् Read More »